Γυναίκες που γίναν ένα με τη γη

Μια και είναι μέρα των γυναικών σήμερα, θ' αναφερθώ σε μια εξαιρετική παράσταση που είχα δει στα Χανιά πριν από μήνες και που - ευτυχώς - παίζεται ακόμη σε διάφορα μέρη, κυρίως στην Κρήτη. Την είχα δει στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων στις 31 Μαϊου 2014.

Πρόκειται την παράσταση "Οι γυναίκες που γιναν ένα με τη γη", με ερμηνεία από τη Μαρινέλλα Βλαχάκη (έναν εξαιρετικό άνθρωπο των τεχνών και των γραμμάτων για την πόλη των Χανίων και όχι μόνο), σκηνοθεσία από τους Θοδωρή Παπαδουλάκη και Γιάννη Κρητικό και μουσική επιμέλεια του Λεωνίδα Μαριδάκη.

Το θεατρικό έργο βασίζεται στο βιβλίο  "Αυτές που γίναν ένα με τη γη", γραμμένο από τη Γεωργία Σκοπούλη. 68 ιστορίες έχει η συγγραφέας στο βιβλίο της, 68 μαρτυρίες γυναικών της Ηπείρου, για ένα διάστημα μισού αιώνα περίπου, όπου αφηγούνται στη συγγραφέα τη ζωή τους, τα βάσανά τους, τις δύσκολες μέρες που έζησαν στον πόλεμο και στην ειρήνη. Εγώ σου τα είπα, εσύ φτιάξ' τα όπως νομίζεις, φαίνεται να της είπαν οι γυναίκες, κι έτσι έκανε.

Η Μαρινέλλα Βλαχάκη με μικρά παιδιά στη σκηνή και φόντο τις φωτογραφίες των Κώστα Μπαλάφα και Βούλας Παπαϊωάννου (φωτογραφία που τράβηξα στην παράσταση της 31ης/5/2014)

Η Μαρινέλλα Βλαχάκη επέλεξε 7 ιστορίες από την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου. Η ευρηματική σκηνοθεσία (συνδυασμός θεατρικής και κινηματογραφημένης δράσης, καθώς και τοποθέτηση μεγάλων φωτογραφιών ως φόντο στη σκηνή των εμβληματικών φωτογράφων της εποχής Βούλας Παπαϊωάννου και Κώστα Μπαλάφα από τα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη) μαζί με την καταπληκτική ερμηνεία της Μ. Βλαχάκη που απέδωσε με τον καλύτερο τρόπο την κάθε γυναίκα με τη δική της ξεχωριστή ιστορία δίνουν ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα. Φέρνουν το θεατή πολύ κοντά στη μοίρα των γυναικών, όχι μόνο της Ηπείρου, αλλά και όχι μόνο των γυναικών, φέρνουν πιο κοντά στη μοίρα του λαού μας που έζησε πόλεμο, φτώχεια, ξενιτιά, μιζέρια, καταπίεση. Εικόνες λες αρχαίας τραγωδίας μερικές φορές οι εικόνες της παράστασης.

Σε δύο ιστορίες της παράστασης, οι σκηνοθέτες ενσωμάτωσαν κινηματογραφική εικόνα στη θεατρική δράση με θαυμάσιο αποτέλεσμα (Πηγή φωτογραφίας: Χανιώτικα Νέα)

Βέβαια το βιβλίο περιγράφει τα βάσανα των γυναικών. Έγραφε ο Κωστής Παπαγιώργης  παρουσιάζοντας το βιβλίο:

"... Και τι βάσανα! Το πρώτο και κύριο για κάθε γυναίκα –εύπορη, αλλά κυρίως άπορη– ήταν βέβαια ο γάμος, το συνοικέσιο, η προίκα και τα παιδιά. Γυναίκα ανύπαντρη δεν συναντήσαμε στις αφηγήσεις του τόμου, αντίθετα όλες –καλώς ή κακώς– πέρασαν το στεφάνι, γέννησαν παιδιά και βίωσαν τα βάσανα. Η πρόταση γάμου γινόταν πάντα από τον άνδρα, έδιναν λόγο και ίσαμε την ώρα του γάμου κατά κανόνα κρατούσαν την παραδοσιακή απόσταση μεταξύ τους. Μάλιστα, παρότι ήταν λογοδοσμένες, όταν συναντιόντουσαν στο χωριό ή στα χωράφια η υποψήφια νύφη άλλαζε δρόμο αλαφιασμένη και με κατεβασμένα μάτια..."

