Βρίσκεται (η πόλη) στο βάθος ενός κόλπου με πλάτος τριάντα μίλια, μεταξύ του Κάστρου της Σούδας στα ανατολικά και του ακρωτηρίου της Σπάντας στα δυτικά. Είναι χτισμένο πάνω σ’ ένα μικρό βραχώδη λόφο δίπλα στη θάλασσα. Καταλαμβάνει χώρο τριών μιλίων κι έχει περίμετρο έξι χιλιάδες βήματα. Οι ελληνικές ιστορίες γράφουν προς το εσωτερικό φρούριο χτίστηκε από τον Μεγαλέξανδρο. [...] Το λιμάνι χωρά με άνεση διακόσια πλοία και φτάνει μέχρι το εσωτερικό της πόλης. Ολόγυρα υπάρχουν σαράγια, αγορές και παζάρια. Υπάρχουν τέσσερις χιλιάδες σαράγια και σπίτια ευρωπαϊκής τεχνοτροπίας, που βλέπουν προς τη θάλασσα, με σαχνισιά και χωρίσματα από καφασωτά. Οι τοίχοι τους είναι σοβαντισμένοι με ασβέστη. Το νερό της βροχής μαζεύεται σε στέρνες που το διατηρούν παγωμένο ακόμη και τον Ιούλιο. [...] Υπάρχουν ακόμη πεντακόσια καταστήματα, είκοσι καφενέδες, έξι χαμάμ και καπηλειά έξω από το κάστρο.
Έτσι περιγράφει την πόλη των Χανίων ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή στο Οδοιπορικό στην Ελλάδα 1668-1671.1 Το απόσπασμα περιέχεται στο βιβλίο Χανιά, όμορφη πόλη: Σελιδοδείκτες μνήμης & λογοτεχνίας. Η επιλογή των κειμένων έγινε από τη Χανιώτισσα συγγραφέα Νίκη Τρουλλινού, οι φωτογραφίες είναι από την Ένη Κούκουλα και η έκδοση έγινε από την Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης - Πυξίδα της πόλης και το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων. Το βιβλίο εκδόθηκε στο πλαίσιο του Δεύτερου Φεστιβάλ Βιβλίου που διοργανώθηκε τον Ιούνιο 2023 στα Χανιά.2
Τα κείμενα είναι πολλά και όλα εξαιρετικά για τον τόπο «που κατοικούν οι Κύδωνες» από την εποχή του Ομήρου (Οδύσσεια, ραψωδία τ) και λίγα μόνο αποσπάσματα παραθέτω εδώ ως εγκώμιο της πόλης, της έκδοσης και της αγαπημένης Νίκης Τρουλλινού.
Εκεί στα βράχια όπου σωριάζονται τα κύματα, στην παραλία που απλώνεται από τα Χανιά ως τη Χαλέπα, οι γλάροι βυθίζουν τα κεφάλια τους στις υγρές κοιλότητες ψάχνοντας για καβούρια, αυτά που έχουν καταφέρει να κρατηθούν εκεί με κάποιο τρόπο. Κι επειδή δε βρίσκουν θυμώνουν με τους βράχους. Στρίβουν προς τα μέσα και κρώζοντας πεινασμένα τραβούν για την αγορά, στην Κανεβάρο. Πηγαίνουν εκεί να ψάξουν ό,τι άφησαν τα άλλα πουλιά.
[...]
Χανιά! Η ομορφιά της Κρήτης!
γράφει η Σαμπά Αλντισάι στο Κρήτη μου (Κέδρος, 2008).
Κοίταζα κάθε λίγο τα λουστρίνια μου και καμάρωνα. Έφτασα στα Στιλβωτήρια, δίπλα στην Αγορά. Είδα τον υπαίθριο φωτογράφο. Τον πλησίασα και του ζήτησα να με φωτογραφήσει. Άφησα στο στραβοκάνικο τραπέζι το πακετάκι με το βελούδο και στάθηκα να ποζάρω. Δίπλα μου το άλογό της άμαξας έδιωχνε με την ουρά τις μύγες που τον βασάνιζαν.
