Ο Εμμανουήλ Κριαράς ήταν ένας «ζηλωτής της γλώσσας»: λίγες αναφορές γι’
αυτόν [1]
«Είδα τον Κριαρά με τα ίδια μου τα μάτια!», αναφώνησε μια φοιτήτρια γεμάτη
θαυμασμό το Μάρτιο του 2001, όταν το Καποδιστριακό
Πανεπιστήμιο τίμησε στην Αθήνα το μεγάλο δάσκαλο. Το
αναφέρει ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, καθηγητής Γλωσσολογίας στο ΕΚΠΑ, σε
άρθρο του στο Βήμα, υποστηρίζοντας ότι ο Εμμ. Κριαράς έχει καταστεί ένας
θρύλος στη συνείδηση πολλών Νεοελλήνων.[2]
Ο Εμμανουήλ Κριαράς, που έφυγε πλήρης ημερών τον περασμένο Αύγουστο,
έζησε όλες τις πολιτικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και επιστημονικές
εξελίξεις και μεταβολές στον αιώνα που πέρασε, μα πρόλαβε να γευτεί και
τις δυσκολίες που έφερε ο καινούριος αιώνας. Και αν αυτός ανήκε στην ομάδα των
«τυχερών» νέων που ταξίδεψαν με το Ματαρόα το 1945 για καλύτερες μέρες στη
Γαλλία, προέτρεπε πρόσφατα τους νέους της πατρίδας του να προσπαθήσουν να
μείνουν και να αγωνιστούν.
Και το έκανε με τη νηφαλιότητα που πάντα τον χαρακτήριζε και για την οποία
ο Γιώργος Παπαναστασίου, διευθυντής του Ινστιτούτου
Νεοελληνικών Σπουδών του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη, σημειώνει:
«Αυτή η νηφαλιότητα, νομίζω, τον συνδέει
στενά και με τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τον άνθρωπο από τον οποίο άντλησε σε
μεγάλο βαθμό την έμπνευσή του για το πώς θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί το
γλωσσικό και το γενικότερο εκπαιδευτικό ζήτημα του τόπου. Η νηφαλιότητα του
Κριαρά είναι συνέχεια της νηφαλιότητας του Τριανταφυλλίδη και την προϋποθέτει.
Και νηφαλιότητα δεν σημαίνει έλλειψη αγωνιστικότητας - ίσα ίσα και οι δύο, ο
διδάξας Τριανταφυλλίδης και ο διδαχθείς Κριαράς, υπήρξαν σε όλη τους τη ζωή
μαχητικοί αγωνιστές. Με επιχειρήματα, με τη σιγουριά που δίνει η βαθιά γνώση
και επίσης με όραμα, με συναίσθηση της υψηλής αποστολής τους, με σεβασμό προς
το επιστημονικό τους αντικείμενο, τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, αλλά και προς το
υποκείμενο του αγώνα, τον φορέα της γλώσσας, τον άνθρωπο και κυρίως τις
νεότερες γενιές, που γι' αυτές γίνεται κάθε φορά ο αγώνας.»[3]
Ο
Εμμανουήλ Κριαράς ήταν ένας σπουδαίος φιλόλογος και νεοελληνιστής, ένας
πρωτοπόρος λεξικογράφος, ένας βαθύς γνώστης της μεσαιωνικής γλώσσας και
φιλολογίας, ένας ακάματος ερευνητής, ένας σοφός Δάσκαλος του Γένους. Όπως
έγραψε πρόσφατα ο Ερατωσθένης Καψωμένος, ήταν μια προσωπικότητα «που βρίσκεται στον
αντίποδα των αγοραίων προτύπων της παγκοσμιοποιημένης κουλτούρας του σημερινού
τηλεθεατή-καταναλωτή», ήταν ο άνθρωπος «που σ’ όλη τη διάρκεια της μακράς
ζωής του, ενσάρκωσε ένα πρότυπο ισορροπίας και μέτρου, όπου εναρμονίζονταν,
απλά και σαν αυτονόητα, η απόλυτη αφοσίωση στην επιστημονική έρευνα με την
αγωνιστική κοινωνική εγρήγορση· τα μεγάλα
οράματα και τα υπεράνθρωπα έργα με το σεμνό ήθος και την οικεία και φιλέταιρη
συμπεριφορά· η ασκητική προσήλωση στην πνευματική δημιουργία
