Μπρεχτικός Καβάφης, του Μιχάλη Μερακλή

Στο περιοδικό Λέξη, Μάρτης-Απρίλης '83, στο αφιερωματικό τεύχος 23 για τον Καβάφη, o  Μιχάλης Μερακλής υπέγραφε το άρθρο "Μπρεχτικός Καβάφης". Είχα γράψει πριν από μερικά χρόνια λίγα λόγια, όταν βρήκα το κείμενο μαζί με άλλα δικά του στον τόμο "Τέσσερα δοκίμια για τον Κ. Π. Καβάφη" (Καστανιώτης, 1985).

Με αφορμή την επέτειο γέννησης, σαν σήμερα, του Μπέρτολτ Μπρεχτ (10 Φεβρουαρίου 1898), θυμήθηκα εκείνο το κείμενο και ανέτρεξα στις χειρόγραφες σημειώσεις που είχα κρατήσει τότε (το είχα διαβάσει στα τέλη του 2013) τις οποίες και παραθέτω εδώ αυτούσιες:

Στο "Μπρεχτικός Καβάφης" ο Μιχάλης Μερακλής αναφέρεται στους Γιάννη Δάλλα και Γιώργο Βελουδή που το 1974 και 1973 αντίστοιχα είχαν πρώτοι κάνει αναφορά σ' αυτό, ο πρώτος από φιλολογική σκοπιά και ο δεύτερος από θεατρική. Ο ίδιος, εδώ επιχειρεί "την εμπέδωση αυτής της ερμηνείας [της θεατρικής] του καβαφικού έργου με έμφαση στις θεατρικές δραματικές του διαστάσεις και προπαντός στη σημασία της χειρονομίας" (σελ. 46, σημ. 2).

Στο κείμενό του ο Μερακλής κάνει μια ωραία εισαγωγή στο μπρεχτικό θέατρο, στην τεχνική της αποξένωσης και στην απαλλαγή του θεατή από την ταύτιση, την ενσυναίσθηση, η οποία δεν του επιτρέπει την κριτική. Ο Μπρεχτ, γράφει, χρησιμοποιεί απλές καθημερινές εικόνες και πρόσωπα, όμως τους αφαιρεί την οικειότητα, ώστε ο θεατής να μην ταυτιστεί και, από απόσταση, να μπορεί να κρίνει. (σελ. 34-35). 

Κάνει λόγο και για την χειρονομία που χρησιμοποιεί ο Μπρεχτ, το θέατρό του, γράφει, είναι "μια σπουδή της τέλειας χειρονομίας" που συνδυάζει "την τελειότητα της έκφρασης καθαυτήν και της έκφρασης του περιεχομένου" (σελ. 37).

Αναφέρεται και στη συμβολή του χορού στην αποξένωση, όπως γινόταν και στις τελετουργίες, "όπου επιδιωκόταν η επικοινωνία με τους "ξένους", απόμακρους από τους ανθρώπους θεούς και τις άλλες υπερφυσικές δυνάμεις" (σελ. 37). Κάνει δε συχνές αναφορές στο "Μικρό όργανο για το θέατρο" του Μπρεχτ.

Έτσι και ο Καβάφης είναι μπρεχτικός ποιητής που επιδιώκει την  αποστασιοποίηση του αναγνώστη από τα παριστανόμενα, ώστε να τα δει ψύχραιμα και κριτικά (σελ. 40). Υπολογίζει πως από τα 154 ποιήματα της "στερεότυπης έκδοσης, μόνο τα 50 είναι καθαρά υποκειμενικά, χωρίς το στοιχείο της απόστασης. (σελ. 48, σημ. 17). Ως πιο καθαρά πολιτικό θεωρεί το ποίημά του "Εύνοια του Αλεξάνδρου Βάλα" (σελ. 45). Εδώ, γράφει, "μας ενδιαφέρει να προσέξουμε τη χειρονομία και τη θεαματική-θεατρική αξία του ποιήματος, τις κινήσεις ενός προκλητικού όμορφου αλλά κυνικού νέου, που ξεσκεπάζουν μια απαράδεκτη κοινωνική αταξία".

Δεν είμαι ειδική ούτε στο θέατρο ούτε στα φιλολογικά ούτε στον Μπρεχτ, όμως το κείμενο αυτό ήταν ένα σύντομο, κατανοητό και χρήσιμο μάθημα ως εισαγωγή για το περιεχόμενο και την ουσία του μπρεχτικού θεάτρου, δηλαδή του πολιτικού θεάτρου, πέρα από τη συμβολή του, βέβαια, στην ερμηνεία και κατανόηση και του καβαφικού έργου.