Από Τα μαύρα λουστρίνια της Μάρως Δούκα, εκδόσεις Πατάκη 2005.
Και προσπαθώ ν' ανακαλύψω τα περάσματα
Στις γειτονιές που συναντιόμαστε
από τον Σπιούνο της αγάπης του Λεωνίδα Κακάρογλου
Λίγο νοικοκυριό, λίγο κέντημα, λίγη μελέτη και το βραδάκι περίπατο στο λιμάνι του Χανιών ή στου Μπόλαρη. Παντού θάλασσα στη ζωή μας. Η Μαρίκα μας και εγώ, η Ίρμα κι η Κική, η Τζούλια κι η Τζένη. Τρία ζευγάρια αδερφές. Η Τζούλια κι η Τζένη ήταν Εβραιοπούλες. Είχανε μεγάλο εμπορικό μαγαζί οι γονείς τους, κι ήταν ανοιχτόκαρδοι άνθρωποι. Κι είχαμε πολλούς Εβρέους στα Χανιά. Και στο Ωδείο πολλά κορίτσια.
της Κλεοπάτρας Πρίφτη Από τα σημειωματάριά μου εννιά ιστορίες, Σύγχρονη Εποχή 1978.3
Αξίζουν πολλά ευχαριστώ στη Νίκη Τρουλλινού που τα διάλεξε με τόση αγάπη και τόση προσοχή.4 Επειδή, βέβαια, δεν είναι δυνατόν να αναφερθώ σε πολλά κείμενα, που καθένα είναι ξεχωριστό, παραθέτω τα περιεχόμενα στις σημειώσεις.5 Πραγματικά αξίζει να τα διαβάσουμε όλα και αξίζει να προστρέξουμε στις πηγές τους. Προσωπικά το κάνω, αν και νιώθω ικανοποίηση που πολλά τα έχω ήδη διαβάσει.
Και τελικά, τι είναι εκείνο που έφτιαξε το μύθο της όμορφης πόλης, αναρωτιέται η Νίκη Τρουλλινού κι απαντά, όπως θ' απαντούσαμε κι εμείς μαζί της:
Δεν ξέρω να απαντήσω, ξέρω μόνο να χάνομαι στα σοκάκια του Τοπανά, να περνάω απέναντι τη Χάληδων στο Λαβύρινθο γύρω από την Τριμάρτυρη και το λόφο του Καστελλιού, να «πορίζω» στα στενά γύρω από το Πηγάδι του Τούρκου ως την Σπλάντζια, και τους Αγίους Αναργύρους ως τις κάποτε παράγκες των προσφύγων στον προμαχώνα της Αγίας Λουκίας, τεντωμένα τα αυτιά να ακούνε ιστορίες, ιστορίες και προσευχές των πιο διαφορετικών ανθρώπων, στις πιο διαφορετικές γλώσσες, ξέροντας πάντα σε κάθε στιγμή που οι δρόμοι με πνίγουν, πως, να, βγήκα κιόλας στη θάλασσα. Από τη Νέα Χώρα στο παλιό λιμάνι, στην Πύλη της Άμμου σύριζα στο κύμα, ως να βγεις παρακάμπτοντας και ξανασυναντώντας συνεχώς το κύμα, άλλοτε τρυφερό και άλλοτε εκδικητικό, στην Αγιά Κυριακή. [...]
Δεν έχουμε άλλο από το να πάμε μια βόλτα στα Χανιά, όπου
Μοσχοβολούν οι γλάστρες,μοσχοβολάει ο σγουρός βασιλικός
μοσχοβολάει κι η αγάπη
κύμα με κύμα μεγαλώνει ο ωκεανός
...................................................................................................................................................
Σημειώσεις
1 Το απόσπασμα είναι μετάφραση του Δημ. Λούπη από τις Εκδόσεις Εκάτη 2005. Είχα ξαναγράψει για τον Τσελεμπί με αναφορά στο νησί της Κω εδώ: https://katerinatoraki.blogspot.com/2017/07/blog-post_23.html.
