Βρετανία, η "ντελικάτη" χώρα

Είναι σήμερα οι κρίσιμες εκλογές στη Μεγάλη Βρετανία, αβέβαιο το αποτέλεσμα και αβέβαιο το μέλλον της μεγάλης αυτής χώρας. Αν και συχνά την κατηγορούμε ότι θέλει να έχει την αίγλη της χώρας ιδιοκτήτριας (αποικιοκρατία, Βρετανική Κοινοπολιτεία), που θέλει να ξεχωρίζει, που ακόμη και στην Ευρώπη ήθελε πάντα να είμαστε και μαζί και χώρια, δεν παύει να είναι ταυτόχρονα και μια αγαπημένη χώρα. Τι κι αν η πρώτη κουβέντα των Άγγλων που άκουσα, πολλά χρόνια πριν, το 1982, όταν πήγα σε σεμινάριο στο Λονδίνο και με ρώτησαν με ποια εταιρεία ταξίδεψα και γω τους απάντησα "με την Ολυμπιακή", με ρώτησαν μ' εκείνο το αγγλικό χιούμορ, που ακόμη δεν ξέρω αν ήταν χιούμορ ειρωνείας ή αμηχανίας: "και δεν πέσατε;". 

Τόποι με φυσικές ομορφιές και η Αγγλία και η Ουαλία και η Σκωτία, με τις δικές τους ιδιαιτερότητες και τον δικό τους ιδιαίτερο πολιτισμό (δεν έχω ταξιδέψει στην Ιρλανδία και στο μυαλό μου δεν ξεχωρίζουν τα δύο μέρη). Χώρα που έδωσε πολλούς σπουδαίους ανθρώπους, που γέννησε μεγάλες ιδέες, που γέννησε τον Σέξπηρ, χώρα απ' όπου ξεκίνησε η βιομηχανική επανάσταση και ξεπήδησε το εργατικό κίνημα. Πολιτικοί, μουσικοί, ποιητές, πεζογράφοι, φιλόσοφοι, καλλιτέχνες, επιστήμονες, μηχανικοί, ελληνιστές και φιλέλληνες (πολλοί και πολύ), τι να πούμε και τι ν' αφήσουμε.

Αντί άλλων, παίρνω το θάρρος ν' αντιγράψω το ποίημα του Μπόρχες για την τρυφερή Αγγλία, την ντελικάτη χώρα, το "συγκεκριμένο νησί" (A cierta isla), που μετέφρασε ο Γιώργος Κεντρωτής και ανάρτησε χθες στο ιστολόγιό του (https://alonakitispoiisis.blogspot.com/2019/12/blog-post_11.html). Δίνει τον τίτλο "Απευθύνομαι σ' ένα συγκεκριμένο νησί".

Πώς να σε υμνήσω, τρυφερή μου Αγγλία;

Προφανώς και δεν μου επιτρέπεται να δοκιμάσω
την επισημότητα και τον σάλο της ωδής,
που απάδει στη δική σου αιδημοσύνη.
Δεν θα μιλήσω για τις θάλασσές σου,
που είναι η Θάλασσα όλη,
ούτε για την αυτοκρατορία που κατίσχυσε, ω νησί μου οικείο,
επί της απευθείας των άλλων.
Απλώς και με χαμηλή τη φωνή μου
θ’ αναφέρω εν συνεχεία ορισμένα σύμβολα:
την Αλίκη, που υπήρξε όνειρο του Κόκκινου Βασιλιά,
που υπήρξε όνειρο του Κάρολ, που είμαι εγώ ως όνειρο,
τη γεύση του τσαγιού και των γλυκών,
έναν λαβύρινθος μέσα στον κήπο,
κάποιο ρολόι ηλιακό,
κάποιον άντρα που εκπλήσσεται (και σε κανέναν
δεν λέει πως εκπλήσσεται)
απ’ την Ανατολή και από τις παγωμένες μοναξιές
που ουδέποτε είδε ο Κόλριτζ
και τα έκλεισε όλα σε λέξεις μέσα ακριβέστατες,
τον θόρυβο της βροχής, που δεν αλλάζει,
το χιόνι στα μάγουλα,
τον ίσκιο του αγάλματος του Σάμιουελ Τζόνσον,
τον ήχο ενός λαούτου που επιμένει ν’ ακούγεται
ακόμα κι όταν κανείς δεν το ακούει,
το κρύσταλλο ενός καθρέφτη που αντικατόπτρισε
το τυφλό βλέμμα του Μίλτωνος,
την ασίγαστη αγρυπνία κάποιας πυξίδας,
το Βιβλίο των Μαρτύρων,
το χρονικό των ζοφερών γενεών,
τις τελευταίες σελίδας κάποιας Βίβλου,
τη σκόνη κάτω από το μάρμαρο,
των χαραμάτων τη μυστικοπάθεια.
Εδώ είμαστε οι δυό μας, ω νησί μυστικό,
κανείς δεν μας ακούει.
Μεταξύ λυκαυγούς και λυκόφωτος
σιωπηλά μοιραζόμαστε πράγματα αγαπημένα.