Η Γ. Σκοπούλη αναφέρει στη δική της σελίδα μερικές κουβέντες των γυναικών, που δίνουν και εικόνα της κατάστασης:

• Τρεις νύχτες του Δεκεμβρίου να κάτσουμε εδώ δεν τελειώνουν αυτά...
  Και με πάντρεψαν. Ούτε στήθος, ούτε τα ρούχα μου είχα ακόμη!
• Μόλις τελείωσα το Δημοτικό, άρχισα και το όργωμα. Μου άρεσε. Αν μ' έβλεπες να κάνω χωράφι! Πέταγα.
• Με τα πόδια και ξυπόλυτες. Τα παπούτσια στο χέρι για να μην χαλάσουν.
• Και αρχίσαμε με την σειρά από σπίτι σε σπίτι να θάβουμε τους νεκρούς.
• Το δρεπάνι για το θέρο τόχα πάντα δεμένο στη μέση μου για να μην το χάνω.
• Α, παλιόγρια! μου λεν. Έρχονται μπάμ-μπούμ, έχετε λίρες, έχετε λίρες... Καταστραφήκαμαν.
• Με την πεθερά μου ήμασταν φίλες, σαν μάνα με κόρη.
• Είχε την οχιά στη γλώσσα μέχρι να πεθάνει.
• Το πιο ωραίο ήταν ο ξέφλος. Φαγητά, τραγούδια, χοροί. Αξέχαστες βραδιές!
• Τώρα οι νέοι δε χορεύουν, δεν τραγουδάνε με το στόμα. Άλλοι λεν τραγούδια γι' αυτούς...
• Έβαλε τα χέρια μέσα η μαμή κι ανακάτευε.
• Η μάνα φοβόταν μήπως μείνω έγκυος και μας ζητήσουν προίκα παραπάνω!
• Κάθε χρόνο που ερχόταν έπιανε και από ένα παιδί.
• Πέθανε κι η γιαγιά. Ένα χρόνο τώρα είμ' ελεύθερη.
• Γιαγιά, φέρε ένα μαξιλάρι να βάλω στο κεφάλι του μπαμπά γιατί πέθανε.
• Για την αγρότισσα, που απ' αυτήν τρώνε ψωμί, κανένας δεν ασχολείται.

Νομίζω ταιριάζουν στη μέρα τα δυο ποιήματα του Τάσου Λειβαδίτη για τον αιώνιο διάλογο!

Και ν' αφιερώσω πάλι φέτος στην αδελφή μου το σχετικό ποίημα της Βισουάβα Σιμπόρσκα.

Ποια σχέση μπορεί να έχει η Μάρτα Σεμπεστιέν με τα Ηπειρώτικα γεφύρια;

Το γεφύρι της Πλάκας στα Τζουμέρκα που έπεσε σήμερα 1 Φεβρουαρίου 2015!
(Πηγή φωτογραφίας:http://www.petrinagefiria.uoi.gr/gefiri.php?id=143)

Η Μάρτα Σεμπεστιέν είναι μια σπουδαία τραγουδίστρια παραδοσιακής μουσικής από την Ουγγαρία, με ιδιαίτερη φωνή που δίνει μια ξεχωριστή χροιά στις ερμηνείες της. (Γνωστή και από την ερμηνεία της στην ταινία "Άγγλος ασθενής"). Έχω δίσκο της, την ακούω, δεν γνώριζα όμως τη σχέση της με τα γεφύρια της Ηπείρου!

