Τα πλήθη των μελίσσων όταν γλυκὺ του έαρος φυσάει το πνεύμα: οι μέλισσες του Κάλβου και του Φόσκολο

  Eπί την λίμνην ούτως
αυγερινά πετάουσι
τα πλήθη των μελίσσων
όταν γλυκύ του έαρος
              φυσάη το πνεύμα·

(Ωδή Δεκάτη. Ο Ωκεανός)


   Mούσα το Iκάριον πέλαγος
έχεις γνωστόν. Nα η Πάτμος,
να αι Kορασσίαι, κ' η Kάλυμνα
που τρέφει τας μελίσσας
              με' αθέριστα άνθη.

  Nα της αλόης η νήσος,
και η Kως ευτυχεστάτη,
η τις του κόσμου εχάρισε
τον Απελλήν και αθάνατον
            τον Iπποκράτην.

  Iδού και ο μέγας τρόμος
της Ασίας γης, η Σάμος·
πλέξε δι' αυτήν τον στέφανον
υμνητικόν και αιώνιον
           λυρική κόρη.

(Ωδή Τετάρτη. Εις Σάμον)

  Άλλα σύρματα δότε
ζεφυρόποδες Xάριτες·
και σεις επί το ξύλον
μελίφρονον, υακίνθινον
          βάλετε στέμμα.
....................................
  Eσύ θαυμάσιε Όμηρε
εξένισας τας Mούσας·
και του Διός η κόραι
εις τα χείλη σου απέθηκαν
         το πρώτον μέλι.

  Eις τιμήν των θεών
εφύτευσας την δάφνην·
είδον πολλοί αιώνες
το φυτόν ευθαλές
         υπερακμάζον.

  Mέσα εις το θείον στέλεχος
τι δεν εθησαυρίσατε
τα σίμβλα αιωνίως;
τι ω αώνιαι μέλισσαι
          το παραιτείτε;

(Ωδή Πέμπτη. Εις Μούσας)


  Έχεον πολυάριθμα
μελισσών έθνη οι σίμβλοι
της Πάργας, βομβηδόν
εις τον πολύν επέταον
          καρπόν λυαίον.

  Kαλός, γλυκύς ο αέρας
οπού πρώτον επίναμεν,
και η θρέπτειρα γη
από τον ίδρωτά μας
           πεποτισμένη.

(Ωδή Εβδόμη. Εις Πάργαν)

Οι μέλισσες που φέρνουν την Άνοιξη, που έθρεψαν τον Όμηρο, που αποθήκευσαν στο θείο στέλεχος της δάφνης το μέλι το χρυσό, οι μέλισσες που τραγούδησε ο Ανδρέας Κάλβος στις Ωδές του και οι ίδιες μέλισσες που τραγούδησε ο Ούγκο Φόσκολο στα δικά του ποιήματα.

..................................................

Όταν με ορμή ταταρικών αλόγων
ενάντια στην αδύναμην Ελλάδα
ο Άρης ξαπόλυσεν οργή πολέμου,
και το στεφάνι χάρισε της νίκης
στη βάρβαρη φυλή των Οσμανλήδων,
άνθισε τότε των Μουσών ο κήπος
στην Ιταλία, κ' εδώ ήρθαν οι τεχνίτες
να κρύψουν την ευλογημένη κυψέλη
που το χρυσό της μέλι μας χαρίζει.

.........................................................

(Ούγκο Φόσκολο, Ύμνος στο καράβι των Μουσών, σε μετάφραση Μαρίνου Σιγούρου, από το Ποιήματα μεταφρασμένα από Επτανήσιους, Ωκεανίδα 1997 με επιμέλεια Στέφανου Ροζάνη).

Είναι δική μας κι' όχι για τους άλλους η ιεροτελεστία στη μνήμη των κερήθρων, που στην Ιταλία αποθησαυρίζουν θείες μέλισσες μ' αιώνιο βούισμα για τις Χάριτες, κι' όποιος τις δοκιμάσει μιλεί μ' αγάπη για την πατρίδα. Αχ, πέστε μας σείς, πώς λάβατε αυτό το δώρο! Ποιος μπορεί να στολίση σε μας - που πλανόμαστε στις σκιές της γης - τη φήμη, ποιος άλλος από σας Χάριτες που βρίσκεται παντού και ξέρετε όλα σαν θεές;

...........................................................................................

Κοντά στη μυρτιά άνθιζαν τα ρόδα, που κάθε χρόνο οι Χάριτες μαζεύουν από τους Ευγανείους λόφους. Απ' αυτά φέρνουν στη μητέρα τους ένα στεφάνι δροσερό από δάκρυα, την έκτη μέρα του Απρίλη. Γύρο σ' αυτές βούιζαν γλυκά οι μέλισσες που άκουσαν πως ίσως είχε έλθει από τα Ηλύσσια να κεντρώση το δέντρο, εκείνος που περισσότερο από τους άλλους τρύγησε τo ιερό μέλι στον Υμηττό και πρώτος έκαμε περιβόητο τα τραγούδι του θείου έρωτος.

........................................................................

Ω! νεαρές θεές, χαρά του ύμνου, για σας η όμορφη γυναίκα μιμείται τις ιεροτελεστίες σας και καλοπιάνει τις γήινες μέλισσες στις πλαγιές .της Φελσίνας, απ' όπου ο βοσκός κοιτάζει την Αστραία, που τώρα χαίρεται τ' αργητά δώματα του Νηρέως. Ετοιμάζει για τα πλανώμενα σμάρια αναψυχή και διαμονή από Ινδικά φυτά που κάμνουν σκιά στα σπίτια της. Ή τα δέχεται στη γόνιμη αύρα της αρμονικής σπηλιάς προφυλαγμένα από τον πάγο, τον καλοκαιρινό θυμό και τα σύννεφα. Η όμορφη γυναίκα ποτίζει με το χέρι της τα γαλατένια μπουμπούκια της λεμονιάς, το ντροπαλό, γιούλι και το θυμάρι τ' αγαπημένο στις μέλισσες.

(Ούγος Φώσκολος, Οι Χάριτες, μετάφραση [σε πεζή μορφή] Μαριέττα Μινώτου-Γιαννοπούλου, Αθήναι, Εκδοτικός Οίκος Ζηκάκη, 1927, σσ. 55-144.)

Και λέει ο 'Ομηρος:

Στο μεταξύ μαζεύονταν όλο το στράτευμα.

Πώς σμήνη από μέλισσες πυκνά πετάγονται αλλεπάλληλα

μέσα από τρύπιο βράχο, πετώντας σμάρι στ' ανοιξιάτικα

λουλούδια, σμίγοντας άλλα εδώ, άλλα τραβώντας κατακεί...

Το παραπάνω παράθεμα από την Ιλιάδα (σε μετάφραση Δημήτρη Μαρωνίτη) είναι ένα από τα πολλά που χρησιμοποιεί ο Μιχαήλ Πασχάλης για να μιλήσει για τη διακειμενικότητα, τη σχέση, δηλαδή, ή καλύτερα τον διάλογο ανάμεσα στην ποίηση του Κάλβου και του Φόσκολο και την αρχαία ελληνική ποίηση. Στο βιβλίο του "Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο: Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα" (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2013) αναλύει διεξοδικά το έργο του Κάλβου σε σχέση με τη γλώσσα, την ποιητική και τις επιδράσεις του, δίνοντας πολλές πληροφορίες επίσης για το έργο του Ελληνοϊταλού ποιητή Νικολό Ούγκο Φόσκολο (1778-1827, γεννημένος στη Ζάκυνθο από πατέρα Ενετό γεννημένο στην Κέρκυρα, μητέρα Ελληνίδα και προγόνους Ενετούς που ήρθαν από την Κρήτη!). Αν και μάλλον απευθύνεται σε εξειδικευμένο κοινό, ερευνητές, φιλόλογους κτλ., έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον και αξίζει να διαβαστεί. 

Με την ευκαιρία θα ήθελα να αναφερθώ σε ένα μυθιστόρημα που δεν κατάφερα να παραουσιάσω αν και το έχω διαβάσει εδώ και χρόνια. Πρόκειται για το "Οι μέλισσες του Κάλβου τριγυρίζουν στα λιβάδια του Λινκολνσάιρ" της Πόλυς Χατζημανωλάκη (Ταξιδευτής 2008). Στο βιβλίο αυτό η συγγραφέας κινείται ανάμεσα στην πραγματικότητα και στη μυθοπλασία για να μιλήσει για τον Κάλβο στην τελευταία περιοδο της ζωής του στην Αγγλία. Αναζητεί τα ίχνη του ποιητή στο Λάουθ, τη μικρή πόλη του Λινκολνσάιρ, όπου έζησε, δίδαξε στο οικοτροφείο, πέθανε και θάφτηκε εκεί, και όπου μάλλον είχε μελίσσια, όπως και οι επινοημένοι ήρωές της. 

Η ίδια πήγε στο Λάουθ, έψαξε στα αρχεία της πόλης, αναζήτησε στοιχεία για τη ζωή της πόλης (όπως για την κλοπή των μελισσών), δανείζεται στοιχεία από τις πολλές πηγές της (βιβλία, άρθρα, Διαδίκτυο) και δημιουργεί ένα μυθιστόρημα που επίσης αξίζει να διαβαστεί. Ο διακειμενικός διάλογος είναι παντού και στο δικό της βιβλίο.

Ένα ντόμινο ανάγνωσης μπορούν να κάνουν όλα τα παραπάνω. Καλό διάβασμα, λοιπόν.

Ημέρα της ποίησης η σημερινή, τη λένε και πρώτη μέρα της Άνοιξης.Καλή άνοιξη, λοιπόν, γλυκειά σαν το μέλι που απέθηκαν του Διός οι κόρες στα χείλη του Ομήρου...

...................................................................................................................................................

