Ο Δημήτρης Μπάτσης και η ελληνική οικονομία - 60 χρόνια μετά

"Ο Ανταίος τυφεκίστηκε τη νύχτα της 30 Μαρτίου 1952". Έτσι τελείωνε η Έλλη Παππά την Εισαγωγή της στην επανέκδοση του Ανταίου σε δύο τόμους από το ΕΛΙΑ το 2000. 

30 Μαρτίου 1952. Ήταν τότε πριν από 60 χρόνια που τουφεκίστηκαν ο Νίκος Μπελογιάννης, ο Νίκος Καλούμενος, ο Ηλίας Αργυριάδης και ο Δημήτρης Μπάτσης. Ο τελευταίος, γόνος αστικής οικογένειας και λαμπρός επιστήμονας, ήταν ένας φωτισμένος δημοκράτης, ο οποίος με σθένος διατύπωνε και πρόβαλλε τις απόψεις του μέσα στη μαύρη περίοδο της  δεκαετίας του 40. Ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του περιοδικού Ανταίος (δεκαπνθήμερο περιοδικό για τη Μελέτη των προβλημάτων της Ανοικοδόμησης) και βασικό του στέλεχος  (στη σύνταξη συνεχώς από το 1945 που ξεκίνησε και εκδότης/διευθυντής σύνταξης από το 1947  μέχρι το βίαιο κλείσιμό του το 1951, μετά τη σύλληψή του ίδιου, που είχε σα συνέχεια τη θανατική καταδίκη και την εκτέλεση.

Ο Δημήτρης Μπάτσης το 1943 (Η φωτογραφία από το αφιέρωμα των Τεχνικών Χρονικών στο Νίκο Κιτσίκη σε κείμενα της Έλλης Παππά, Ιαν. - Μάρτ. 1986)

Ο Δημήτρης Μπάτσης ανέλυε  το βασικό πρόβλημα της ανοικοδόμησης στο πρώτο τεύχος (20 Μαϊου 1945):

"...βλέπουμε πως βασικό χαρακτηριστικό της λειτουργίας της οικονομίας μας σήμερα είναι πως συγκεντρώνει όλο το διαθέσιμο κεφάλαιο της χώρας σε ωρισμένα κέντρα απ' όπου δεν διοχετεύεται με πρόγραμμα τη δραστηριοποίηση της παραγωγής και την κίνηση της οικονομίας, αλλά χρησιμεύει σαν κεφάλαιο για κερδοσκοπία στα χέρια λίγων οικονομικών τραπεζιτικών και επιχειρηματικών συγκροτημάτων...

...Να το βασικό πρόβλημα της ανοικοδόμησης. Πρέπει να εξετασθή κατά κλάδους και τομείς της οικονομίας ποια ενδογενής αιτία εμποδίζει την ανασυγκρότηση και πώς μπορεί να εξουδετερωθή. Αυτό θάναι και το προγραμμα σειράς μελετών που θ' ακολουθήσουν στις στήλες αυτές από το επόμενο τεύχος".

Και όντως ανελλιπώς τόσο ο ίδιος όσο και άλλοι σημαντικοί επιστήμονες κόσμησαν το περιοδικό με τα άρθρα και τις απόψεις τους τα επόμενα χρόνια: Άγγελος Αγγελόπουλος, Νίκος Κιτσίκης, Σεραφείμ Μάξιμος, Ηλίας Ηλιού, Χαρ. Θεοδωρίδης, Σόλων Κυδωνιάτης, Ρόζα Ιμβριώτη, Πέτρος Κόκκαλης κ.ά.

Το 1947 ο Δημήτρης Μπάτσης εξέδωσε το βιβλίο "Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα", όπου με πολλά στοιχεία παρουσίαζε τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της ελληνικής γής, με πολλή παρρησία αποκάλυπτε το ρόλο των ξένων δυνάμεων που υπόσχονταν "βοήθεια" στην Ελλάδα και διατύπωνε προτάσεις για για την εκβιομηχάνιση και τη βιωσιμότητα της χώρας. Είναι μια πλήρης τεχνικοοικονομική μελέτη η οποία καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η σχεδιασμένη εκβιομηχάνιση της χώρας είναι τεχνικά και οικονομικά πραγματοποιήσιμη, με την προϋπόθεση όμως την αδέσμευτη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της χώρας. (Καμία σχέση δηλαδή με τη συνέχεια ...).