Και χρειάστηκε η άγρια νεροποντή των ημερών αυτών και η καταστροφή του γεφυριού της Πλάκας στα Τζουμέρκα, που κάποτε - μέχρι δηλαδή το 1913 - ήταν το σύνορο της Ελλάδας με την Τουρκία για την περιοχή της Ηπείρου, για να έρθει στο μυαλό μας ότι στον τόπο μας υπάρχουν χιλιάδες γεφύρια, για να συγκινηθούμε, για να ενδιαφερθούμε, για να ακούσουμε το παράπονο του δημοσιογράφου της ΕΡΤ από τα Ιωάννινα ότι τα γεφύρια είναι ξεχασμένα από την πολιτεία, ότι τα θυμούνται και τα καμαρώνουν από τα γραφεία τους οι λογής θαυμαστές τους κτλ κτλ.

Σ' αυτούς κι εγώ, τ' ομολογώ, θυμήθηκα το βιβλίο για τα Λίθινα γεφύρια του Ρεθύμνου που έχει εκδόσει το ΤΕΕ Δυτ. Κρήτης και το έχω στη βιβλιοθήκη μου, ήρθε στο νου μου η εικόνα του γεφυριού της Άρτας που συναντούμε κάθε φορά στο ταξίδι για την Κέρκυρα, θυμήθηκα το εξαιρετικό "Γεφύρι του Δρίνου" του Ίβο Άντριτς (το έχω σε πολύ παλιά έκδοση από τον εκδοτικό οίκο Δαρεμά σε μετάφραση Κ. Μεραναίου), όμως είναι βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί και θυμήθηκα το βιβλίο του Σπύρου Μαντά για τα Ηπειρώτικα γεφύρια που είχα ξεφυλλίσει στη βιβλιοθήκη του ΤΕΕ.

Ο Σπύρος Μαντάς έχει αφιερώσει τη ζωή του στην αναζήτηση, καταγραφή και ανάδειξη των πέτρινων γεφυριών και ειδικότερα της Ηπείρου. Έχει δημιουργήσει το Αρχείο Γεφυριών Ηπειρώτικων με πολλές σημαντικές πληροφορίες για τα γεφύρια της Ηπείρου και με πλούσια βιβλιογραφία, καθώς και το Κέντρο Μελέτης Πέτρινων Γεφυριών με ανάλογο βέβαια ενδιαφέρον.

Ψάχνοντας, λοιπόν, απόψε για τα γεφύρια της Ηπείρου, έπεσα σε μια συνάντηση της Μάρτα Σεμπεστιέν με τον Σπύρο Μαντά και σ' ένα τραγούδι για το Μαστρο-Κέλεμεν που χρειάστηκε να χτίσει τη γυναίκα του προκειμένου να σταθεί το κάστρο, όπως έγινε δηλαδή με το γεφύρι της Άρτας. Και το αποτέλεσμα της συνάντησης αυτής ήταν η δημιουργία ενός βίντεο, όπου η Σεμπεστιέν τραγουδά το Μάστρο-Κέλεμεν. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα δουλειά, υπάρχει δε και μετάφραση των στίχων του τραγουδιού. 

(Αξίζει ν' ανατρέξει κανείς σε όλη τη συλλογή του ερευνητή στο Youtube από εδώ)

(Διαβάζω στις πληροφορίες για το παραπάνω βίντεο ότι η παραλλαγή του τραγουδιού αυτού τραγουδιέται σε μια περιοχή της Τρανσυλβανίας που βρίσκεται στη Ρουμανία και παλιότερα ανήκε στη μεγάλη Αυστρο-Ουγγαρία και θυμάμαι ότι ο Κλαούντιο Μάγκρις είχε κάνει λόγο για ρουμανο-γερμανο-μαγιάρικο μωσαϊκό στην αναζήτηση των ευρωπαϊκών ταυτοτήτων στο εκπληκτικό βιβλίο του "Δούναβης".)