Σημειώσεις:

1. Η αντιγραφή των αποσπασμάτων από τις Ωδές του Κάλβου έγινε από τον ιστότοπο του Σπουδαστήριου Νέου Ελληνισμού (http://www.snhell.gr/anthology/writer.asp?id=13).
2. Σύντομες πληροφορίες για τους Επτανήσιους μεταφραστές μπορεί κανείς να βρεί στο Translatum Journal (https://www.translatum.gr/journal/2/ionian-translators.htm).
3. Παραθέτω ενδεικτικά τους τίτλους δύο άρθρων που βρήκα στο Διαδίκτυο και θα μπορούσαν να διαβαστούν συμπληρωματικά, σημειώνοντας πάντως ότι υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία τόσο για τα θέματα που πραγματεύεται ο Πασχάλης όσο και για τα θέματα που θίγει η Χατζημανωλάκη σχετικά με τον Κάλβο (π.χ. υπάρχουν πολλά άρθρα σε παλιά τεύχη της Νέας Εστίας που μπορεί κανείς να τα βρεί από τον ιστότοπο του ΕΚΕΒΙ).  

• Πασχάλης Μιχαήλ (2013), Ο Κάλβος ως εκδότης, κριτικός και ποιητής: οι σημειώσεις στην «Ωδή εις Ιονίους» και η έκδοση των Χαρίτων του Φώσκολου. http://dx.doi.org/10.12681/comparison.21.
• Περυσινάκη, I. Ν. (1985). Η ωδή εις Μούσας του Α. Κάλβου. Πηγές και επιδράσεις. http://olympias.lib.uoi.gr/jspui/handle/123456789/26420.

Όταν γεράσεις...

Όταν σου ασπρίσουν τα μαλλιά κι είναι ο ύπνος σου πολύς
και γέρνεις πλάι στη φωτιά, πάρε κι αυτό κοντά σου,
τα μάτια σου, διαβάζοντας, τα τρυφερά να ονειρευτείς
και τις σκιές πώς βάθαιναν άλλοτε στη ματιά σου·

και πόσοι σ' ερωτεύτηκαν σαν έσμιγες με τη χαρά
τη χάρη σου, κι αγάπησαν πολύ την ομορφιά σου,
μα ένας μόνο λάτρεψε τη φιλαπόδημη καρδιά
και τους καημούς αγάπησε στα πόσα πρόσωπά σου·

κι έπειτα γονατίζοντας στη σχάρα που φεγγοβολά,
ψιθύρισε, λυπητερά, ο Έρωτας εκείνος
πώς έφυγε, περπάτησε για λίγο πέρα στα βουνά
και τη μορφή του έκρυψε σ' ένα των άστρων σμήνος.

Είναι το ποίημα When you are old του William Butler Yeats, στη μετάφραση του Διονύση Καψάλη (ελληνικός τίτλος Όταν γεράσεις, από τη συλλογή Μπαλάντες και Περιστάσεις, Άγρα, 1997, το αντέγραψα από εδώ).

Στο παραπάνω βίντεο ακούγεται να το τραγουδά ο γνωστός Ιταλός τροβαδούρος Άντζελο Μπραντουάρντι. Αυτό το ποίημα διάλεξαν και μια παρέα Ιρλανδών να απαγγείλουν πάνω από τον τάφο του ποιητή στο χωριό Drumcliff της επαρχίας Sligo, όπου έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του (παρακάτω βίντεο). 

Ο Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς (1865-1939) ήταν ένας από τους σπουδαιότερους Αγγλόγωνους ποιητές του 20ου αιώνα, ένας οραματιστής, για τον οποίον ο Έλιοτ είπε ότι ήταν ένας από τους λίγους ποιητές που "η ιστρία τους ήταν η ιστορία της εποχής μας" και που αποτελούν "μέρος της συνείδησης της εποχής μας, η οποία δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χωρίς αυτούς" (αντιγραφή από τήν εισαγωγή του Σπύρου Ηλιόπουλου στο "Μυθολογίες και Οράματα", Γαβριηλίδης1999, που έκανε επίσης την επιμέλεια και τη μετάφραση ).

Όμως, για το ίδιο περίπου θέμα, αλλά με άλλη ματιά, έγραψε και ένας πολύ παλιότερος, επίσης σπουδαίος, Ιρλανδός συγγραφέας, ο Τζόναθαν Σουίφτ (1667-1745), με τίτλο Resolutions 1699: When I come to be old, που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα ως Αποφάσεις για όταν θα είμαι γέρος μαζί με το κείμενο Στοχασμός για ένα σκουπόξυλο (αναφορά στον Ιρλανδό επιστήμονα Robert Boyle, γνωστό από τον νόμο των αερίων). Είναι σε μετάφραση Μίλτου Φραγκόπουλου και προλόγισμα Γεράσιμου Βώκου.

Στο κείμενο αυτό, που ο Σουίφτ έγραψε πάντως σε νεαρή ηλικία, δίνει συμβουλές στον εαυτό του τι να προσέξει όταν γεράσει. Και τι λέει; Να μη μιλά πολύ, να μην καυχιέται για την αλλοτινή ομορφιά του, να μη γίνεται φορτικός, να μην είναι αυστηρός με τους νέους, να μη λέει την ίδια ιστορία ξανά και ξανά και μερικά ακόμη και τέλος να μην προσπαθεί να τηρεί όλους τους κανόνες....

Μας λένε τίποτα τα λόγια τους; 

Για τους Ιρλανδούς που γιορτάζουν σήμερα (ημέρα του Άγιου Πατρίκιου σήμερα, μεγάλη γιορτή γι' αυτούς).
Και για όσους και όσες γεννήθηκαν (γεννηθήκαμε) σήμερα (και αύριο).

Σχολικές βιβλιοθήκες και κοινότητες ή είναι οι σχολικοί βιβλιοθηκονόμοι οι αφανείς ήρωες της παιδείας μας;

Πριν από τρία ή και παραπάνω χρόνια, ένας φίλος Διευθυντής Γυμνασίου μου ζήτησε να επισκεφτώ το σχολείο του να μιλήσουμε για τη σχολική βιβλιοθήκη που θα δημιουργούσαν. Προκαταβολικά να πω ότι ο φίλος αυτός είναι ένας από τους σπουδαίους εκπαιδευτικούς των σχολείων μας, με πολλή δραστηριότητα και με αποδοχή από όλους - μαθητές, γονείς, καθηγητές, κοινωνικό περίγυρο. Οι δράσεις των μαθητών του σχολείου του είναι παραπάνω από αξιέπαινες, κινηματογράφος, ραδιόφωνο, θέατρο, τραγούδι, χορός, τοπική ιστορία και πολλά άλλα. Η ιδέα για τη δημιουργία σχολικής βιβλιοθήκης γεννήθηκε από την προθυμία ενός πολίτη και φίλου του σχολείου (παλιού μαθητή του) να προσφέρει τον εξοπλισμό - ράφια δηλαδή για να τοποθετηθούν τα βιβλία που ήδη είχε το σχολείο (η περίπτωση αγοράς νέων βιβλίων φάνταζε δύσκολη έως αδύνατη). Αυτό που ήθελε να συζητήσουμε ήταν πώς θα μπορούσε να στηθεί και να λειτουργήσει αυτή η βιβλιοθήκη. Του είπα μερικά γενικά πράγματα - όπως αντιλήφθηκα τότε, δεν υπήρχε κανένας μπούσουλας από κεντρικό θεσμό, το Υπουργείο Παιδείας ας πούμε. 

Ξαναπήγα να μου δείξει τον εξοπλισμό που είχε έρθει· είχε τοποθετηθεί σε έναν ιδιαίτερο χώρο, όχι - ευτυχώς - στο γραφείο των καθηγητών, όπως συνήθως γίνεται, που ήταν όμως σχετικά απρόσιτος, ήταν σε μια γωνιά που δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για κάτι άλλο και θεωρήθηκε χρήσιμος για τη συγκεκριμένη λειτουργία. Είχαν τοποθετηθεί και τα βιβλία στα ράφια· όμως, τι βιβλία, ήταν βιβλία παλιά, εγκυκλοπαίδειες ακόμη πιο παλιές, με κανένα ενδιαφέρον ή κίνητρο για τους μαθητές, ούτε ακόμη και για τους καθηγητές. Και τίποτα από κει και πέρα. Τι να προτείνεις εδώ; Να οριστεί ένας καθηγητής ή μια καθηγήτρια να την έχει ανοιχτή για τρεις ώρες τη βδομάδα; Και να κάνει τι; Να καλεί τα παιδιά να ξεφυλλίζουν τις παλιές μεγάλες εγκυκλοπαίδειες ή τα παλιά σκονισμένα βιβλία; Μόνο για ερευνητές ή αναγνώστες με ειδικά ενδιαφέροντα θα μπορούσαν να είναι χρήσιμα αυτά τα βιβλία (το λέω αυτό, παρόλο που ... αγαπώ και ξεκοκκαλίζω παλιά βιβλία). Στο σχολείο, ίσως θα ήταν χρήσιμα για ένα μάθημα εξέλιξης και ιστορίας του βιβλίου· υπερβολή ίσως, αλλά για να δείξω ότι αν δεν υπάρχει και άλλο υλικό, αυτή η παλιοκαιρισμένη συλλογή μόνη της σε μια σχολική βιβλιοθήκη είναι ξεπερασμένη, ανεπαρκής και ακατάλληλη. Δεν μίλησα ούτε για οργάνωση, ούτε για στελέχωση, αυτό δεν μπορούσε να είναι σχολική βιβλιοθήκη, παρά τις πολύ καλές προθέσεις. 

Θυμάμαι παλιότερα, μιαν άλλη περίπτωση φίλης καθηγήτριας γυμνασίου στο μάθημα της Τεχνολογίας που είχε για χρόνια την ευθύνη για τη βιβλιοθήκη του σχολείου της· και θυμάμαι με πόση θέρμη έφτιαχνε καταστάσεις των βιβλίων, κρατούσε στοιχεία, δανεισμούς κτλ., αλλά μέχρι εκεί, δεν είχε άλλες γνώσεις, δεν είχε δυνατότητες εμπλουτισμού, δεν είχε βοήθεια, ούτε από το σχολείο, ούτε από τις υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας, ούτε ποτέ προέκυψε καμιά συνεργασία με άλλες βιβλιοθήκες της περιοχής (δημοτική, ας πούμε, ή άλλη).