-------------------------------------------------------------------------------------------------

Σημείωση: Η παραπάνω εικόνα είναι η πρώτη σελίδα του άρθρου όπως πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Λέξη". Υπάρχει στη συλλογή ψηφιοποιημέννων περιοδικών του ΕΚΕΒΙ. (Αλήθεια, κανένα νέο για τον Οργανισμό Βιβλίου; Μπα... πού καιρός...). Οι σημειώσεις μου, πάντως, είναι από την έκδοση στο βιβλίο.

Όνειρα

 "Τί κάνετε;" 

"Όνειρα. Να πάνε όλα καλά. Τί άλλο;"

Έτσι απάντησε η σχολική τροχονόμος σε μια μητέρα σήμερα το πρωί έξω από ένα σχολείο στα Χανιά. Ωραία ευχή. Και τα παιδάκια που πήγαν σήμερα στο σχολείο κάνουν όνειρα. Και τα πρωτάκια, που κοίταζαν γύρω γύρω σαστισμένα, ακόμη στον δικό τους ανέμελο νηπιακό κόσμο.

Τόση βιάση και σπουδή;
Για πού πας, καλό παιδί;
Κίνησες νωρίς-νωρίς
και τρεχάτος προχωρείς;
Στάσου δα να διασκεδάσεις

με τις ομορφιές της Πλάσης!
Κόψε απ᾿ τα περβόλια πάλι 

του χινόπωρου τα κάλλη!

έλεγε το απλοϊκό ποιηματάκι του Τέλλου Άγρα "Πρώτη μέρα στο σχολείο". Ο Ηλίας Κατσούλης έβαλε τη δική του ματιά στον "μικρό γλυκό παλιό Σεπτέμβρη":

Ένας μικρός Σεπτέμβρης βάζει τα κλάμματα

που στο σχολειό τον πάνε να μάθει γράμματα

θέλει να παίξει ακόμα με τ' άστρα τ' ουρανού

πριν έρθουν πρωτοβρόχια και συννεφιές στο νου 

πρωτάκι, σχολιαρούδι, του κλέβουν το τραγούδι, 

του κλέβουν το τραγούδι...

Τα παιδάκια σήμερα, φορώντας τις μάσκες τους, έδιναν το στοίχημα της ζωής με όνειρα. Και καλά κάνουν.

Εμείς οι μεγάλοι είδαμε τις δασκάλες και τους δασκάλους να τρέχουν, να δίνουν οδηγίες, να μιλούν  με αγάπη στα παιδιά, είδαμε τη λαχτάρα τους να κάνουν τα πράγματα πιο εύκολα, πιο δυνατά. Οτι δεν ήρθαν μάσκες ή παγουρίνια μικρό το κακό, πώς όμως να λειτουργήσουν τα σχολεία με λιγότερους δασκάλους; Πώς να φτάσει μία καθαρίστρια για όλο το σχολείο τόσες ώρες;

Όσο για τα παραπάνω που χρειάζεται να αγοράσουν οι γονείς, δεν μπορώ να μη θυμηθώ τον Μπρεχτ:

Κάθε χρόνο το Σεπτέμβρη σαν ανοίγουν τα σχολεία,
Στις συνοικίες οι γυναίκες μπαίνουν στα χαρτοπωλεία.
Και αγοράζουν σχολικά βιβλία και τετράδια για τα παιδιά τους.
Απελπισμένες ψάχνουν στα τριμμένα τσαντάκια τους
και την τελευταία δεκάρα,
όλο παράπονο
που η γνώση είναι τόσο ακριβή.
Κι όμως μήτε που υποπτεύονται
Πόσο κακή είναι η γνώση
Που προορίζεται για τα παιδιά τους

(Από τα "76 Ποιήματα του Μπέρτολτ Μπρεχτ, Θεμέλιο 1983, σε μετάφραση Πέτρου Μάρκαρη).

Καλά όνειρα στα παιδιά που πήγαν σήμερα σχολείο. Καλά όνειρα στον εγγονό μου που είναι πρωτάκι σχολιαρούδι. Είχε την απορία αν θα μπορεί ν' αλλάζει θρανία στην τάξη. Κάνε όνειρα μικρέ...

