Μυρσίνη Ζορμπά: η γυναίκα με όραμα τον πολιτισμό της καθημερινότητας, με το βιβλίο και τις βιβλιοθήκες εγγύηση ανάπτυξης

 

Ένας χρόνος συμπληρώνεται σήμερα που έφυγε από τη ζωή η Μυρσίνη Ζορμπά, η γυναίκα που τίμησε τα γράμματα, τον πολιτισμό, το βιβλίο και τις βιβλιοθήκες με μεράκι και διαρκή εγρήγορση. Δυστυχώς, ενώ είχα ετοιμάσει αμέσως μετά τον θάνατό της ένα κείμενο για ανάρτηση, δικές μου δυσκολίες ανέβαλαν την ολοκλήρωση και δημοσιοποίησή του. Έτσι, παραθέτω το κείμενο που είχα ετοιμάσει πέρσι, τον Απρίλιο του 2023, και στη συνέχεια συμπληρώνω με λίγα από τα πολλά που θα ήθελα να γράψω.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Δεν είναι πια στη ζωή η Μυρσίνη Ζορμπά, η γυναίκα που πάλευε με όλο της το είναι για τον πολιτισμό, τον πολιτισμό για τον καθένα, τον πολιτισμό της καθημερινότητας, που ήταν και όραμά της όταν ήταν υπουργός Πολιτισμού στην κυβέρνηση Σύριζα. Φτωχότερος ο κόσμος μας!

«Αν δεν μπορέσουμε να έχουμε τον πολιτισμό στην καθημερινή μας ζωή, στην πραγματικότητα είμαστε απομακρυσμένοι και από τα άλλα [...] πρέπει να μπαίνουμε στους χώρους πολιτισμού και να βγαίνουμε διαφορετικοί, διαφορετικοί στην καθημερινή συμπεριφορά, στη νοοτροπία, στη σκέψη μας», έλεγε στη συνέντευξη που έδινε ως Υπουργός Πολιτισμού στην εκπομπή Άλλη διάσταση της ΕΡΤ στον Κώστα Αρβανίτη και τη Φωτεινή Λαμπρίδη.

Ήταν η γυναίκα που ονειρεύτηκε κι έκανε πράξη έναν φορέα βιβλίου για τη χώρα μας, το ΕΚΕΒΙ, που κατάργησε η Κυβέρνηση Σαμαρά το 2013 και που πάλι εκείνη, ως Υπουργός Πολιτισμού, έβαλε τα θεμέλια να ξαναδημιουργήσει μα δεν πρόλαβε. Η δημόσια διαβούλευση για το νομοσχέδιο που όριζε τη δημιουργία του νέου Οργανισμού Βιβλίου είχε ολοκληρωθεί στις 12 Απριλίου του 2019, οι εκλογές την πρόλαβαν και δεν τα κατάφερε να ολοκληρώσει το όραμά της, η κυβέρνηση Μητσοτάκη δεν έκανε τίποτα, η αρμόδια υπουργός κυρία Μενδώνη είχε δηλώσει από πολύ νωρίς ότι δεν συμφωνεί με το νομοσχέδιο και θα το αλλάξει (πρωτότυπο, η συνέχεια του κράτους πάει περίπατο), βέβαια δεν έγινε τίποτα εδώ και τέσσερα χρόνια...*
Φτωχότερος ο κόσμος μας!

Η Μυρσίνη Ζορμπά ήταν μια στοχάστρια, φαίνεται στον λόγο της, στα βιβλία της, αλλά και στη μεγάλη τιμή που της έκανε το Πανεπιστήμιο της Ρώμης να δώσει το όνομά της στο Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών.
Φτωχότερος ο κόσμος μας! 

Σήμερα θα περιοριστώ ν' αναφερθώ στην Πρωτοβουλία για ένα Δίκτυο Βιβλιοθηκών που ξεκίνησε από τη Μυρσίνη Ζορμπά το 2021 και αγκαλιάστηκε από μεγάλο αριθμό ανθρώπων του βιβλίου, των βιβλιοθηκών και φίλων τους. 