Πριν από χρόνια, υπήρξε μια κατεύθυνση οργάνωσης σχολικών βιβλιοθηκών (με πολλά παρατράγουδα, αλλά αυτό είναι άλλη και άλλου ιστορία), όπου εκφράστηκαν δημόσια και συχνά έντονα πολλές διαφορετικές απόψεις κυρίως για τη στελέχωση αυτών των βιβλιοθηκών, δηλαδή για το ποιοι επιστημονικοί και επαγγελματικοί χώροι είναι οι πλέον κατάλληλοι να τις λειτουργήσουν, των βιβλιοθηκονόμων ή των εκπαιδευτικών (αν και τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν δεν αφορούσαν τελικά αυτή τη διάκριση...). Χρειάστηκε να σκεφτώ λίγο περισσότερο για τις σχολικές βιβλιοθήκες τότε γιατί συμμετείχα ως εκπαιδεύτρια στα προγράμματα κατάρτισης του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης, καθώς και στις ενημερωτικές ημερίδες που διοργάνωνε το Υπουργείο Παιδείας στην Αθήνα και στην περιφέρεια για τους εκπαιδευτικούς και τους βιβλιοθηκονόμους (κυρίως τους πρώτους) που θα στελέχωναν τις μονάδες αυτές. 

Τα προγράμματα του ΕΚΔΔΑ διαρκούσαν συνήθως μια βδομάδα και είχαν ως στόχο, όχι βέβαια να εκπαιδεύσουν δασκάλους και καθηγητές ώστε να γίνουν βιβλιοθηκονόμοι, αλλά να δώσουν κάποιες βασικές πληροφορίες για το πώς μπορεί να λειτουργήσει μια βιβλιοθήκη και δη σχολική (όχι οπιοιαδήποτε βιβλιοθήκη, και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία να τονιστεί, ανεξάρτητα αν εκείνα τα σεμινάρια το κατάφερναν ή όχι). Στα μαθήματα αυτά συμμετείχαν εκπαιδευτικοί ή βιβλιοθηκονόμοι που είχαν οριστεί ως υπεύθυνοι της βιβλιοθήκης του σχολείου τους. Οι εκπαιδευτικοί είχαν αποσπαστεί από τα καθήκοντα διδασκαλίας. Δεν θα δώσω εδώ άλλες λεπτομέρειες, έχω κρατήσει όμως δυο εικόνες πολύ ζωντανές από εκείνα τα μαθήματα. Στη μία εικόνα είναι δύο νέες κοπέλες που εργάζονταν σε δημοτικό σχολείο, η μία μουσικός και η άλλη γυμνάστρια, και θυμάμαι τον ενθουσιασμό και τη διάθεση που είχαν για να στήσουν τη βιβλιοθήκη τους. Η άλλη εικόνα είναι αυτή ενός μεσήλικου διευθυντή δημοτικού σχολείου στο Αίγιο, του οποίου το σχολείο δεν ήταν στο πρόγραμμα, ήρθε όμως με δική του πρωτοβουλία για να παρακολουθήσει τα μαθήματα, και στα διαλείμματα συζητούσαμε για την εφαρμογή σε Access που είχε δημιουργήσει από μόνος του κτλ.

Βέβαια, δεν θα ήθελα τα παραπάνω να ερμηνευτούν ως αυτοαναφορικότητα μιας ειδήμονα στο αντικείμενο των σχολικών βιβλιοθηκών· κάθε άλλο μάλιστα, αφού δεν είμαι κιόλας. Ήθελα όμως να μπω στην κουβέντα που υπάρχει αυτό τον καιρό με αφορμή και με την ευκαιρία της δημοσίευσης από το Υπουργείο Παιδείας Απόφασης με θέμα «Ίδρυση Δικτύου Σχολικών Βιβλιοθηκών Δημόσιων Δημοτικών Σχολείων». Η παράθεση παραδειγμάτων είναι ένας τρόπος εισαγωγής στο θέμα που θέλουμε να θίξουμε και καμιά φορά, μάλιστα, μπορεί να αρκούν μόνο λίγα συμπληρωματικά σχόλια.  

Θα χαρακτήριζα γενικά ως θετική μια απόφαση του Υπουργείου Παιδείας σχετικά με τη λειτουργία των σχολικών βιβλιοθηκών, και θα μπορούσα να υποθέσω (ή θα ήθελα να ελπίζω) ότι η απόφαση για τα δημοτικά σχολεία είναι η αρχή και ότι θα ακολουθήσει απόφαση και για τις επόμενες βαθμίδες. Θα έλεγα ότι η απόφαση αυτή εκφράζει θετική διάθεση, πάντως όμως όχι και πρόθεση, πρόθεση δηλαδή να αντιμετωπιστεί το ζήτημα με τρόπο σοβαρό, συστηματικό, συνεργατικό. Από τις αντιδράσεις φαίνεται ότι δεν υπήρξε συνεργασία με τους φορείς που θα έπρεπε (και αν είναι έτσι, μήπως ... για να μην συμβεί αυτό που λένε φτιάξε μια Επιτροπή για να μη γίνει τίποτα, όπως έγινε με την Επιτροπή για το Βιβλίο του Υπουργείου Πολιτισμού, τι πληγή κι αυτή...).

Παρά τη θετική διάθεση, και λαμβάνοντας υπόψη τις δυσκολίες εξασφάλισης χρηματοδότησης, ας μου επιτραπεί να παρατηρήσω κάποια ελλείμματα  στην πρωτοβουλία του Υπουργείου. Για μένα σημαντικότερο είναι το έλλειμμα ως προς τον στόχο - μόνο υπάρχουσες βιβλιοθήκες για την ώρα, με τις υπάρχουσες φτωχικές υποδομές και τους υπάρχοντες πόρους, με εικόνα δηλαδή σαν αυτή του πρώτου παραδείγματος - και όταν αυτές οι βιβλιοθήκες αφορούν τα δημοτικά σχολεία, εκεί που τα παιδιά θα μάθουν να είναι συστηματικοί αναγνώστες -, χωρίς μια προοπτική και ένα σχέδιο για συνολική αντιμετώπιση. Άραγε υπάρχει πολιτική βιβλιοθηκών; Ή έστω υπάρχει διάθεση, πρόθεση ή  σχέδιο για διαμόρφωση πολιτικής βιβλιοθηκών; Που θα έχει και ένα κεφάλαιο για την πολιτική των σχολικών βιβλιοθηκών; 

Υπάρχουν κι άλλα, όπως ας πούμε η τόσο θεωρητική ανάλυση θεμάτων που είναι μεν σωστά και αφορούν τις βιβλιοθήκες της εποχής μας, δεν είναι όμως απαραίτητα σε ένα κείμενο για τη λειτουργία των σχολικών βιβλιοθηκών. Η απόφαση κάνει λόγο για ίδρυση Δικτύου σχολικών βιβλιοθηκών, παραλείπει όμως ή δεν ασχολείται όσο πρέπει με το τι σημαίνει αυτό. Και λείπουν οι συνέργειες (επί της ουσίας)· γίνεται αναφορά σε βιβλιοθηκονομική κοινότητα, έτσι απλά και αόριστα, καμιά όμως αναφορά σε βιβλιοθηκονόμους και είναι αδύναμη έως αόριστη η αναφορά σε άλλους θεσμούς και κύρια στην Τοπική Αυτοδιοίκηση (νομίζω ότι είναι απαραίτητη η αναζήτηση συνεργασιών, ιδιαίτερα και στοχευμένα, με τους Δήμους και τις βιβλιοθήκες τους). Η στελέχωση γίνεται με δασκάλους, αλλά για βιβλιοθήκες που θα ανοίγουν τρεις ώρες τη βδομάδα. Αυτό νομίζω γίνεται ήδη και τώρα σε κάποιες περιπτώσεις, και χωρίς βέβαια να "γλυτώνουν" οι εκπαιδευτικοί ώρες διδασκαλίας (βλέπε το δεύτερο παράδειγμα), αλλά ... μεταξύ μας δεν μπορούσε ή δεν χρειαζόταν να γίνει και κάτι άλλο, αφού δεν δημιουργείται κάτι καινούριο, κάτι παραπάνω. Δίνονται βέβαια λεπτομέρειες για την οργάνωση, τη διαχείριση κτλ., αλλά σε ένα τοπίο μάλλον θολό και αβέβαιο.

Liz Phipps Soeiro, η σχολική βιβλιοθηκονόμος της χρονιάς για το 2017, η Λιζ η βιβλιοθηκονόμος,
αυτή που "τόλμησε" να αρνηθεί βιβλία που χάρισε η κα Τραμπ στις σχολικές βιβλιοθήκες,
χαρακτηρίζοντάς τα ρατσιστικά και ξεπερασμένα

Υπήρξαν αντιδράσεις. Κυκλοφόρησε ένα κείμενο - Ανοικτή επιστολή προς τον Υπουργό - το οποίο περιέχει κάποια σωστά σημεία, είναι όμως μάλλον περισσότερο τεχνικό από όσο θα μπορούσε να αφορά όλους τους υπογράφοντες - που είναι κυρίως βιβλιοθηκονόμοι, αλλά και λίγοι συγγραφείς, εκδότες και άλλοι. (Για παράδειγμα, η παρατήρηση "Ο ηλεκτρονικός κατάλογος των βιβλιοθηκών είναι μια βάση δεδομένων ή γίνεται σε βιβλιοθηκονομικό πρόγραμμα (π.χ. ΑΒΕΚΤ);" τι νόημα έχει;) 

Η ΕΕΒΕΠ (Ένωση Ελλήνων Βιβλιοθηκονόμων και Επιστημόνων Πληροφόρησης) εξέδωσε "Ψήφισμα για την ορθή λειτουργία των σχολικών βιβλιοθηκών" με το οποίο καλεί σε συλλογή υπογραφών για ακύρωση της απόφασης. Θα έλεγα βέβαια ότι ο τίτλος παραπέμπει μάλλον σε προτάσεις για την ορθή λειτουργία των σχολικών βιβλιοθηκών, που όμως δεν διατυπώνονται, γιατί όπως αναφέρεται έχουν επανειλημένα κατατεθεί. Το σημαντικό που επισημαίνεται όμως στο κείμενο είναι ότι δεν υπήρξε συνεργασία με το Υπουργείο για το θέμα αυτό. 