2 Η Νίκη Τρουλλινού εμπνεύστηκε τον τίτλο στο τόσο εμπνευσμένο βιβλίο για την πόλη μας από το ποίημα «Όμορφη πόλη» του Γιάννη Θεοδωράκη που μελοποίησε ο Μίκης και περιλαμβάνεται στη συλλογή «Λιποτάκτες».
Όμορφη πόλη φωνές μουσικές
απέραντοι δρόμοι κλεμμένες ματιές...
3 Για τις εβραιοπούλες φίλες της Κλεοπάτρας Πρίφτη στο Ωδείο Χανίων είχα γράψει περισσότερα εδώ https://katerinatoraki.blogspot.com/2015/09/blog-post.html και εδώ https://katerinatoraki.blogspot.com/2018/01/blog-post_69.html.
4 Θα ήθελα να αναφερθώ ιδιαίτερα στον Χανιώτη Ματθαίο Φραντζεσκάκη, υπεύθυνο έκδοσης του βιβλίου, ψυχή του φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων που έχει γίνει πια ένας καταξιωμένος θεσμός για την πόλη και πέρα από τα όρια της πόλης και υπεύθυνο των εκδόσεων «Πυξίδα της πόλης» που πήρε το όνομα από το ομώνυμο μηνιαίο περιοδικό που κυκλοφορούσε για χρόνια, δικής του επίσης δημιουργίας. Κι επίσης, δεν θα παραλείψω να αναφερθώ στις όμορφες καλλιτεχνικές φωτογραφίες της Ένης Κούκουλα. Το συνολικό αποτέλεσμα έχει δώσει ένα πολύ όμορφο, ποιοτικό βιβλίο, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς το αισθητικό αποτέλεσμα.
5 Περιεχόμενα βιβλίου:
- Ομήρου Οδύσσεια
- Μίκης Θεοδωράκης, Πάμε μια βόλτα στα Χανιά
- Ηρόδοτος, Ιστορίαι
- Πολύβιος, Άπαντα
- Dr. Olfert Dapper, Περί της νήσου Κρήτης
- Σταυρούλα Μαρκουλάκη, Η ωραία Αλεξανδρινή
- Χριστόφορος Μπουαντελμόντι, Περιγραφή της νήσου Κρήτης
- Καστροφύλακας, Απογραφή του 1583
- Σπυρίδων Ζαμπέλιος, Οι Κρητικοί γάμοι
- Ονόριο Μπέλι, Αναφορά στον Αλφόνσο Ραγκόνα
- Μπενέτο Μόρο, Αναφορά προς τον Γενικό Προβλεπτή
- Τζουάνες Παπαδόπουλος, Στον καιρό της σχόλης
- Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, Ο Κρητικός Πόλεμος
- Εβλιγιά Τσελεμπή, Οδοιπορικό στην Ελλάδα
- Ιωάννης Μ. Δαμβέργης, Ο γερω - Μπραΐμης
- Νικόλαος Τωμαδάκης, Παλαιόν Τελωνείον
- Franz. W. Seiber, Αγοραπωλησία σκλάβων
- Ζαχαρίου Πρακτικίδου, Περί της πόλεως των Χανίων
- Αγαπίου μοναχού του Κρητός, Καλλιέργειαι
- Αντωνούσα I. Καμπουράκη, Ποιήματα τραγικά
- Ελπίς Μέλαινα - Βαρόνη Σβαρτς, Χανιά
- Άγγελος Ποθουλάκης, Οικία Σβαρτς
- Ιωσήφ Χατζηδάκις, Περιήγησις εις Κρήτην
- Νικόλαος Β. Πιμπλής, Βιογραφία