Ο Μιχάλης Μερακλής για τον Καβάφη και τον Παλαμά και οι επισκέψεις μου σε δυο βιβλιοθήκες

Το Νοέμβριο που βρέθηκα στην Κέρκυρα, επισκέφθηκα τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Κέρκυρας (της οποίας είμαι μέλος) για να ψάξω κάποια βιβλία για τον Κάλβο (διάβαζα τότε τις "Μέλισσες του Κάλβου" της Χατζημανωλάκη και από κει ξετυλίχτηκε ένα καταπληκτικό ντόμινο ανάγνωσης, εκκρεμεί μια ανάρτηση για λεπτομέρειες...). Ψάχνοντας λοιπόν στα βιβλιοστάσια της πιο παλιάς δημόσιας βιβλιοθήκης της χώρας (φέτος βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών, δυστυχώς όμως στη σελίδα της δεν έχει ακόμη αναρτηθεί η σχετική πληροφόρηση!).

Τριγυρίζοντας στους χώρους του βιβλιοστασίου, έπεσα σ' ένα μικρό βιβλιαράκι (σε δύο, αλλά για το δεύτερο θα γράψω μια άλλη φορά) που το δανείστηκα για να το διαβάσω, όχι τόσο και μόνο για το περιεχόμενο, αλλά και για τον συγγραφέα. Πρόκειται για το βιβλίο "Τέσσερα δοκίμια για τον Κ. Π. Καβάφη"  του σπουδαίου φιλόλογου και λαογράφου, ομότιμου καθηγητή Μιχάλη Μερακλή (εκδ. Καστανιώτη, 1985).

Στο βιβλίο περιέχονται τέσσερα κείμενα με τίτλους: "Ο πεζός Καβάφης", "Μπρεχτικός Καβάφης", "Παλαμάς - Καβάφης" και "Δραματικές συγκρούσεις στον Καβάφη", όλα δημοσιευμένα αντίστοιχα στα περιοδικά Τετράδια ευθύνης και Λέξη, στα Πρακτικά του τρίου Συμπόσιου Ποίησης και στο βιβλίο έκδοσης Ζαχαρόπουλου με ποιήματα του Καβάφη, και όλα το 1983, 50 χρόνια δηλαδή από το θάνατο του Αλεξανδρινού ποιητή, αλλά και 40 χρόνια από το θάνατο του Κωστή Παλαμά.

Και τα τέσσερα δοκίμια είναι εξαιρετικά. Ο συγγραφέας αναφέρεται σε διάφορα θέματα με αφορμή τις αναφορές του στον Καβάφη. Για παράδειγμα, στέκεται στη μεταφορική χρήση των θεμάτων του, πράγμα που αποδεικνύεται όπως λέει και από το ότι πολλοί στίχοι του έγιναν παροιμιώδεις (εδώ, βέβαια, θυμόμαστε τη χρήση αποσπασμάτων στα λεωφορεία της Αθήνας και τις - καθόλου αθώες κατά τη γνώμη μου - παρεξηγήσεις - το βιά έγινε βία κτλ., όπως πολύ εύστοχα το διατύπωνε και η Έλενα Πατρικίου σε άρθρο της με τίτλο Rethink Poetry).

Με αφορμή τις αναφορές στον "μπρεχτικό Καβάφη", δίνει ένα σύντομο αλλά χρήσιμο μάθημα για το περιεχόμενο και την ουσία του μπρεχτικού θεάτρου. Ο Μπρεχτ, γράφει, "χρησιμοποιεί απλές καθημερινές εικόνες και πρόσωπα, όμως τους αφαιρεί την οικειότητα, ώστε ο θεατής να μην ταυτιστεί και, από απόσταση, να μπορεί να κρίνει". Το ίδιο, λέει, και ο Καβάφης "επιδιώκει την αποστασιοποίηση του αναγνώστη από τα παριστανόμενα, ώστε να τα δει ψύχραιμα και κριτικά".

Στο κείμενο "Παλαμάς - Καβάφης", μας θυμίζει ότι το 1983 (που πάλι ήταν έτος Καβάφη), εκτός από τα 50 χρόνια από το θάνατο του Αλεξανδρινού, ήταν και τα 40 από το θάνατο του Παλαμά, αλλά και τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Καζαντζάκη και τα 150 από το θάνατο του Κοραή.