Δεν έπεσε στην αντίληψή μου ανακοίνωση της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας.

Κύριο βάρος (ή μεγάλο μέρος) στις αντιδράσεις δείχνει να έχει η στελέχωση των βιβλιοθηκών αυτών. Η ΕΕΒΕΠ υποστηρίζει ότι η στελέχωση πρέπει να γίνεται "με εξειδικευμένο προσωπικό (απόφοιτους των σχολών βιβλιοθηκονομίας της χώρας)" καταλήγοντας με τη φράση "Δεν μπορούμε να έχουμε νοσοκομεία χωρίς γιατρούς, σχολεία χωρίς δασκάλους και βιβλιοθήκες χωρίς βιβλιοθηκονόμους", η δε παραπάνω Ανοικτή επιστολή αφού γράφει ότι "ο νόμος δεν λαμβάνει υπόψη του τις διεθνείς πρακτικές για τις σχολικές βιβλιοθήκες (βλ. IFLA School Library Guidelines)", παραπέμπει στην IFLA (Διεθνή Ομοσπονδία Ενώσεων και Ιδρυμάτων Βιβλιοθηκών) και στις Κατευθυντήριες Οδηγίες της για τις Σχολικές Βιβλιοθήκες. Υποθέτω ότι οι συντάκτες της Υπουργικής Απόφασης δεν αγνοούσαν το κείμενο αυτό, αλλά μάλλον δεν τόλμησαν να πάνε παραπέρα.

Αν και βέβαια εκτιμώ, σέβομαι και υποστηρίζω τον χώρο των βιβλιοθηκών και βιβλιοθηκονόμων (που υπηρέτησα για πολλά χρόνια) και συμμερίζομαι τα σοβαρότατα προβλήματα επαγγελματικής αποκατάστασης που αντιμετωπίζουν (μεγάλα ποσοστά ανεργίας και ετεροαπασχόλησης),  αυτό που με προβληματίζει, όχι τώρα αλλά από τότε που γεννήθηκε στη χώρα μας το ζήτημα των σχολικών βιβλιοθηκών και της στελέχωσής τους (βλ. τρίτο παράδειγμα παραπάνω) είναι ότι και η IFLA και η Unesco (IFLA/Unesco Manifesto 1999) και επιμέρους χώρες όταν αναφέρονται στο θεσμό των σχολικών βιβλιοθηκών, κάνουν λόγο για σχολικό βιβλιοθηκονόμο (school librarian) ή για δάσκαλο βιβλιοθηκονόμο (teacher librarian). Στα προσόντα αυτού του / αυτής της βιβλιοθηκονόμου θα βρει κανείς χαρακτηριστικά τόσο βιβλιοθηκονόμου όσο και εκπαιδευτικού, υπάρχουν δηλαδή απαιτήσεις και για τις δυο πλευρές, εξάλλου η ιδιομορφία στην εργασία σε μια βιβλιοθήκη και συναφή μονάδα τεκμηρίωσης και πληροφόρησης είναι ότι απαιτεί τη συνύπαρξη με άλλες ειδικότητες.

Βέβαια σήμερα οι βιβλιοθήκες θεωρούνται, έτσι κι αλλιώς, χώροι μάθησης, πόσο μάλλον οι σχολικές, και αυτό θα μπορούσε να αποτελεί το ισχυρό πλεονέκτημα της υποχρέωσης στελέχωσης με βιβλιοθηκονόμους μόνο. Θεωρούμε όμως ότι οι σπουδές των βιβλιοθηκονόμων αρκούν για να καλύψουν το πεδίο της μάθησης όπως ορίζεται για μια σχολική βιβλιοθήκη; Το ίδιο βέβαια ισχύει και για τους εκπαιδευτικούς για το αντικείμενο σπουδών των βιβλιοθηκονόμων.

Επιστρέφοντας στις Οδηγίες της IFLA, θα πρότεινα οι λογής αρμόδιοι, και του Υπουργείου αλλά και των άλλων πλευρών, να τις μελετήσουν βαθιά. Θα παραθέσω μόνο ένα μικρό τμήμα που αφορά τη στελέχωση των σχολικών βιβλιοθηκονόμων (σελ. 25-26):

However, more than 50 years of international research, collectively, indicates that a school librarian requires formal education in school librarianship and classroom teaching that provides the professional expertise required for the complex roles of instruction, reading and literacy development, school library management, collaboration with teaching staff, and engagement with the educational community.

{Σε ελεύθερη μετάφραση:

Όμως, η διεθνής έρευνα εδώ και 50 ή περισσότερα χρόνια κατέδειξε ότι μια σχολική βιβλιοθηκονόμος πρέπει να έχει λάβει τυπική εκπαίδευση στη σχολική βιβλιοθηκονομία και στη διδασκαλία στην τάξη, η οποία (εκπαίδευση) παρέχει την επαγγελματική εμειρογνωμοσύνη που απαιτείται για σύνθετους ρόλους όπως είναι η διδασκαλία, η ανάπτυξη αναγνωστικής συμπεριφοράς και γραμματισμού, η διαχείριση της σχολικής βιβλιοθήκης, η συνεργασία με το εκπαιδευτικό προσωπικό και η ενασχόληση με την εκπαιδευτική κοινότητα.}

Για ενημέρωση να παραθέσω λίγες πληροφορίες για την εικόνα στον διεθνή χώρο. 

Υπάρχει καταρχάς η Διεθνής Ένωση Σχολικής Βιβλιοθηκονομίας (International Association of School Librarianship). 

Στη Μεγάλη Βρετανία υπάρχει η Ένωση Σχολικών Βιβλιοθηκονόμων (School Library Association).

Στις ΗΠΑ υπάρχει η Αμερικανική Ένωση Σχολικών Βιβλιοθηκονόμων (American Association of School Librarians), ενώ το ιστολόγιο https://www.teacher.org/, το οποίο επιγράφεται ως ιστολόγιο για δασκάλους από δασκάλους, παρέχει πληροφορίες για να γίνεις σχολικός βιβλιοθηκονόμος (How to become a school librarian). 

Αντίστοιχα υπάρχει η Αυστραλιανή Ένωση Σχολικών Βιβλιοθηκονόμων (Australian School Library Association). 

Στη Γαλλία υπάρχει ο/η teacher-librarian (“professeur documentaliste”) που έχει περάσει από ειδική κατάρτιση με εξετάσεις για να αποκτήσει τον τίτλο του "εκπαιδευτικού-τεκμηριωτή". 

Στην Πορτογαλία, τέλος, λειτουργεί το Δίκτυο Σχολικών Βιβλιοθηκών από το 1996 με τον θεσμό του teacher-librarian. 

Μην αγνοείτε τον/τη σχολικό βιβλιοθηκονόμο, είναι οι αφανείς ήρωες της παιδείας μας,
δεν είναι μόνο για να βάζουν ημερομηνίες επιστροφής στις καρτέλες δανεισμού
και να φροντίζουν τυχόν εφεδρικούς υπολογιστές, έλεγε σε άρθρο της στον Guardian το 2014
η σχολική βιβλιοθηκονόμος και στέλεχος της Ένωσης Σχολικών Βιβλιοθηκονόμων της Αγγλίας Sally Dring

Τελειώνοντας, με την αυτοκριτική σημείωση ότι ... παρά τα τρία παραδείγματα στην αρχή, τα σχόλιά μου δεν ήταν τελικά σύντομα και συμπληρωματικά, αλλά μάλλον μακροσκελή και φλύαρα, θα ήθελα να σημειώσω ότι φαίνεται να χρειάζεται κι άλλη προσπάθεια, ξεκινώντας από πιο βαθειά, ώστε να οριστεί και να περιγραφτεί με σαφήνεια τι πρέπει να γίνει με τα σχολεία και με τα παιδιά στα σχολεία και με τις βιβλιοθήκες στα σχολεία και με τις βιβλιοθήκες και τα παιδιά. Υπογραμμίζω ιδιαίτερα το τελευταίο γιατί νομίζω ότι είναι απαραίτητο να αναζητηθεί η συνεργασία και η εμπλοκή βιβλιοθηκών εκτός σχολείου, κυρίως των δημοτικών και δημόσιων που βρίσκονται στην ίδια περιοχή. Υπάρχει, εξάλλου, ήδη πολύ πλούσια εμπειρία από τις δράσεις των βιβλιοθηκών στις γειτονιές μας σε όλη την Ελλάδα, και αυτή την εμπειρία θα πρέπει η Πολιτεία να αξιοποιήσει (αλλά, και οι επιμέρους εκπαιδευτικοί φορείς, τα σχολεία της περιοχής κτλ.). Και θα πρέπει επίσης να διερευνηθούν οι τομείς εκπαίδευσης και κατάρτισης, τόσο στο χώρο των βιβλιοθηκονόμων (κι εδώ έχουν λόγο επίσης τα αντίστοιχα τμήματα ΑΕΙ/ΤΕΙ) όσο και των δασκάλων.

Κι ένα τελευταίο παράδειγμα για κλείσιμο, όχι δικό μου τώρα, αλλά το παράδειγμα της Πορτογαλίας, μιας χώρας ανάλογων με τη δική μας συνθηκών. Το Δίκτυο Σχολικών Βιβλιοθηκών στη χώρα αυτή χρονολογείται από το 1996, δηλαδή περίπου ίδια περίοδο που και στη δική μας χώρα είχαν αρχίσει ανάλογες δράσεις· μήπως πρέπει σοβαρά να μας προβληματίσει γιατί σε μας δεν προχώρησε ο θεσμός;

Μη σε κουμπώσει ο Μάρτης το πρωί και χάσεις την ημέρα...

Μη σε γελάσει ο Μάρτης το πρωί
και χάσεις την ημέρα

είναι η παραλλαγή του παραπάνω δίστιχου για τον πρώτο μήνα της Άνοιξης, που στα παιδιά θα βάλουμε το βραχιολάκι με την άσπρη και την κόκκινη κλωστή να το φοράνε όλο το μήνα για να μην τα κάψει ο ήλιος. Φίλος που έχει ζήσει στη Ρουμανία μου έλεγε ότι εκεί έχουν τα Mărțișor, στολίδια με άσπρη και κόκκινη κλωστή, που τους φοράνε σήμερα στο πέτο αγαπημένα πρόσωπα, κι όσο πιο πολλά φοράνε, τόσο πιο πολλοί είναι αυτοί που τους αγαπούν! 