Το βιβλίο του Δημήτρη Μπάτση σε επανέκδοση το 1977 από τις εκδόσεις Κέδρος

Το τελευταίο άρθρο του Δημήτρη Μπάτση στον Ανταίο είχε τίτλο "Η αποικιακή εκχώρηση της Πτολεμαϊδος" και αφορούσε την εκχώρηση μονοπωλιακής εκμετάλλευσης του λιγνίτη της περιοχής Πτολεμαϊδας για 35 χρόνια σε επιχειρηματικά συγκροτήματα του ξένου κεφαλαίου. Στη σύμβαση αναφερόταν ότι το αποκλειστικό δικαίωμα "συνίσταται εις την έρευναν, εξόρυξιν, κονιοποίησιν και πλινθοποίησιν του λιγνίτου..." Ο Μπάτσης αποκαλεί τη σύμβαση αποικιακή, ενώ στη Βουλή λέει δόθηκε ένας πιο "καθώς πρέπει" χαρακτηρισμός με τον όρο "χαριστική σύμβαση" και συνεχίζει:  

"Αν ήταν όμως να βρούν οι σοφοί ομιλητές έναν όρον νομικά καθιερωμένο θα έπρεπε ασφαλώς να διαλέξουν από την ιστορία του ρωμαϊκού δικαίου τον όρο: "Λεόντειος σύμβασις". Σύμβαση που ο ένας παίρνει τη μερίδα του λιονταριού και ο άλλος τίποτα". (μας θυμίζει κάτι; 60 χρόνια μετά, κάποιοι μας θεωρούν αποικία και κάποιοι ξεπουλούν την αξιοπρέπειά μας ...)

 Το παραπάνω  άρθρο είχε το υπότιτλο "Μέρος Α΄" και ο συντάκτης του κατέληγε:

"... Συνεχίζοντας τούτη την εργασία θα δούμε ποια τα προνόμια του ξένου συγκροτήματος στη διάθεση των κεφαλαίων που θα αποκτήση από την εθνική εργασία, ποια "εθνικότητα" έχουν τα κεφάλαια του συγκροτήματος, ποιοί είναι οι επιχειρηματίες αυτοί, και ποια προνόμια βιομηχανικής κυριαρχίας αποκτά το ξένο μονοπώλιο μέσα στην εθνική οικονομία της χώρας".

Δεν πρόλαβε ο Δημήτρης Μπάτσης να δημοσιεύσει τη συνέχεια, το περιοδικό έκλεισε απότομα, ο ίδιος συνελήφθη, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στις 30 Μαρτίου 1952 μαζί με τους Μπελογιάννη, Καλούμενο και Αργυριάδη. Ήταν 36 χρονών και τολμούσε να μιλάει για πράγματα που είχε μάθει και τα γνώριζε καλά. Ακόμα κι αν οι συνθήκες δεν είναι ίδιες σήμερα (σε ... κάποιο συζητήσιμο βαθμό βέβαια), ακόμα κι αν δεν συμφωνούν κάποιοι με όλες τις απόψεις του, όμως δεν μπορεί να μην παραδεχτούν ότι ήταν ένας πατριώτης. Μήπως γι' αυτό τον φίμωσαν; 

Αχ πατρίδα μου γλυκειά...

Το περιοδικό Ανταίος στην αρχική του έκδοση

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Νίκος Μπελογιάννης και τα "παραγωγικά" δάνεια

Ποτέ σου μην περιφρονάς τα κάτου σκαλοπάτια

γιατί εκεί δα πρωτοπατείς και βγαίνεις στα παλάτια.