Στο συγκεκριμένο δοκίμιο, ο συγγραφέας του προχωρά σε μια ανάλυση της σχέσης κριτικού και συγγραφέα με αφορμή τις κριτικές που κατά καιρούς δέχτηκαν οι δύο ποιητές από μαρξιστές και αστούς,  επικαλούμενος μάλιστα και τις σχετικές απόψεις του Λούκατς, για να καταλήξει ότι οι δύο "αποτελούν δύο σταθερά σημεία αναφοράς για τον προσδιορισμό όχι μόνο της ποιητικής, αλλά και της πολιτιστικής, ίσως και της πολιτικής μας ταυτότητας, η οποία εξάλλου και με βάση τις συσπειρώσεις γύρω από τα δύο αυτά πολιτιστικά μεγέθη αποδείχνεται σε μεγάλο βαθμό αντιφατική, ανισόρροπη, ανώμαλη".

Οι Έλληνες γνωρίζουν τους ποιητές τους (Πηγή: http://invenio.lib.auth.gr/record/107136/files/arc-2008-44594.pdf)

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για σήμερα, με την απόσταση των 30 χρόνων, έχει και η αναφορά του σε μια δημοσκοπική έρευνα που είχε γίνει για το εβδομαδιαίο περιοδικό Ταχυδρόμος (τεύχος 17, 28/4/1983, σελ. 16-18) από την ICAP και παρουσίασε η Λιάνα Κανέλλη για τα 50 χρόνια από το θάνατο του Κωνσταντίνου Καβάφη. Πράγματι, βρήκα (ψηφιοποιημένο) το σχετικό άρθρο  στην Ψηφιοθήκη του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, έχει τον τίτλο "Κ. Π. Καβάφη: η ερωτική προσωπικότητά του: αύριο 50 χρόνια από το θάνατό του".

Σύμφωνα με την έρευνα, το 87% των ερωτηθέντων γνώριζαν ότι ο Παλαμάς είναι ποιητής και το 71% αντίστοιχα για τον Καβάφη, όταν μόνο το 48% γνώριζαν ότι ο Αναστόπουλος είναι ποδοσφαιριστής! Ο Μιχάλης Μερακλής αναφέρει ότι είχε γίνει αντίστοιχη έρευνα το 1973 από τον Μαστροδημήτρη. 

Και πάνω που θα τελείωνα την ανάρτηση και ήθελα να παραπέμψω στη Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ, έργο της οποίας είναι η Ψηφιοθήκη που ανέφερα, έπεσα στην παρακάτω εικόνα. Από ένα μεγάλο ακαδημαϊκό ίδρυμα θα φύγουν 169 υπάλληλοι από τους οποίους οι 20 καλύπτουν συγκεκριμένες θέσεις στη Βιβλιοθήκη του.

Οι άνθρωποι είναι αριθμοί και οι θεσμοί δεν υπολογίζονται ...

Ίδια εικόνα στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Κρήτης, Μακεδονίας κτλ. Αναρωτιέται κανείς πώς μπορεί να λειτουργήσει η βιβλιοθήκη ενός μεγάλου ακαδημαϊκού ιδρύματος με τέτοιες μειώσεις προσωπικού.

Από τη διαθεσιμότητα και την απόλυση στην απαξίωση και στο μαρασμό.
Η αρχή βέβαια έγινε ανάποδα: από την απαξίωση στη διαθεσιμότητα και στην απόλυση. 
Οι άνθρωποι απαξιώνονται, γίνονται αριθμοί και ονοματίζονται "διαθέσιμοι" για να πεταχτούν στα αζήτητα.
Και οι θεσμοί απαξιώνονται, σαν να μην υπήρξαν, για να διαλυθούν και να βρεθούν οι "σωτήρες" που θα φέρουν την "ανανέωση" και τον "εκσυγχρονισμό", μακριά από τους "άχρηστους" και τους "διεφθαρμένους" (έτσι δεν μας λέγανε από τις αρχές του 2010;)

Η Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ είναι μια από τις πρωτοπόρες ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες της χώρας

Κι έτσι, νιώθω να γίνεται ό,τι έγινε με το ΕΚΕΒΙ και με την ΕΡΤ. Οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες τα τελευταία χρόνια μπόρεσαν και άνοιξαν τα φτερά τους χάρη στην πολλή δουλειά που έγινε από το προσωπικό τους, ανέπτυξαν καινούριες υπηρεσίες, ξεκίνησαν έργα που χρειάζονται παρακολούθηση, διαχείριση και προπάντων συνέχιση. (Δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν θα υπάρχουν και αυτοί που ίσως δεν έκαναν καλά τη δουλειά τους, αυτό όμως δεν δικαιολογεί την "τιμωρία" και συνολική απαξίωση θεσμών και ομάδων εργαζομένων).