Δύσκολος μήνας ο Μάρτης.

Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, εφτά φορές εχιόνισε

και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε!

Και πώς να τον εμπιστευτείς... Μας περιγελά

Tο Mάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια

γι' αυτό και λέει το δίστιχο να προσέχουμε

Μη σε κουμπώσει ο Μάρτης το πρωί και χάσεις την ημέρα

(κουμπώνω από το κομβόω που στο Δημητράκο βρίσκουμε περιγελώ, χλευάζω, κοροϊδεύω· βλέπε και για το κόμπος εδώ: https://katerinatoraki.blogspot.gr/2017/11/blog-post_29.html).

Όπως και νάναι

Από Μάρτη καλοκαίρι

από Αύγουστο χειμώνα.

Αλλά και πάλι... φυλάξου

Σ’ όσους μήνες έχουν «ρ»,
κάνεις μπάνιο με ζεστό νερό.

Μάρτης είναι και ο ήρωας της τελευταίας νουβέλας του Αχιλλέα Κυριακίδη με τίτλο "Σώμα". Μάρτης, όχι μήνας, αλλά από το Μαρτινιανός· ήταν, λέει, όσιος ο Μαρτινιανός, που για να γλυτώσει από τον πειρασμό μιας γυναίκας, άναψε φωτιά κι έριξε μέσα το σώμα του. (Αυτός γιορτάζει στις 13 Φλεβάρη και ήταν από την Καισάρεια· υπήρχε κι άλλος όσιος Μαρτινιανός, μόναζε στη Λευκή Λίμνη, όχι αυτήν κοντά στο Ελαφονήσι στα νοτιοδυτικά της Κρήτης, αλλά κάπου στη Ρωσία και γιορτάζει στις 12 του Γενάρη).

Και κάποια στιγμή, μάλιστα, ο ήρωας του Κυριακίδη, ο Μάρτης, πάει στη Ρουμανία για να βρει έναν καθηγητή γλωσσολογίας να του εξηγήσει μια παράξενη γλώσσα που είχε ακούσει κάποτε από έναν άγνωστο στο διπλανό κρεβάτι νοσοκομείου. Κι ο καθηγητής, Εβραίος, από τους λίγους που είχαν γυρίσει από το Άουσβιτς, του μίλησε για τη γλώσσα του σώματος που είχε χαθεί και για το σώμα που είχε βεβηλωθεί και για το κάλλος που είχε συντριβεί από "το πιο μιαρό έγκλημα αυτής της ασύλληπτης, παρανοϊκής τελικής λύσης". 

Καλό μήνα!

Μια Κυριακή του Μάρτη και μια Σαρακοστή κρεμάσαμε στο χάρτη μια κόκκινη κλωστή και δίπλα στο τιμόνι όταν γυρίσαμε το πρώτο χελιδόνι καλωσορίσαμε...

Γέλιο και ανέκδοτα ως "μίμησις φαυλοτέρων";

Διάβασα πρόσφατα το βιβλίο Η πίπα του Στάλιν και άλλα (αντι)σοβιετικά ανέκδοτα, του Γιώργου Τσακνιά (Κίχλη, 2017), που το αφιερώνει μάλιστα στον πατέρα του Σπύρο Τσακνιά "που αγαπούσε τα ανέκδοτα". Έχει συγκεντρώσει σημαντικό αριθμό ανεκδότων που αφορούν όλες τις περιόδους της Σοβιετικής εξουσίας και όλους τους ηγέτες, όχι μόνο της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και της Ουγγαρίας, της Πολωνίας, της Ανατολικής Γερμανίας κ.ά. Υπάρχουν ανέκδοτα που στην αφετηρία τους γράφτηκαν για άλλες καταστάσεις και για άλλα πρόσωπα, στην πορεία όμως προσαρμόστηκαν και διαδόθηκαν ως ανέκδοτα για τα κράτη αυτά.

Πέρα όμως από τα ίδια τα ανέκδοτα - που για να είμαι ειλικρινής δεν μου κάνουν και ιδιαίτερη εντύπωση, ίσως γιατί έχουν ήδη ακουστεί πολύ, ίσως γιατί προσωπικά δεν έχω και καλή σχέση με τα ανέκδοτα, ίσως και γιατί πικραίνομαι με τις (δυστυχώς) αλήθειες που κρύβουν και ταυτόχρονα ομολογούν με τον τρόπο τους -, αυτό που έχει πολύ ενδιαφέρον είναι το εισαγωγικό κείμενο του Τσακνιά, με το οποίο επιχειρεί να περιγράψει και να ερμηνεύσει το φαινόμενο συνολικά, τους λόγους εξάπλωσης των ανεκδότων αυτού του είδους, τους συντελεστές και τις περιστάσεις που τα αφορούν.

Τα ανέκδοτα αυτά, γράφει ο Τσακνιάς, δεν συνιστούσαν επανάσταση, ούτε αντιστασιακή πράξη, αποτελούσαν όμως "βαλβίδα εκτόνωσης του ατμού της αγανάκτησης - και, υπ' αυτή την έννοια, αποτελούσαν μια δικλείδα ασφαλείας και για το καθεστώς". Επίσης, απαντούσαν στην πίεση του καθεστώτος "να ρυθμίσει τη ζωή και την καθημερινότητα των πολιτών, να τους επιβάλει τη δική του ηθική και τη δική του αισθητική, να ελέγξει τις σκέψεις τους". Η αλλοίωση της γλώσσας με πλήθος νεολογισμών και νέων πρακτικών ήταν ένα ακόμη στοιχείο που προκαλούσε αντιπάθεια και την εντύπωση "εκχυδαϊσμού της ρωσικής γλώσσας και του πολιτισμού της καθημερινότητας" (έπρεπε, για παράδειγμα, να χρησιμοποιούν τις προσφωνήσεις σύντροφε/συντρόφισσα, αντί κύριος/κυρία). 

Τέλος, "η διαρκής κατασκευή εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών" ήταν στοιχείο που προκαλούσε τη σάτιρα και τη χλεύη. Κι εδώ κανείς δεν μπορεί να μην παραδεχτεί τις αντιφάσεις του συστήματος, όπου από τη μια είναι αλήθεια ότι υπήρχαν εσωτερικοί και εξωτερικοί εχθροί και υπήρχε ανάγκη επαγρύπνησης και περιφρούρησης, από την άλλη όμως αυτή η στοχοποίηση κάθε φωνής που νόμιζαν ότι είναι εχθρική και που οδήγησε σε φυλακίσεις και εκτελέσεις χιλιάδων ανθρώπων που πολύ εύκολα ονόμαζαν αντιφρονούντες, κάθε άλλο παρά ανταποκρινόταν στο αίσθημα της δικαιοσύνης, της ισονομίας και της ελευθερίας των πολιτών, το οποίο εξάλλου και επικαλούνταν.

Στα πολιτικά αυτά ανέκδοτα, ο Τσακνιάς παρατηρεί αυτοσαρκασμό κι επικαλείται γι' αυτό πρόσφατες έρευνες κοινωνικών ανθρωπολόγων που τα προσεγγίζουν, όχι μόνο ιστορικά, αλλά και με όρους της θεωρίας του χιούμορ και τα διαφοροποιούν από τη σάτιρα. Και μάλιστα τα συνδέουν με τη λαϊκή και λογοτεχνική παράδοση των Ρώσων, εντοπίζοντας σε αυτά στοιχεία όπως "το παραδοσιακό και ταυτόχρονα ιδιοφυές χιούμορ του Γκόγκολ", [...], το εξπρεσιονιστικό γέλιο του Ντοστογιέφσκι, τη λεπτή ειρωνεία του Τσέχοφ", όπου και στους τρεις παρατηρούμε το αίτημα για δικαιοσύνη, αλλά και τον αυτοσαρκασμό.

Γενικά, όμως, γιατί γελάμε; Διαβάζοντας τον Τσακνιά, θυμήθηκα τον Μπεργκσόν, που διάβασα πριν ένα χρόνο.

"Έχει πολλές φορές ειπωθεί ότι αυτά που μας κάνουν να γελάμε είναι τα ελαφρά ελαττώματα των ομοίων μας. Παραδέχομαι ότι η άποψη αυτή κρύβει μεγάλο μέρος αλήθειας, ωστόσο δεν μπορώ να τη θεωρήσω εντελώς ακριβή." Έτσι γράφει ο Ανρί Μπεργκσόν (ή και Μπερξόν, στη γλώσσα του Henri Bergson), Γάλλος φιλόσοφος των αρχών του 20ου αιώνα, στο κλασικό βιβλίο του "Το γέλιο" (ελληνική έκδοση το 1998 από τον Εξάντα σε μετάφραση Βασίλη Τομανά, ο οποίος σημειώνει μάλιστα ότι η πρώτη μετάφραση του έργου στα ελληνικά έγινε το 1914 από τον Καζαντζάκη). Το βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1900. Όπως σημειώνει στο παράρτημα της τρίτης έκδοσης του 1924 ο συγγραφέας, με το βιβλίο αυτό θέλησε να καθορίσει τις μεθόδους κατασκευής του αστείου, αλλά ταυτόχρονα έψαξε να βρει ποια είναι η πρόθεση της κοινωνίας όταν γελά. 

"Γιατί είναι πολύ εκπληκτικό το γεγονός ότι γελάμε, και η μέθοδος εξήγησης για την οποία μίλησα παραπάνω δεν διασαφήνισε το μικρό αυτό μυστήριο. Δεν καταλαβαίνω, λόγου χάρη, γιατί η «δυσαρμονία» ως δυσαρμονία θα προκαλέσει σ’ αυτούς που τη βλέπουν μια ειδική εκδήλωση όπως το γέλιο, ενώ τόσες άλλες ιδιότητες, προτερήματα ή μειονεκτήματα, αφήνουν απαθείς τους μυώνες του προσώπου του θεατή τους.