Πόσο όμορφα το αποδίδει ο Κεντρωτής, τη νιώθει κι εκείνος αγαπημένη χώρα όταν τη λέει "τρυφερή μου Αγγλία" αποδίδοντας το "delicada Inglaterra" του άλλου ποιητή. Μεταξύ λυκαυγούς και λυκόφωτος σιωπηλά μοιραζόμαστε πράγματα αγαπημένα... Και κάποια σύμβολα, όπως την Αλίκη του Κάρολ, τη γεύση του τσαγιού, τον θόρυβο της σκιάς, τη σκόνη κάτω από το μάρμαρο, των χαραμάτων τη μυστικοπάθεια. 

Κι άλλα πολλά.

Good morning Britain. Schock the establishemnt. Vote for Hope!

Σε αναμονή...

...................................................................

Σημ. Στο παραπάνω βίντεο ακούγεται το έργο του Άγγλου συνθέτη Ralph Vaughan Williams "English Folk Song Suite".

Περί λογοκρισίας, γραφής και μνήμης: λίγες αναφορές και σκόρπιες σκέψεις

Με αφορμή το κατέβασμα του έργου "Ισορροπία του Nash" της Πειραματικής σκηνής του Εθνικού Θεάτρου ύστερα από τις αντιδράσεις συγκεκριμένων πλευρών, παραθέτω εδώ λίγα για τη λογοκρίσία και την ελευθερία της έκφρασης, αλλά και για τη γραφή, όπως συνδέεται με τη μνήμη και τη λήθη.

Γράφει για τη λογοκρισία το 2006 ο Στάινερ στο βιβλίο του "Η σιωπή των βιβλίων" (Ολκός, 2009):

Η λογοκρισία είναι εξίσου γηραιά  και πανταχού παρούσα με την ίδια τη γραφή. Είδαμε ήδη πως ήταν παρούσα καθ' όλη τη διάρκεια της ρωμαιοκαθολικής Ιστορίας. Συμμετείχε σε κάθε τυραννία, από τη Ρώμη του Αυγούστου έως τα σημερινά απολυταρχικά καθεστώτα. Είναι απλούστατα αδύνατο να καταμετρήσουμε τον εντυπωσιακό αριθμό κειμένων που ευνουχίστηκαν, "καθαρίστηκαν", παραποιήθηκαν ή αποσιωπήθηκαν εξολοκλήρου. Αλλά ούτε και οι λεγόμενες δημοκρατίες έχουν τα χέρια καθαρά. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η κλασική και σύγχρονη λογοτεχνία «καθαρίστηκαν» ή αποσύρθηκαν από τις δημόσιες και πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες υπό το παιδαριώδες και ταπεινωτικό πρόσχημα του «πολιτικώς ορθού»... Στο μεγαλύτερο κομμάτι του σύγχρονου κόσμου, στην Κίνα, την Ινδία, το Πακιστάν, παντού όπου η κληρονομιά του φασισμού και του σταλινισμού κρατάει ακόμη, στα ούτε λίγο ούτε πολύ στρατιωτικά κράτη, στις θεοκρατίες ισλαμικού τύπου και, αποσπασματικά, στη Νότια Αμερική, οι συγγραφείς φυλακίζονται, αποκηρύσσονται...

Ο Ουμπέρο Έκο στο "Αναμνήσεις επί χάρτου" (Ελληνικά Γράμματα, 2007) επικαλείται τον Φαίδρο του Πλάτωνα για να αναφερθεί στο ρόλο των νέων μέσων πληροφόρησης στη μνήμη. Ο βασιλιάς Θαμούς αμφισβητεί τα πλεονεκτήματα της γραφής την οποία ανακάλυψε ο θεός Θευθ που ανακάλυψε τη γραφή. Και λέει ο Σωκράτης:

Λοιπόν άκουσα πως κάπου στη Ναύκρατι της Αιγύπτου υπάρχει ένας από τους αρχαίους τοπικούς θεούς, εκείνος, του οποίου είναι το ιερό πουλί που το ονομάζουν ίβι. Το όνομα του ίδιου του θεού είναι Θεύθ. Αυτός είναι που βρήκε πρώτος τους αριθμούς και το μαθηματικό λογισμό και τη γεωμετρία και την αστρονομία, και ακόμα τα παιχνίδια με τους πεσσούς και τους κύβους, και τέλος τους χαρακτήρες των γραμμάτων. Και εκείνη την εποχή βασιλιάς όλης της Αιγύπτου ήταν ο Θαμούς, που έμενε στη μεγάλη πόλη της επάνω περιοχής, την οποία οι Έλληνες την ονομάζουν Αιγυπτιακές Θήβες· και το θεό της τον ονομάζουν Άμμωνα. Ήρθε σε αυτόν ο Θεύθ και του έδειξε τις τέχνες του, υποστηρίζοντας ότι πρέπει να διαδοθούν και στους άλλους Αιγυπτίους. 