Με αυτή την κρητική μαντινάδα ο Νίκος Μπελογιάννης κλείνει την κριτική του στον Ελευθέριο Βενιζέλο, επιχειρώντας μια αποτίμηση στην οικονομική πολιτική που άσκησε την περίοδο μετά το 1928 και βέβαια μετά το ναυάγιο της Μεγάλης Ιδέας. 

Επειδή πολλά βιβλία κυκλοφορούν αυτή την εποχή γύρω από την κρίση τη σημερινή και τις κρίσεις που ταλάνισαν τη χώρα μας τους τελευταίους δύο αιώνες, τα δάνεια, το ρόλο των ξένων δυνάμεων αλλά και των ντόπιων κυβερνώντων, και επειδή πολύς επίσης λόγος γίνεται από όλες τις πλευρές για το ρόλο και για την ανάγκη ανάπτυξης (τι... μαγική λέξη αλήθεια), έχει πολύ ενδιαφέρον να ανατρέξει κανείς (και) στο βιβλίο του Νίκου Μπελογιάννη "Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα" (εκδόσεις Άγρα, 2010). Ένα βιβλίο που ξεκινά από τα δάνεια της ανεξαρτησίας (το πρώτο και το δεύτερο) και φτάνει μέχρι το 1940, με πολλές αναφορές και στοιχεία για τους ληστρικούς όρους των συμφωνιών, τους σκοπούς των δανειστών, τις επιπτώσεις στην εσωτερική κατάσταση και όλα με συνέπεια την οικονομική και πολιτική εξάρτηση. Αξίζει να σημειωθεί η εξαιρετική επιμέλεια και πολυσέλιδη κατατοπιστική εισαγωγή από τον ιστορικό Γιάννη Αντωνίου (και συγγραφέα του επίσης πολύ σημαντικού βιβλίου "Οι Έλληνες μηχανικοί: θεσμοί και ιδέες 1900-1940", εκδ. Βιβλιόραμα, 2006). 

Γράφει για τη Διεθνή Οικονομική Επιτροπή που ήλθε να "βοηθήσει" τη χρεωκοπημένη Ελλάδα:

"Από ... φιλοπατρία - κατά τον Καρολίδη - ζητάγανε να επιβληθεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις έλεγχος σ' όλα τα οικονομικά του κράτους και να μεταβληθεί η χώρα μας σε αποικία και μόνιμο κλοτσοσκούφι των ξένων... Πραγματικά, τούτος ο έλεγχος του ΔΟΕ που φορτώθηκε στις πλάτες μας, ήταν ο βαρύτερος και ξεφτιλιστικότερος από κάθε άλλον έλεγχο που επιβλήθηκε σ’ οποιαδήποτε άλλη χώρα. Στην ουσία δεν ήταν μονάχα οικονομικός, αλλά και διπλωματικός κι ακόμα και πολιτικός..." (σελ. 193)

Για την περίοδο που ήταν πρωθυπουργός ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετά τις εκλογές του 1928, τότε που έλεγε πως "θα κάνει την Ελλάδα αγνώριστη" (η περίοδος 1928-1932 χαρακτηρίζεται ως η τετραετία της "αγνωριστοποίησης") αναφέρεται στα παραγωγικά δάνεια που πήρε η κυβέρνηση και στα έργα που έγιναν τότε στην Ελλάδα (έργα αποξήρανσης, οδοποιία, ενίσχυση της αγροτικής πίστης). Αποκαλύπτει όμως ότι τελικά η πολιτική αυτάρκειας είχε ως τελικό έπαθλο "την εξοικονόμηση συναλλάγματος για την πληρωμή των εξωτερικών τοκοχρεολυσίων", ενώ και οι εταιρείες που συμμετείχαν στην υλοποίηση των έργων αυτών έπαιρνα υπέρογκα ποσά για έξοδα και αμοιβές. Δίνει στοιχεία για τα έργα στον Αξιό και στο Στρυμόνα, για τη ρεμούλα στα έργα οδοποιίας (που την παρομοιάζει με τη ρεμούλα στην αποτυχημένη προσπάθεια διάνοιξης της διώρυγας του Παναμά από τους Γάλλους στα τέλη του 19ου αιώνα), για τις συμβάσεις με εταιρείες όπως Ούλεν, Φαουντέισιον, Μακρή-Χάμπρο-Εθνοτράπεζα, Boot.