Μένει λοιπόν να ψάξουμε να βρούμε ποια είναι η ειδική αιτία δυσαρμονίας που δίνει κωμικό αποτέλεσμα· και δεν την έχουμε βρει πραγματικά, παρά μόνο αν μπορούμε να εξηγήσουμε μ' αυτή γιατί σε παρόμοιες περιπτώσεις η κοινωνία αισθάνεται υποχρεωμένη να εκδηλωθεί. Χρειάζεται να υπάρχει μέσα στην αιτία του κωμικού κάτι το ελαφρώς προσβλητικό (και μάλιστα το ιδιαίτερα προσβλητικό) για την κοινωνική ζωή, αφού η κοινωνία απαντά σ' αυτό με μια χειρονομία που μοιάζει πολύ με αμυντική δράση, με μια χειρονομία που προκαλεί ελαφρώς το φόβο. Ακριβώς αυτά, όλα αυτά, θέλησα να εξηγήσω."

Για να καταλάβουμε το γέλιο, γράφει ο Μπεργκσόν, "πρέπει να το τοποθετήσουμε στο φυσικό του περιβάλλον, που είναι η κοινωνία". Γράφει επίσης ότι το γέλιο "οφείλει να είναι κάτι σαν κοινωνική χειρονομία" και ότι "διορθώνει τα ήθη". Να μια ... καθόλου απίθανη ερμηνεία και για τα πολιτικά ανέκδοτα που είδαμε στο προηγούμενο βιβλίο.

Επιστρέφοντας, λοιπόν, στο βιβλίο του Τσακνιά, και χωρίς άλλες ερμηνείες, να σημειώσω ότι οι ιστορίες (ανέκδοτα) συνοδεύονται από εξαιρετικά σκίτσα που η πηγή τους αναφέρεται στο τέλος. Ανάμεσά τους και τρία σκίτσα του Μίσκα Κούκιν (Mischka Kukin), ψευδώνυμο που χρησιμοποίησε ο Σιμόν Βίζενταλ (Simon Wiesenthal) για το βιβλίο του που κυκλοφόρησε το 1962 με τίτλο "Humor hinter dem Eisernen Vorhang" (Χιούμορ πίσω από το Σιδηρούν παραπέτασμα). [Για την ιστορία να σημειώσω επίσης ότι ο Βίζενταλ ήταν Εβραίος από την Αυστρία, φυλακίστηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέζησε και έταξε σκοπό της ζωής του τη συλλογή πληροφοριών για τον εντοπισμό και την καταδίκη των ναζί εγκληματιών. βλ. Vienna Wiesenthal Institute for Holocaust Studies (VWI) και Simon Wiesenthal Center].

Και τα υπόλοιπα σκίτσα βέβαια δεν υστερούν, όπως το παρακάτω του Ντέιβιντ Λεβίν με τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ, για τον οποίο τα ανέκδοτα σε μεγάλο βαθμό αφορούσαν τα όλο και περισσότερα παράσημα που "κοσμούσαν" το στέρνο του.

Εν κατακλείδι, τα δύο βιβλία είναι πολύ ενδιαφέροντα και μπορεί κανείς να βρει κοινά στοιχεία - αν και είναι γραμμένα σε διαφορετικές εποχές και έχουν διαφορετικό κεντρικό στόχο - στο πλαίσιο της θεωρίας του χιούμορ όπως αναφέραμε παραπάνω (και χωρίς να είμαι, βέβαια, ειδική στη θεωρία αυτή!). Θα ήθελα, επίσης, να σημειώσω ένα ακόμη βιβλίο που ανακάλυψα την τελευταία στιγμή και νομίζω θα έχει εξίσου πολύ ενδιαφέρον. Πρόκειται για το "Πιερότοι ποιητές στην εποχή της παρακμής: Το γέλιο ως επιθανάτιος ρόγχος" του Δημήτρη Πολυχρονάκη, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015). Ενδιαφέρων τίτλος. Και πάνω που τέλειωσε η Αποκριά (ή η Απόκρεως;).

Όσο για τον τίτλο της ανάρτησης, η φράση "μίμησης φαυλοτέρων" είναι από τον Αριστοτέλη, ο οποίος στην Ποιητική διατυπώνει τον ορισμό της κωμωδίας ως εξής:

Ἡ δὲ κωμῳδία ἐστὶν ὥσπερ εἴπομεν μίμησις φαυλοτέρων μέν, οὐ μέντοι κατὰ πᾶσαν κακίαν, ἀλλὰ τοῦ αἰσχροῦ ἐστι τὸ γελοῖον μόριον. τὸ γὰρ γελοῖόν ἐστιν ἁμάρτημά τι καὶ αἶσχος ἀνώδυνον καὶ οὐ φθαρτικόν, οἷον εὐθὺς τὸ γελοῖον πρόσωπον αἰσχρόν τι καὶ διεστραμμένον ἄνευ ὀδύνης...

(Και η μετάφραση από τον Δ. Λυπουρλή: Η κωμωδία, όπως το έχουμε ήδη πει, είναι μίμηση ανθρώπων χειρότερων από τον μέσο όρο των συνηθισμένων καθημερινών ανθρώπων, όχι όμως ενσχέσει με κάθε είδος κακίας, αλλά μόνο ενσχέσει με την ασχήμια, της οποίας μέρος είναι καθετί που, ως καταγέλαστο, προκαλεί το γέλιο. Ό,τι, πράγματι, προκαλεί το γέλιο είναι μια λαθεμένη συμπεριφορά ή μια ασχήμια που δεν προξενεί πόνο ή βλάβη· μια κωμική μάσκα, επιπαραδείγματι, είναι άσχημη ή αποτροπιαστική χωρίς να προξενεί πόνο... Πηγή εδώ).

Βρήκα να ταιριάζει στο θέμα μας!

Αριστερή μελαγχολία και ποίηση

Αριστερή μελαγχολία είναι έννοια που χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 1931 ο Βάλτερ Μπένγιαμιν. Έχουν γραφτεί πολλά έκτοτε, κυκλοφορεί και το εξαιρετικό βιβλίο του Έντσο Τραβέρσο "Αριστερή μελαγχολία: η δύναμη μιας κρυφής παράδοσης (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2017).

Διαβάζοντας για τη σχέση της νεοελληνικής ποίησης με την αριστερή μελαγχολία, έρχεται πρώτος στο μυαλό μου ο Μανόλης Αναγνωστάκης και τα πικρά, τα πονεμένα λόγια του στο ποίημα που αρχίζει "στ' αστεία παίζαμε" και καταλήγει "στα ψέματα παίζαμε"!!!

Στ’ αστεία παίζαμε!

Δε χάσαμε μόνο τον τιποτένιο μισθό μας

Μέσα στη μέθη του παιχνιδιού σάς δώσαμε και τις γυναί-

                                  κες μας

Τα πιο ακριβά ενθύμια που μέσα στην κάσα κρύβαμε
Στο τέλος το ίδιο το σπίτι μας με όλα τα υπάρχοντα.

Νύχτες ατέλειωτες παίζαμε, μακριά απ’ το φως της ημέρας-

Μήπως πέρασαν χρόνια; σάπισαν τα φύλλα του 

                                                                 ημεροδείχτη

Δε βγάλαμε ποτέ καλό χαρτί, χάναμε χάναμε ολοένα

Πώς θα φύγουμε τώρα; πού θα πάμε; ποιός θα μας δεχτεί;

Δώστε μας πίσω τα χρόνια μας δώστε μας πίσω τα χαρτιά 

                                                                                     μας

Κλέφτες!

Στα ψέματα παίζαμε!

[Μανόλης Αναγνωστάκης, Στ' Αστεία παίζαμε... από τη συλλογή "Η συνέχεια ΙΙΙ, 1962" (αντιγραφή από το Μ. Αναγνωστάκης. Όμως γιατί ξαναγυρίζουμε κάθε φορά χωρίς σκοπό στον ίδιο τόπο, Ερμής, 2000).]

Για σχετικά διαβάσματα, ενδεικτικά αναφέρω ένα ενδιαφέρον άρθρο στο περιοδικό Χρόνος (τεύχος 8, 2013) του Κώστα Καραβίδα με τίτλο "«το θέμα είναι τ ώ ρ α τι λες»: Ο «πολιτικός» Αναγνωστάκης και η αριστερή μελαγχολία του Μπένγιαμιν". Και πιο πρόσφατα, τα άρθρα του Βασίλη Λαμπρόπουλου (καθηγητή στην έδρα Νεοελληνικών Σπουδών C.P. Cavafy στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών και Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν) με τίτλο "Η ποιητική ως πολιτική θεωρία: Ήττα, απόγνωση και μελαγχολία στη μετεμφυλιακή αριστερή ποίηση" και "Η αριστερή μελαγχολία στην ελληνική ποιητική γενιά του 2000". Στο δεύτερο άρθρο παρουσιάζονται αντιπροσωπευτικά δείγματα από το έργο ποιητών της νεότερης γενιάς όπου εκφράζουν τη ματιά τους απέναντι στις κρίσεις και τις ήττες των τελευταίων δεκαετιών.

  Παραθέτω δύο από αυτά:

Η ήττα που πιστέψαμε 

ότι δεν είναι δική μας 

μεγαλύτερη καθώς ήταν 

και από τον ίσκιο της 

μικρότεροι καθώς ήμασταν 

και από το άθροισμά μας 

μας βρήκε στο χάρτη 

....................................

[Φάνης Παπαγεωργίου (περιέχεται στο άρθρο του Βασίλη Λαμπρόπουλου, με τη σημείωση: Άτιτλο, Ανέκδοτο ποίημα, στην κατοχή του συγγραφέα).]

Στεφάνους καταθέτουμε και κλαίμε

μα είμαστε ό,τι θάβουμε, ό,τι καίμε

[Γιάννης Δούκας (οι τελευταίοι στίχοι από το ποίημα Επιτάφιος της συλλογής Το σύνδρομο Σταντάλ, Πόλις 2013).]

Του τελευταίου, παραθέτω συμπληρωματικά ένα ακόμη, χαρακτηριστικό κατά τη γνώμη μου, απόσπασμα από το ποίημα Ο Λένιν ζει, της συλλογής Στα μέσα σύνορα (Πόλις, 2011, βλ. και παλαιότερη ανάρτηση).