Και ο Θαμούς ρώτησε ποια είναι η χρησιμότητα της καθεμίας· και ενόσω ο Θεύθ τις εξηγούσε μία προς μία, ο βασιλιάς επαινούσε ό,τι έκρινε πως λεγόταν καλά και κατηγορούσε ό,τι έκρινε πως δεν ήταν καλό. Λέγεται πως ο Θαμούς είπε στον Θεύθ πολλά υπέρ και εναντίον κάθε τέχνης, πράγματα, που αν τα εξετάσουμε αναλυτικά, θα μακρηγορούσαμε. 

Πάντως, όταν έφθασαν στα γράμματα, ο Θεύθ είπε: 

«Βασιλιά μου, η γνώση αυτών των πραγμάτων θα κάνει τους Αιγυπτίους πιο σοφούς και δυνατότερους στη μνήμη, γιατί βρέθηκε το φάρμακο της σοφίας και την μνήμης». 

Όμως ο Άμμωνας απάντησε: 

«Θεύθ, που κατέχεις τόσες τέχνες, να ξέρεις πως άλλος έχει την ικανότητα να δημιουργεί τις τέχνες, και άλλος εκείνη που θα του επιτρέπει να κρίνει πόσο πρόκειται να ωφελήσουν και πόσο να βλάψουν όποιους πρόκειται να τις χρησιμοποιήσουν. Και τώρα εσύ, ως πατέρας της τέχνης των γραμμάτων, από ευμενή διάθεση προς το έργο σου, απέδωσες τα αντίθετα από αυτά που μπορεί πραγματικά τούτη η τέχνη....»...

[Αντέγραψα την παραπάνω μετάφραση του Παναγιώτη Δόικου στην οποία παραπέμπει και το βιβλίο του Eco από την Πύλη για την ελληνική γλώσσα].

Αλλά και ο Μπόρχες το 1942 στο "Φούνες, ο Μνήμων" (από τα Άπαντα πεζά σε μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη, είχα διαβάσει την έκδοση στα Ελληνικά Γράμματα του 2005, ενώ τώρα κυκλοφορεί σε δίτομη έκδοση Πατάκη του 2014), δίνει μια ενδιαφέρουσα πλευρά της μνήμης σε σχέση με την υπερπροσφορά πληροφοριών και την αξία που μπορεί να έχουν. Ο Ιρενέο Φούνες μέχρι τα δεκαενιά του ήταν "τυφλός, κουφός, κλούβιος, ξεχασιάρης" όπως όλους τους ανθρώπους όπως λέει, όταν όμως από ένα ατύχημα μένει παράλυτος αποκτά φοβερές δυνάμεις μνήμης.

Εμείς, με μια ματιά, μπορούμε ν' αντιληφθούμε διαμιάς τρία ποτήρια πάνω σ' ένα τραπέζι· ο Φούνες, όλα τα φύλλα, όλες τις ψαλίδες κι όλα τα σταφύλια μιας κληματαριάς. Ήξερε τα σχήματα που είχαν τα σύννεφα του νοτιά το ξημέρωμα της 30ης Απριλίου 1882, και μπορούσε να τα παραβάλει στη μνήμη του με τα "νερά" ενός δερματόδετου βιβλίου που του 'χε ρίξει κάποτε μια ματιά, και με τα σχήματα του αφρού που σήκωσε ένα κουπί στο Ρίο Νέγρο... Μου είπε: "Μόνος μου εγώ έχω πιο πολλές αναμνήσεις απ' όσες είχαν όλοι οι άνθρωποι μαζί από τότε που ο κόσμος είναι κόσμος"· κι ακόμα: "Τα όνειρά μου είναι όπως ο ξύπνος σας"· κι ακόμα, λίγο πριν φέξει: "Η μνήμη μου, κύριε, είναι ένας σωρός από σκουπίδια"....

 .....
Είχε μάθει χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια αγγλικά, γαλλικά, πορογαλικά, λατινικά. Υποπτεύομαι, ωστόσο, πως δεν ήταν πολύ ικανός στη σκέψη. Σκέψη είναι να ξεχνάς τις διαφορές, να γενικεύεις, να αφαιρείς. Στον υπερφορτωμένο κόσμο του Φούνες δεν υπήρχαν παρά λεπτομέρειες, σχεδόν σε πλήρη ετοιμότητα.... Σκέφτηκα πως καθεμιά απ' τις λέξεις μου (καθεμιά απ' τις κινήσεις μου) θα επιζούσε στην αμείλεικτη μνήμη του· με κυρίευσε ο φόβος όταν σκέφτηκα τις περιττές χειρονομίες μου να πολλαπλασιάζονται...