Και λέει το παραμύθι:

"Μια φορά κι έναν καιρό, θέλοντας κάποιος Δεσπότης να εξετάσει τις θεολογικές γνώσεις υποψήφιου παπά τον ρώτησε:

- Ποιος έκτισε τον κόσμο τέκνον μου;

- Οι Πυρσογιαννίτες Δέσποτά μου, απάντησε εκείνος χωρίς δισταγμό, μα ... κουβάλησαν λάσπη και οι Βουρμπιανίτες.

Πυρσόγιαννη και Βούρμπιανη λοιπόν. Δυο μικρά, φτωχά χωριά, όπως όλα άλλωστε στην Ήπειρο, φτιάχνουν, ή τέλος πάντων βοηθούν να φτιαχτεί ο κόσμος..."

Με το παραμύθι ξεκινά το άρθρο του με τίτλο "Οι κουδαραίοι κιοπρουλήδες" ο Σπύρος Μαντάς στο εξαιρετικό αφιέρωμα της Κυριακάτικης Καθημερινής με το περιοδικό 7Ημέρες για τα πέτρινα γεφύρια, 13 Φεβρουαρίου 2000. Και δίνει ωραίες πληροφορίες και μαρτυρίες για τους μαστόρους των γεφυριών, τους "κουδαραίους", τους μαστόρους δηλαδή της πέτρας, τους πετράδες, αφού κούδα είναι η πέτρα. Τους λέει και κιοπρουλήδες, γεφυράδες δηλαδή, από την τούρκικη λέξη κιοπρού που θα πει γέφυρα.

Συνεχίζοντας τις πληροφορίες, να συμπληρώσω ότι για τα Ηπειρώτικα γεφύρια υπάρχει επίσης μια βάση δεδομένων, Τα Πέτρινα Γεφύρια της Ηπείρου, που δημιουργήθηκε το 2006 από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (που δυστυχώς, φαίνεται να έχει την τύχη τόσων και τόσων έργων χρηματοδοτούμενων από ευρωπαϊκά προγράμματα, την τύχη δηλαδή της ασυνέχειας και ασυνέπειας - αλλά αυτό είναι άλλο μεγάλο θέμα, ας μην το συνεχίσω εδώ) Είναι εκπληκτικός ο αριθμός των γεφυριών που έχουν καταγραφεί στην Ήπειρο. Διαβάζω για το γεφύρι της Πλάκας: είναι μονότοξο, έχει μέγεθος μήκος 40 μ., ύψος 19 μ. και πλάτος καταστρώματος 3,20μ., χτίστηκε το 1866 από τον Κώστα Μπέκα με χορηγούς  τις Κοινότητες Μελισσουργών, Πραμάντων και Αγνάντων, τους Γ. Λούλη, Αν. Λύτρα και κατοίκους γύρω χωριών και κόστισε 187.000 γρόσια. Διαβάζω επίσης:

... Για το χτίσιμο του γεφυριού υπάρχει η παράδοση ότι στέριωσαν άνθρωπο στα θεμέλιά του. Άλλοι ισχυρίζονταν ότι έβαλαν έναν Τούρκο κι άλλοι μια επιληπτική κοπέλα από το χωριό Μονολίθι. Το 1881 ο Άραχθος έγινε το σύνορο Ελλάδας – Τουρκίας και δίπλα από το γεφύρι της Πλάκας, από τη νότια πλευρά, κατασκευάστηκε υποτελωνείο, ενώ και οι Τούρκοι κατασκεύασαν φυλάκιο κοντά στο γεφύρι. Στο χάνι που βρίσκεται κοντά στο γεφύρι το Φεβρουάριο του 1942 ήρθαν σε συνεννόηση οι αντάρτικες οργανώσεις ΕΑΜ και ΕΔΕΣ και υπέγραψαν συμφωνία κατάπαυσης των εχθροπραξιών.

"το γεφύρι ήταν εκεί πάντα, ήταν ένα αιωνόβιο ποίημα..."(Πηγή: ΤοΠεριοδικό)

Υστερόγραφο στον Κώστα Μπέκα ονομάζει ένα βίντεο ο Σπύρος Μαντάς. Ποιος να περίμενε πως θα ήταν υστερόγραφο στο ίδιο το γεφύρι...