............................................

Βαδίζοντας, πού φτάνουμε;

Για πες μου τι να κάνουμε

Στο διεθνές εμπόριο

Μένει στο περιθώριο

Και γίνεται αυταπάτη

Το δίκιο του εργάτη

......................................

Βαδίζοντας, βαδίζοντας

Καινούριο κόσμο χτίζοντας

Τίποτα δεν ανέτρεψα

Στα όνειρα επέτρεψα

Να μπουν σε μαυσωλείο

Μαζί τους καταλύω

Ο Λένιν ζει

Στην Άπω Ανατολή

Τρώει ξερό ψωμί και το ξερνάει

Τα σύνολα περνάει

Αλλά στο τέλος πιάνεται

Γίνεται σκόνη του καιρού

Και μες στον κόσμο χάνεται

Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας, 12 Φεβρουαρίου 1945
(Πηγή φωτογραφίας)

Η αριστερή μελαγχολία ταιριάζει στη σημερινή μέρα.

12 Φεβρουαρίου 1945, η υπογραφή της συμφωνίας της Βάρκιζας. Και η συνέχεια γνωστή...

Νικανόρ Πάρρα: ο Χιλιανός ποιητής που κατέβηκε απ' τον Όλυμπο!

Στις 23 Ιανουαρίου αυτού του χρόνου πέθανε ο Χιλιανός ποιητής Νικανόρ Πάρρα σε ηλικία 103 ετών. Είχε σπουδάσει φυσική και μαθηματικά και δίδασκε θεωρητική φυσική σε Πανεπιστήμιο της Χιλής. Σχετικά με τη θέση του στην ποίηση, ο ίδιος δήλωνε αντιποιητής, όπως ήθελε να αυτοπροσδιορίζεται μετά και την ποιητική του συλλογή "Ποιήματα και αντιποιήματα" που κυκλοφόρησε το 1954. 

Στη βιβλιογραφία, οι πληροφορίες για την προσωπικότητά του και για τη στάση του απέναντι στο καθεστώς Πινοσέτ ποικίλλουν. Κατατάσσεται στους αριστερούς, αλλά εναντιώνεται στον Νερούντα τον οποίο θεωρεί υποταγμένο· δείχνει αναρχικός, όμως διατηρεί τη θέση του καθηγητή όταν επιβλήθηκε η δικτατορία· κατηγορήθηκε το 1970 από τους κομμουνιστές της πατρίδας του όταν μετά από επίσκεψη μαζί με άλλους ξένους ποιητές στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσσου κλήθηκαν σε δεξίωση από τον Λευκό Οίκο και κυκλοφόρησε φωτογραφία που τον δείχνει να χαιρετά την κα Νίξον. Ο ίδιος δήλωνε ότι δεν είναι ούτε δεξιός ούτε αριστερός.

..............................................................

Κάθε φορά που για τον άλφα ή βήτα λόγο

Αναγκάστηκα να κατέβω

Απ' τον μικρό ξύλινο πύργο μου

Γύρισα πίσω τρέμοντας απ' το κρύο

Τη μοναξιά

τον φόβο

τον τόνο.

...............................................................

Ήδη εξαφανίστηκαν τα τραμ

Κόψαν τα δέντρα όλα

Γέμισε ο ορίζοντας σταυρούς.

Εφτά φορές βρέθηκε ο Μάρξ απαρνημένος

Κι εμείς ακόμη επιμένουμε εδώ.

........................................................................

Το 1992 έγραφε στον πίνακα στο Πανεπιστήμιο του Σαντιάγκο:
"Back to democracy for what? So the movie repeats itself? No."
(Πίσω στη δημοκρατία γιατί; Έτσι το έργο επαναλαμβάνεται; Όχι)
(Πηγή: New York Times)

Ξεφυλλίζω τη συλλογή "Ποιήματα επείγουσας ανάγκης" που κυκλοφόρησαν στα ελληνικά το 2008 (νεώτερη 2014) από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη με εισαγωγή και μετάφραση από τον Αργύρη Χιόνη. Χιούμορ, ειρωνεία, σαρκασμός· αυτά τα στοιχεία περιέχονται στα ποιήματά του και αυτά είναι που τα κάνει αντιποιήματα. όταν, λέει, ο συγγραφέας αστειεύεται με τον εαυτό του και με την ανθρωπότητα, τότε δεν τραγουδά απλώς, μα αφηγείται μια ιαστορία, αυτό είναι το αντιποίημα. Όπως το ποίημα "Βοήθεια!":

Δεν ξέρω πώς βρέθηκα εδώ:

Έτρεχα πανευτυχής

Με το καπέλο στο δεξί μου χέρι

Πίσω από μια πεταλούδα φωσφωρίζουσα

Που μ' έκανε τρελό από χαρά

Και ξάφνου γκαπ σκοντάφτω

Και δεν ξέρω τι έγινε ο κήπος

Το σκηνικό άλλαξε εντελώς:

Αίμα κυλά από το στόμα και τη μύτη μου.

Ειλικρινά δεν ξέρω τι συνέβη

Ή σώστε με αμέσως

Ή φυτέψτε μου μια σφαίρα στον αυχένα.

Γίνεται καυστικός ξεσκεπάζοντας με τρόπο σκωπτικό παθογένειες της (όχι μόνο χιλιανής) κοινωνίας:

Μνήσθητί μου, Κύριε, όταν έλθεις εν τη βασιλεία σου

Διόρισέ με πρόεδρο της Βουλής

Διόρισέ με Διευθυντή του Προϋπολογισμού

Διόρισέ με γενικό Εισαγγελέα του Κράτους

.........................................................

Αναλαμβάνω.....

..........................................................

Κάνε με...

...........................................................

Και στη χειρότερη περίπτωση

Διόρισέ με Επόπτη του Νεκροταφείου.

Θυμίζει κάποιες φορές τον Αμερικανό Λώρενς Φερλινγκέτι (είχα γράψει εδώ και εδώ), ίσως και τον δικό μας Νάνο Βαλαωρίτη;

Ο ίδιος αυτοπροσδιορίζεται στο Μανιφέστο του (Διακήρυξη κατά τον μεταφραστή):

Κυρίες και κύριοι

Αυτή είναι η τελευταία λέξη μας

- Η πρώτη και τελευταία λέξη μας-

Οι ποιητές κατεβήκανε απ' τον Όλυμπο.

Σημείωση

Και μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια. Το διάσημο τραγούδι Gracias a la vida (Χάρη στη ζωή) είναι σύνθεση της αδελφής του Βιολέτα Πάρρα, μουσικού, που αυτοκτόνησε στα πενήντα της. Το έχουμε απολαύσει τόσες και τόσες φορές με τη Μερσέντες Σόσα, με τη Τζόαν Μπαέζ και βέβαια με τη δική μας αξεπέραστη Μαρία Φαραντούρη. Στο παρακάτω βίντεο παίζει κιθάρα και τραγουδά η ίδια η Βιολέτα Πάρρα.

Οι Δώδεκα, του Αλεξάντρ Μπλοκ στη μετάφραση του Πέτρου Κολακλίδη

Βρήκα αφορμή από την πρόσφατη ανάρτηση του Νίκου Σαραντάκου για τον Αλεξάντρ Μπλοκ και το ποίημά του "Δώδεκα" ν' αναφερθώ στην πρώτη μετάφραση του ίδιου ποιήματος στα ελληνικά. Ο Σαραντάκος παραθέτει δύο μεταφράσεις ολόκληρου του ποιήματος, η μία της Ρανέλε και η δεύτερη του Γιώργου Μπλάνα. (1) Παραθέτει επίσης το τελευταίο μέρος του ποιήματος μεταφρασμένο από τον Γιάννη Ρίτσο. (2)

Ο Αλεξάντρ Αλεξάντροβιτς Μπλοκ (1880-1921) ήταν Ρώσος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, εκπρόσωπος του ρώσικου συμβολισμού. Το ποίημα "Δώδεκα" γράφτηκε τον Ιανουάριο 1918, είναι χωρισμένο σε 12 μέρη και αναφέρεται στους δώδεκα στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού που περιπολούν νύχτα στους δρόμους της Πετρούπολης το χειμώνα 1917-18.

Η πρώτη μετάφραση του ποιήματος στα ελληνικά έγινε από τον Πέτρο Κολακλίδη (1920-1985) το 1945· το έχω σε έκδοση της Βικελαίας Βιβλιοθήκης του 1997, όπου εκτός από το ποίημα περιλαμβάνεται κατατοπιστικός πρόλογος του μεταφραστή και φιλολογικό επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη που είχε και την επιμέλεια της έκδοσης. (3)

Στο επίμετρο του Ζουμπουλάκη διαβάζω ότι ο Πέτρος Κολακλίδης γεννήθηκε το 1920 στην Κωνσταντινούπολη όπου είχαν καταφύγει οι γονείς του από την Οδησσό μετά την Οκτωβριανή επανάσταση και επομένως γνώριζε τη ρωσική γλώσσα ως μητρική του. Ασχολήθηκε με την ελληνική και τη λατινική γραμματεία και είχε ακαδημαϊκή καριέρα, αρχικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και από το 1964 στην Αμερική. Χρησιμοποίησε τη δημοτική γλώσσα στα ποιήματα και τις μεταφράσεις του, προλαβαίνει όμως ... τυχόν παρεξηγήσεις, σημειώνοντας: "την εθεώρησα ως το καταλληλότερον μέσον ποιητικής εκφράσεως, χωρίς τούτο να εμφαίνη τας επί του γλωσσικού ζητήματος πεποιθήσεις μου". Εξάλλου, ο Κολακλίδης είναι και ο δημιουργός του εμβατηρίου "Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει" για το οποίο βραβεύτηκε από το Γενικό Επιτελείο Στρατού το 1945. (4)

Ο Κολακλίδης στον πρόλογο κάνει εκτενή αναφορά στη ζωή και το έργο του Μπλοκ. Γράφει για τους Δώδεκα:

"Τα βιώματα, που γέννησε η επανάσταση μεσ' στην ψυχή του Μπλοκ, καρπώθηκαν στο πιο φημισμένο του ποίημα, τους "Δώδεκα", που είναι το "ανώτατο ποιητικό έργο που ενέπνευσε η σοβιετική επανάσταση", καθώς λέει ο Καζαντζάκης. Ο Μπλοκ έγραψε τους Δώδεκα το Γενάρη του 1918. Το ποίημα πήρε τον τίτλο του από τους δώδεκα στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού που περιπολούνε στους δρόμους της Πετρούπολης. Αναφέρεται στις μέρες που ακολούθησαν μετά την πτώση του Κερένσκυ, μόλις επικράτησε η επανάσταση, και απαρτίζεται από δώδεκα κομμάτια. Η ουσία του ποιήματος βρίσκεται στο πρώτο κομμάτι, που είναι και το πιο μεγάλο. Δίνει μια συνταραχτικήν εικόνα της ατμόσφαιρας, που είχε τις πρώτες μέρες η μετεπαναστατική Πετρούπολη. Τίποτε δε στέκει στα πόδια του..."