Τελικά, αναρωτιέμαι αν έχουν σχέση η λογοκρισία με τη γραφή και τη μνήμη. Η ίδια η γραφή είναι θεματοφύλακας της μνήμης, μπορεί βέβαια η υπερσυγκέντρωση να δημιουργεί και σκουπίδια (είναι εκπληκτικό ότι ο Μπόρχες μίλησε το 1942 για σκουπίδια στη μνήμη, όταν σήμερα, με την εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών, κάνουμε λόγο για περιττές πληροφορίες, για σκουπίδια στο Διαδίκτυο). Μπορεί αυτό να αποτελεί λόγο για αξιολόγηση, για φιλτράρισμα, για επιλογή, μπορεί όμως να αποτελεί αφορμή και για λογοκρισία; Η λογοκρισία έχει κατασταλτικό χαρακτήρα και επιβάλλεται από κάποιο τρίτο μέρος για να περιορίσει όχι τη ροή των πληροφοριών γενικά, αλλά τη ροή συγκεκριμένων πληροφοριών και για συγκεκριμένους λόγους.

Στην Οικουμενική Διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, στο άρθρο 19 διαβάζουμε:

"Καθένας έχει το δικαίωµα της ελευθερίας της γνώµης και της έκφρασης που σηµαίνει το δικαίωµα να µην υφίστανται δυσµενείς συνέπειες για τις γνώµες του και το δικαίωµα να αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, µε οποιοδήποτε µέσο έκφρασης, και από όλο τον κόσµο."

Τι έχει αλλάξει από τις 10 Δεκεμβρίου 1948 που κυκλοφόρησε η Διακήρυξη; 

Στο λεξικό Τριανταφυλλίδη διαβάζουμε:

λογοκρισία η [loγokrisía] Ο25 : 1. ο προληπτικός έλεγχος που ασκείται συνήθ. από μια αρχή σε προϊόντα του γραπτού ιδίως λόγου αλλά και σε θεάματα ή ακροάματα (βιβλία, έντυπα, εφημερίδες, επιστολές, κινηματογραφικά ή θεατρικά έργα κτλ.) με δικαίωμα επέμβασης στο περιεχόμενό τους (διαγραφές, τροποποιήσεις, απαγόρευση δημοσιοποίησης, κυκλοφορίας κτλ.): Tο δικτατορικό καθεστώς επέβαλε αυστηρή ~ στον τύπο. Οι επιστολές προς και από τους κρατουμένους υποβάλλονται σε ~ από τη διεύθυνση των φυλακών. Προληπτική ~, ο έλεγχος που ασκείται πριν από τη δημοσιοποίηση, την κυκλοφορία των προϊόντων. (έκφρ.) η ψαλίδα της λογοκρισίας. 2. η υπηρεσία που ασκεί τον έλεγχο: H ~ έκοψε μερικές σκηνές του έργου, γιατί τις θεώρησε πολύ τολμηρές.

[λόγ. λογοκρι(τής) -σία απόδ. γαλλ. censure]

Πάντως, για να επιστρέψω στην αφορμή για την ανάρτηση αυτή, τελικά, η ελευθερία θέλει τόλμη ή μήπως άλλα λέμε και άλλα καταλαβαίνουμε; Δηλαδή... γλωσσικό  το πρόβλημα. Κρίμα όμως να μην τολμάμε και ν' αφήνουμε να δηλώνουν δικαιωμένοι αυτοί που δεν θάπρεπε!

Υστερόγραφο: Είχα ετοιμάσει την ανάρτηση πριν από το θάνατο του Ουμπέρτο Έκο. Το πρώτο δικό του βιβλίο που διάβασα ήταν το "Θεωρία σημειωτικής" (Γνώση, 1988, σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη), στη συνέχεια βέβαια διάβασα και άλλα δικά του και κυρίως αυτά που σχετίζονται με τη γραφή, τα βιβλία και τις βιβλιοθήκες, Γυρνώντας πίσω σε ανάρτηση του 2012 σχετικά με το αν θα πρέπει να υπάρχει λογοκρισία στην επιλογή των βιβλίων σε μια βιβλιοθήκη, θυμήθηκα ότι στο σημείωμα που αναφέρω εκεί, η συντάκτρια είχε προτείνει να διαβάσουμε το "Όνομα του ρόδου" του Έκο. Ήταν Μάρτιος του 1985. Νάναι καλά.