με την αταλάντευτη κατάφαση στις αξίες της ζωής...»[4]
Η
συνεισφορά του ιδιαίτερα στα θέματα της γλώσσας, όχι μόνο στη λεξικογραφία αλλά
και στην υποστήριξη και καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας και του μονοτονικού
συστήματος είναι τόσο σημαντική ώστε δίκαια να θέλουμε να τον αποκαλούμε ζηλωτή
της γλώσσας, όπως τον χαρακτήρισε ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης στο παραπάνω
άρθρο. Μάλιστα, στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο με τίτλο «Μακράς ζωής
αγωνίσματα», ο Εμμ. Κριαράς περιγράφοντας
τα φοιτητικά του χρόνια 1924-1929, ταξινομεί τους καθηγητές του ανάλογα με τις
γλωσσικές τους αντιλήψεις, ενώ οι δικές του γλωσσικές αντιλήψεις φαίνεται
να διαμορφώθηκαν πολύ νωρίτερα κατά την περίοδο που ζούσε ως μαθητής στα
Χανιά και από τα διαβάσματα που έκανε την περίοδο εκείνη.[5]
Για
τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο, ο Μ. Κριαράς διαφωνούσε
γιατί, όπως έλεγε «η ταυτόχρονη διδασκαλία νέων και αρχαίων
ελληνικών στην πράξη προκαλεί σύγχυση, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι μαθητές να
είναι γλωσσικά ακατάρτιστοι», ενώ «πρέπει
να συνειδητοποιήσουμε την αυτοτέλεια της νέας μας γλώσσας από την αρχαία».
Άντιγράφω
ένα απόσπασμα από το κείμενο του Ε. Καψωμένου σχετικά με τη συμβολή του Εμμ.
Κριαρά στο γλωσσικό ζήτημα:
«Όπου
οι νέες κοινωνικές συνθήκες το επιβάλλουν, πρωτοπορεί, προτείνοντας τολμηρές
καινοτομίες τόσο στη χρήση της γλώσσας (γραπτής και προφορικής) όσο και στο
γλωσσοεκπαιδευτικό σύστημα. Οι σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις σ’ αυτό το πεδίο
από το 1976 και εξής έγιναν με τη συμμετοχή ή την υποστήριξη του Κριαρά. Και οι
πιο ρηξικέλευθες λύσεις σε ζητήματα γλωσσικής ορθοέπειας ή λεξιλογικά,
μορφολογικά και συντακτικά προβλήματα, ανήκουν στον Κριαρά. Σε όλα τα κρίσιμα
προβλήματα που προέκυψαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες πήρε δημόσια και
υπεύθυνη θέση. Πολλά απ’ αυτά εντόπισε στη γένεσή τους και έσπευσε να τα
επισημάνει και να προτείνει για την αντιμετώπισή τους τρόπους ρεαλιστικούς αλλά
και μοντέρνους. Ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα: α) Στο κρίσιμο ζήτημα της
σχέσης ανάμεσα στην αρχαία και τη νέα ελληνική γλώσσα, όπως αυτό εμφανίζεται
στον τομέα της εκπαίδευσης, ο Κριαράς υποδείχνει το ορθό μέτρο: «η διδασκαλία
της αρχαίας γλώσσας και της αρχαίας γραμματείας είναι ανάγκη, κοντά στα άλλα,
να εξυπηρετεί μιαν ουσιαστικότερη κατάκτηση της νέας μας γλώσσας». β) Ο
Κριαράς έσπευσε από πολύ νωρίς (από τη δεκαετία του ’70) να επισημάνει τους
κινδύνους από τις γλωσσικές ατασθαλίες των εκφωνητών των Μ.Μ.Ε. και να
υπογραμμίσει την ανάγκη καθώς και τους τρόπους για την αντιμετώπιση του
προβλήματος. γ) Υπήρξε επίσης από τους λίγους που επισήμαναν και αντιμετώπισαν
με σοβαρότητα το φαινόμενο της πληθωρικής και αναρχούμενης εισβολής ξένων
λέξεων και εκφράσεων μέσω της τηλεόρασης και της διαφήμισης και περιέγραψε τις
μακροπρόθεσμες αρνητικές συνέπειές του.