Γράφει για την "δραματική περίοδο 1931-32" στο κεφάλαιο με τίτλο "Η καινούργια χρεοκοπία": 

 

"Τα καπνά κι η σταφίδα έμεναν απούλητα, μαζί με τις εξαγωγές πέφτουν κι οι εισαγωγές. Οι αγρότες πεινούν, οι εργάτες μένουν άνεργοι, όλοι οι εργαζόμενοι βρίσκονται σε απόγνωση. Οι μόνοι που απολαμβάνουν μακάρια τη ζωή τους και αδιαφορούν για την τραγική αυτή κατάσταση είναι – εκτός από τους νεόπλουτους που δημιούργησε η κυβέρνηση Βενιζέλου – οι ξένοι και ντόπιοι ομολογιούχοι, που μέχρι το 1932 έπαιρναν στο ακέραιο το τοκοχρεολύσιο..." (σελ. 287)

Είναι ενδιαφέρον ότι ο Μπελογιάννης χρησιμοποιεί σε πολλά σημεία  αναφορές από τα βιβλία και τις σημειώσεις των καθηγητών Πανεπιστημίου Ανδρέα Ανδρεάδη, Άγγελου Αγγελόπουλου, Κυριάκου Βαρβαρέσου και  Δημοσθένη Στεφανίδη, από μελέτες του Ξενοφώντα Ζολώτα, ιστορικά έργα των Παπαρρηγόπουλου, Καρολίδη, Finley κτλ.

Έτσι, αναφέρει ανάμεσα σε πολλά άλλα από το βιβλίο του Στεφανίδη  "Η εισροή των ξένων κεφαλαίων και αι οικονομικαί και πολιτικαί της συνέπειαι" (Θεσσαλονίκη, 1930) για τη σύμβαση με την αγγλική εταιρεία Boot για τα υδραυλικά έργα Θεσσαλονίκης:  "Η σύμβασις μάλλον συμφέρουσα... εν συγκρίσει προς τας αυτόχρημα ληστρικάς συμβάσεις υδρεύσεως Αθηνών, σιδηρογραμμικών γραμμών, έργων Αξιού."

Έτσι, από τα δάνεια της βενιζελικής τετραετίας "η χώρα οδηγήθηκε σε καινούργια κι αναπόφευκτη καταστροφή" αναφέρει ο Μπελογιάννης, ώστε "να ωφεληθούν οι ξένοι ομολογιούχοι με τα ληστρικά δάνεια, οι ντόποιοι καπιταλιστές, οι τσιφλικάδες και πλούσιοι αγρότες, πολλοί υπουργοί, οι φίλοι τους, οι προσφυγοπατέρες κτλ." (σελ. 284)

Ο Μπελογιάννης χαρακτηρίζει το Βενιζέλο "από τους ανθρώπους τους προικισμένους μ' εξαιρετική διαίσθηση, που ξέρανε στην πολιτική δράση να διαλέγουν την κατάλληλη στιγμή και πολλές φορές μάλιστα την προετοίμαζε κι ο ίδιος τη στιγμή τούτη". (σελ. 268)

Βέβαια τα παραπάνω δεν αρκούν για να γίνει μια συνολική αποτίμηση του έργου του Βενιζέλου, απλά τον θυμηθήκαμε, σαν σήμερα ήταν που πέθανε το 1936. Και τον θυμηθήκαμε μέσα από το πολύ επίκαιρο βιβλίο του αγωνιστή Νίκου Μπελογιάννη, εκείνου που σε λίγες μέρες κλείνουν 60 χρόνια από την εκτέλεσή του (μαζί με τον Δημήτρη Μπάτση, εκείνου που έγραψε το ιστορικό και αξεπέραστο βιβλίο "Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα").  
Για τα παραγωγικά έργα και την ανάπτυξη θα επανέλθουμε όμως.