Κι έτσι, όσο ευχάριστη και χρήσιμη ήταν η "φυσική" επίσκεψή μου στη Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας, άλλο τόσο ήταν και η "ηλεκτρονική" επίσκεψη στη Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ, χάρηκα που βρήκα το παραπάνω άρθρο, και μάλιστα ολόκληρο ψηφιοποιημένο. Και μην μου πείτε ότι ... αφού έχουν ψηφιοποιηθεί, τότε τι χρειάζονται οι βιβλιοθηκονόμοι;

Και για να επιστρέψω στο Μ. Μερακλή, όταν κάνει λόγο για το ρόλο του ποιητή, λέει ανάμεσα στ' άλλα: "... η ιθύνουσα τάξη υποκαθιστά τον κοινωνικό δυναμισμό, που εκφράζεται με την πολιτική δράση, με την καλλιέργεια μιας εθνικής ομοψυχίας...".  Έτσι έλεγε το 1983, σήμερα μιλάμε και για τον κοινωνικό αυτοματισμό...

Ο κ. Κόϋνερ στην Αθήνα

Από τους  Ανώνυμους της Γενιάς του Πολυτεχνείου

Αναφορά στον Μπέρτολτ Μπρέχτ*

Νοέμβρης 2013

Όταν ο κ. Κόϋνερ, μεγάλος πιά, βρέθηκε στις αυθόρμητες συγκεντρώσεις υποστήριξης των εργαζομένων της ΕΡΤ, ξανάνιωσε νοερά τον παλμό της νεολαίας στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, σαράντα χρόνια νωρίτερα, στην οποία κι ο ίδιος συμμετείχε τότε σαν νεαρός φοιτητής.

Κι αισθάνθηκε στην αρχή μια πικρία γιατί εκείνη η γενιά, η "γενιά του Πολυτεχενίου" όπως την είπαν, λοιδωρούνταν σήμερα από τους απληροφόρητους κι από αυτούς που είχαν συμφέρον να το κάνουν, αλλά και από εκείνους που τότε, στην εξέγερση των νέων, είχαν κρυφτεί κάτω απ' το κρεβάτι από την τρομάρα τους και βγήκαν από κεί μόνο για να πάνε στην τουαλέττα, αφού τάχανε κάνει απάνω τους από το φόβο τους.

Σήμερα, τόβλεπε καθαρά ο κ. Κόϋνερ, κάποιοι προσπαθούσαν να ταυτίσουν με ορισμένα μεμονωμένα άτομα που επωφελήθηκαν προσωπικά μετά τη μεταπολίτευση, ολόκληρη γενιά χιλιάδων ανθρώπων που ούτε κέρδισαν, ούτε ζήτησαν από κανέναν τίποτα, αλλά βρέθηκαν τότε στο Πολυτεχνείο μόνο για να διακηρύξουν το δικαίωμά τους στη Δημοκρατία και την Ελευθερία και να ρίξουν τη Χούντα.

Θυμήθηκε μετά ο κ. Κόϋνερ, πώς είχε καταστείλει η Δικτατορία εκείνη τη μεγαλειώδη εξέγερση της νεολαίας και του λαού και τούρθε αυτόματα στο μυαλό το περίφημο "Αποφασίζομεν και διατάσσομεν" της Χούντας, που το θυμόταν ο κόσμος χρόνια αργότερα κι ανατρίχιαζε.

Και αναλογιζόμενος τη σημερινή κατάσταση στη χώρα και το "μαύρο" στην ΕΡΤ, ο κ. Κόϋνερ το σκέφτηκε ανάποδα το πράγμα και αναρωτήθηκε:

"Μήπως εκείνο το "Αποφασίζομεν και διατάσσομεν" της Χούντας, κάποιοι το έχουν κάνει σήμερα οδηγό πολιτικής πρακτικής; Μήπως τελικά εκείνο το "Αποφασίζομεν και διατάσσομεν" ήταν ένα είδος Πράξης Νομοθετικού Περιεχομένου της εποχής;"

Χάρης Κουρής

---------------------------

* Μπέρτολτ Μπρέχτ, Ιστορίες του κ. Κόϋνερ.