Ο Κριαράς φαίνεται να έχει πλήρη
συνείδηση ότι γλώσσα και πολιτισμός, γλώσσα και εθνική ταυτότητα είναι
αλληλένδετα και αξεχώριστα. Η γλώσσα διαμορφώνει τον τρόπο αντίληψης και
κατανόησης του κόσμου, την πολιτισμική ιδιοσυστασία ενός λαού και διαμορφώνεται
απ’ αυτήν. Έξω απ’ αυτή τη διαλεκτική δεν μπορεί να υπάρξει ελληνικός
πολιτισμός και ελληνική ταυτότητα. Γι’ αυτό και υποστηρίζει ότι η διδασκαλία
της γλώσσας οφείλει να αξιοποιεί στο μέγιστο βαθμό τη νεοελληνική λογοτεχνία.»
Σημειώσεις
[1] Το παρόν σημείωμα αποτελεί την ελάχιστη συνεισφορά
στην παρουσίαση μιας σπάνιας προσωπικότητας που πέρασε από τον τόπο μας και άφησε
γνώση, μα επίσης ήθος, γλύκα και έρωτα για τη ζωή και τους ανθρώπους.
Περισσότερα έχουν δημοσιευτεί σε πολλούς έντυπους και ηλεκτρονικούς τόπους.
Πλήρης ενημέρωση για το έργο του στον ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής
Γλώσσας http://www.greek-language.gr/greekLang/portal/blog/archive/2014/08/25/5998.html.
[2] Χαραλαμπάκης
Χριστόφορος, Κριαράς Εμμανουήλ: ο ζηλωτής της γλώσσας, Το Βήμα,
1/11/2009,
[3] Παπαναστασίου Γιώργος, Ο Εμμανουήλ Κριαράς και ο 20ός αιώνας, Η Αυγή,
1/9/2014, http://www.avgi.gr/article/3832208/o-emmanouil-kriaras-kai-o-20os-aionas.
[4] Καψωμένος Ερατοσθένης, Το επιστημονικό έργο του
Εμμανουήλ Κριαρά, Χανιώτικα Νέα, 27/8/2014, http://www.haniotika-nea.gr/epistimoniko-ergo-tou-emmanouil-kriara/.
Το κείμενο δημοσιεύεται επίσης στον ιστότοπο της Εταιρείας Κρητικών Σπουδών http://www.eks-ik.eu/dimosieyseis-ekdoseis/arthra-meletes/128-emmanouil-kriaras-1906-2014-to-epistimoniko-tou-ergo, περιλαμβάνοντας και συμπληρωματική
σχετική βιβλιογραφία.
[5] Κριαράς,
Εμμανουήλ, 1906-2014, Μακράς ζωής
αγωνίσματα, Οι Φίλοι του περιοδικού
«Αντί», 2009. Παρουσίαση του βιβλίου γίνεται
από την δημοσιογράφο Μάρη Θεοδοσοπούλου στο ιστολόγιο ExLibris http://maritheodo.blogspot.gr/2009/07/blog-post_6004.html.
------------------------------------------------------------
Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε στο Ορόγραμμα, αρ. 128, Σεπτ. - Οκτ. 2014.