- Στέργιος Σπανάκης, Πόλεις και Χωριά της Κρήτης
- Λεωνίδας Κακάρογλου, Η Νεραντζιά
- Κωνστ. Γ. Φουρναράκης, Ο Βομβαρδισμός του 1897
- Μιχάλης Μαλανδράκης, Μια μικρή παράκαμψη
- Λεωνίδας Κακάρογλου, Σπιούνος της Αγάπης
- Ιωάννης Κονδυλάκης, Κρητικαί εικόνες
- Γεώργιος Σουρής, Το Κρητικό ζήτημα στον Ρωμηό
- Παντελής Πρεβελάκης, Το χρονικό μιας πολιτείας
- Φλαφλατάς, Ο χορός του Χρυσόστομου
- Σαμπά Αλτινσάϊ, Κρήτη μου
- Κώστας Γ. Καρυωτάκης, Διαβαίνουν
- Γεώργιος Δημοτάκης, Στιβανάδικα
- Νικόλας Κακατσάκης, Παλιά πόλη
- Μίκης Θεοδωράκης, Οι δρόμοι του Αρχάγγελου
- Λευτέρης Λαμπράκης, Τα πρώτα σινεμά
- Κώστας Γ. Καρυωτάκης, Ανταποκρίσεις 1912
- Emilia de Sanctis, Από τα Χανιά στην Τρίπολη
- Κώστας Γ. Καριωτάκης, Ανταποκρίσεις 1913
- Μίνως Ζ. Νικολακάκις, Η έλλειψη των κρεμμυδιών
- Απόφαση 144
- Αιμιλία Κλάδου - Μπλέτσα, Η Αγορά
- Αλέξης Μινωτής, Αυτοβιογραφικό
- Ιτζεδίν, Επιστολή φυλακισμένων στον Τόπο, 1915
- Φυλακές Καλαμίου - Ιτζεδίν, Επιστολή φυλακισμένου, 1956
- Μίνως Ζ. Νικολακάκις, Παλιά Χανιά
- Cevat Capan, Ένας ανταλλάξιμος απ' την Κρήτη
- Cevat Capan, Προσφυγιά
- Γιάννης Ρίτσος, Από το ημερολόγιον ενός φθισικού
- Μάρω Δούκα, Αθώοι και φταίχτες
- Βικτωρία Θεοδώρου, Θούριος
- Ιωάννα Καρυστιάννη, Η κυρία Κατάκη
- Γρηγόρης Γεωργουδάκης, Κάτι για τα Χανιά
- The London Bar
- Ρέα Γαλανάκη, Η κηδεία του Ελ. Βενιζέλου
- Γιάννης Θεοδωράκης, Ένα τραγούδι του καιρού μας
- Κλεοπάτρα Πρίφτη, Εννιά ιστορίες
- Γιώργος Σεφέρης, Ημερολόγιο, Απρίλης 1941
- Antony Beevor, Κρήτη, η Μάχη και η Αντίσταση
- Γιώργης Μανουσάκης, Η εκτέλεση
- Ιωσήφ Βεντούρα, Ταναΐς
- Σταύρος Βλοντάκης, Η Οχυρά Θέσις Κρήτης
- Αντόνιο Ταμπούκι, Το ποτάμι
- Γιάννης Κιουρτσάκης, Σαν Μυθιστόρημα
- Κώστας Λειβαδάς, Εντός των Τειχών
- Νίκη Τρουλλινού, Η αλήθεια της θείας
- Τύνια Μποτονάκη, Άσ' το κι ας αποθάνει
- Βικτωρία Θεοδώρου, Καινούρια Χώρα
- Κώστας Χιωτάκης, Το παρελθόν
- Γιάννης Τζεδάκης, Ένα μαγευτικό ταξίδι
- Μαρινέλλα Βλαχάκη, Χρονιάρες μέρες
- Ελένη Μαρινάκη, Περνώντας βάφεσαι μπλε
- Μάρω Βαμβουνάκη, Το πιο μεγάλο ταξίδι μου
- Μανώλης Σκουλούδης, Στα Ταμπακαριά
- Καρυστιάννη Ιωάννα, Το φαράγγι
- Μάρω Δούκα, Τα μαύρα λουστρίνια
- Τίτος Πατρίκιος, Επιμονή μιας πόλης
- Γιάννης Θεοδωράκης, Όμορφη Πόλη