Διαβάζουμε στο πρώτο μέρος:

Βράδυ ολόμαυρο.

Άσπρο χιόνι.

Αέρας, αέρας!

Στα πόδια του δε στέκεται κανένας.

Αέρας, αέρας παντού -

σ' ολάκερο τον κόσμο του Θεού!

..............................................

Κι ο αγέρας μαστιγώνει!

Μήτε παυει η παγωνιά!

Κι ο μπουρζουάς στο μκρύο ζαρώνει

με τη μύτη στο γιακά.

..............................................

Κι ο ρασοφόρος νάτος -

παράμερα τραβά ...

Γιατί όχι πιακεφάτος,

σύντροφε παπά;

Κάποτε, σα γάλλος

φούσκωνε εμπρός,

κι άστραφτε μεγάλος

στην κοιλιά σταυρός.

..................................

Μαύρος, μαύρος ουρανός.

Μίσος, άσβηστο μίσος

βράζει στα στήθια...

Μαύρο μίσος, άγιο μίσος ...

Σύντροφε! Τα μάτια σου

τέσσερα!

Και συνεχίζει ο Κολακλίδης:

"... Μονάχα οι δώδεκα 'ασυνείδητοι' άνθρωποι, που 'το χιόνι τους τυφλώνει, είτε φέγγει είτε νυχτώνει', που 'τίποτε πια δε λυπούνται κι έχουν για όλα ετοιμαστεί', στάθηκαν και πάνε κόντρα στον άνεμο και στη θύελλα. Πρωτοπαρουσιάζονται στο δεύτερο κομμάτι..."

Τα μέρη τώρα είναι πιο σύντομα και αναφέρονται στις νυχτερινές περιπλανήσεις των στρατιωτών· διαβάζουμε για τον Βάνκα, για τον Πέτχα ή Πετρούχα, για την Κάτκα την πόρνη:

Πετά το χιόνι απ' τον αγέρα,

δώδεκα ανθρώποι πάνε πέρα.

....................................

- Ο Βάνκας πάει στα καπηλειά,

κι έχει την Κάτκα συντροφιά.

.......................................

Κανένα θόρυβος στην πόλη,

γύρω στο Νέβα τι σιωπή,

και δεν υπάρχουν πια αστυνόμοι -

γλέντα, παιδί, χωρίς κρασί!

.......................................

Δίχως τ' άγια να φοβούνται

παν οι δώδεκα μαζί.

Τίποτε πια δε λυπούνται

κι έχουν για όλα ετοιμαστεί...

Τα τουφέκια τους κρατάν,

μπας κι ο εχτρός κάτι σκαρώνει...

Στα σοκάκια απ' όπου  παν,

μον' η θύελλα ξεφαντώνει ...

Μεσ' στα χιόνια όποιος βουλάει -

δίχως μπότα ξεκολλάει ...

Το ποίημα τελειώνει με την εμφάνιση της οπτασίας του Χριστού. Ο μεταφραστής γράφει γι' αυτό: "Για μερικούς κριτικούς η εμφάνιση αυτή έχει μόνο αισθητική σημασία. Άλλοι στην εμφάνιση αυτή στηρίζουν το συσχετισμό των δώδεκα φαντάρων με τους δώδεκα αποστόλους, που τυφλοί κι ασυνείδητοι όπως κι εκείνοι περίμεναν το Χριστό για να τους δείξει το ρόμο της αλήθειας".

... Παν με βήματα βαριά ...

Πίσω - ο σκύλος που πεινά ...

Μπρος - κρατώντας την ακμαία

την αιμάτινη σημαία,

δίχως μάτι να τον φτάνει,

δίχως βόλι να τον πιάνει,

κι απ' τη θύελλα πιο ψηλά

με τα πόδια τ' απαλά,

χιονισμένος, φαρφουρένιος,

σάμπως μαργαριταρένιος,

και ροδοστεφανωτός -

πάει εμπρός - ο Ιησούς Χριστός.

Ο Μπλοκ, λέει ο Κολακλίδης, δεν ήταν μαρξιστής, όμως "είδε στην επανάσταση ένα οριστικό βήμα της Ρωσίας προς την εκπλήρωση των ιστορικών της πεπρωμένων, δηλαδή την μεσσιανική της αποστολή".

Και τελικά

"Ο Μπλοκ στους "Δώδεκα" μήτε δικαιώνει μήτε κατηγορεί την επανάσταση. Εκφράζει απλώς ό,τι αιστάνθηκε, ό,τι είδε, ό,τι "συνέλαβε". Και μπόρεσε να δει και να "συλλάβει" γιατί δεν τρόμαξε και δεν έπαθε παράλυση από τον τρόμο. Η απλή διάλεκτος των στρατιωτών μεταπλασμένη σε στίχους κλασικής έμπνευσης, με ρυθμούς και τραγούδια λαϊκά, κάνει τους "Δώδεκα" έργο καθαρά ρωσικό, μα ταυτόχρονα μέγα και παγκόσμιο..."

Ο Αλεξάντρ Μπλοκ πέθανε το 1921, λίγο μετά την εκτέλεση του φίλου του ποιητή Νικολάι Γκουμιλιόφ. (5)

Για να επιστρέψω στην αφορμή για τη σημερινή ανάρτηση, έχει ενδιαφέρον να δει κανείς τις τρεις πλέον μεταφράσεις μαζί (ή και τις τέσσερις μαζί με του Ρίτσου). Ο Ζουμπουλάκης το 1997 έγραφε παραπέμποντας στον Λορεντζάτο ότι "η καλή μετάφραση είναι σπανιότερη από το καλό ποίημα". Δεν είμαι σίγουρη ότι έτσι είναι πάντα, μια μετάφραση μπορεί να θεωρηθεί κάτι σαν ένα καινούριο έργο καμιά φορά, ιδίως στην ποίηση. Δύσκολο το έργο της μετάφρασης στην ποίηση, άξιος σεβασμού και εκτίμησης όποιος δοκιμάζει και δοκιμάζεται...

---------------------------------------------------------------------------------------

Σημειώσεις

(1) Το έργο σε μετάφραση Γιώργου Μπλάνα κυκλοφόρησε το 2017 από τις εκδόσεις Γκοβόστη ως επετειακή έκδοση για τα 100 χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης.

(2) Η μετάφραση από το Γιάννη Ρίτσο έγινε το 1957 και αποτέλεσε τη συμμετοχή του ποιητή στο αφιέρωμα της Επιθεώρησης Τέχνης για την Οκτωβριανή Εαπανάσταση (για την οποία μάλιστα κυνηγήθηκε). Τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου εκδόθηκε αυτοτελώς από τον Κέδρο (πληροφορίες υπάρχουν στη σελίδα του ΕΚΕΒΙ για τον Γιάννη Ρίτσο, σε πρόσφατο άρθρο του Θανάση Γιούνη στο RedNotebook και σε άρθρο του Δημ. Σκορδίλη στο Kommon).

(3) Αλεξ. Μπλοκ, Οι δώδεκα, Πρόλογος και απόδοση απ’ τα ρωσικά Πέτρου Κολακλίδη, Αθήνα, Τυπογραφικά Καταστήµατα Κ. Λ. Κυριακούλη, 1945.

(4) Μάλιστα, ο Αλέξης Ζήρας, σε βιβλιοκριτική για το βιβλίο της Σοφίας Νικολαίδου "Απόψε δεν έχουμε φίλους" στο περιοδικό "Διαβάζω" (τεύχος 511, Οκτ. 2010), αναφέρεται στο εν λόγω εμβατήριο και προσθέτει σε υποσημείωση: "τους στίχους του εμβατηρίου έγραψε το 1945 ο εξαίρετος λατινιστής Πέτρος Κολακλίδης όντας στρατιώτης ακόμα, προτού απολυθεί και φύγει για τη Γαλλία με το πλοίο Ματαρόα".

(5) Ο Νικολάι Γκουμιλιόφ ανήκε μαζί με την Αχμάτοβα, τον Μπλοκ τον Μπέλι και άλλους ποιητές στην ομάδα των ρώσων συμβολιστών. Ήταν ένας από τους βασικούς εκπροσώπους του καλλιτεχνικού κινήματος του ακμεϊσμού μαζί με την Αχμάτοβα, η οποία ήταν και σύντροφός του. Στο βιβλίο του Βόλφγκανγκ Χέσνερ Άννα Αχμάτοβα: Η θυελλώδης ζωή μιας μεγάλης ποιήτριας (μτφρ. Ανίτα Συριοπούλου και Γιάννης Αντιόχου, εκδ. Μελάνι, 2007, είχα γράψει εδώ), περιέχεται ένα ποίημα γραμμένο το 1913 από τον Μπλοκ και αφιερωμένο στην Αχμάτοβα:

Η ομορφιά είναι τρομακτική - σας λένε.

Σεις όμως ρίχνετε κουρασμένα στους ώμους ένα ισπανικό σάλι

Στα μαλλιά ένα κόκκινο τριαντάφυλλο.

..............................................

Δεν είμαι τόσο απλή ώστε να μην ξέρω πόσο τρομακτική

                                                         είναι η ζωή.