Η αρχή έγινε με άρθρο των Αντώνη Λιάκου και Μυρσίνης Ζορμπά με τίτλο «Ανάπτυξη χωρίς βιβλιοθήκες;» (Εφημερίδα των Συντακτών, 10 Ιανουαρίου 2021), στο οποίο αναγνωρίζουν τις βιβλιοθήκες ως απαραίτητα στοιχεία παιδείας και πολιτισμού μιας κοινωνίας.

Σχολεία χωρίς βιβλιοθήκες σημαίνει αφυδατωμένη και σχολαστική εκπαίδευση. Ο πολιτισμός χωρίς ένα δίκτυο από πολιτισμικές κυψέλες, που αναπτύσσονται στις τοπικές βιβλιοθήκες σε όλη τη χώρα, σημαίνει φωτισμένη βιτρίνα χωρίς περιεχόμενο. Μπορεί ο κόσμος να περνά από τον έντυπο στον διαδικτυακό λόγο, αλλά κάθε εποχή χτίζεται ακουμπώντας πάνω στην προηγούμενη, αλλιώς πέφτει στο κενό χάνοντας και το επόμενο τρένο.

Η βιβλιοθήκη δεν είναι αποθήκη βιβλίων. Είναι προπαντός σχέση ανάμεσα στα βιβλία και τους αναγνώστες. Σχέση που διαμεσολαβείται από βιβλιοθηκονόμους που προσανατολίζουν και τους μαθητές και τους χρήστες στους λαβυρίνθους της γνώσης. Σχέση ανάμεσα στους αναγνώστες που μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο. Είναι κοινότητα αναζητήσεων, συζητήσεων και δραστηριοτήτων.

Με τα παραπάνω λόγια αρχίζουν το κείμενό τους για να συνεχίσουν με τη διατύπωση της ανάγκης για τη δημιουργία ενός Δικτύου Βιβλιοθηκών-Κέντρων Πολιτισμού σε πανελλαδική κλίμακα 

που θα λειτουργεί προσφέροντας την υποδομή πάνω στην οποία να ακουμπούν οι ανάγκες για πληροφόρηση, επικοινωνία, εκπαιδευτική και πολιτισμική ανάπτυξη χωρίς περιορισμούς

και που θα συνδέει εκπαίδευση και πολιτισμό, που θα δημιουργεί κοινότητες ενδιαφερόντων, ένα πλέγμα γνώσης και πολιτισμού που

θα έπρεπε να αποτελεί και την βασική εγγύηση ενός εθνικού σχεδίου ανάπτυξης.

Η κατάσταση των ελληνικών βιβλιοθηκών όπως δίνεται από τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ 2002-2020 και δημοσιεύονται στο κείμενο της Πρωτοβουλίας (Φεβρουάριος 2021)

Με βάση το παραπάνω, περισσότεροι από 60 συγγραφείς, εκδότες, μεταφραστές, βιβλιοθηκονόμοι, πανεπιστημιακοί και άλλοι συνυπογράφουν κείμενο της Πρωτοβουλίας για ένα Δίκτυο Βιβλιοθηκών (σε μορφή pdf το έχω ανεβάσει εδώ). Στο κείμενο οι υπογράφοντες υποστηρίζουν ότι ένα Δίκτυο Βιβλιοθηκών-Κέντρων Πολιτισμού μπορεί να εξασφαλίζει τους μοναδικούς δημόσιους χώρους και να λειτουργεί:

-ως θεσμός δια βίου μάθησης και κατάρτισης. Οι βιβλιοθήκες είναι οι πλέον "εμπιστεύσιμοι" φορείς, καθώς ενήλικες με ζητήματα γραμματισμού (βασικού ή και ψηφιακού) καταφεύγουν ευκολότερα σε μία βιβλιοθήκη.

- ως αστερισμός κέντρων τεκμηρίωσης και αρχείων της τοπικής πολιτιστικής, καλλιτεχνικής, κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας και δραστηριότητας. Η αξιοποίηση τους μπορεί να προσφέρει τη  δυνατότητα  καταγραφής της προφορικής τοπικής ιστορίας, αναπτυξιακές προοπτικές, καθώς και να διευκολύνει την πρόσβαση σε αυτές.

- ως δυναμική συνεργασία με άλλες δομές και θεσμούς της κοινότητας (ΚΑΠΗ, παιδικοί σταθμοί, ΜΚΟ της περιοχής, ωδεία, εργαστήρια τέχνης κλπ) και κοινωνική υποστήριξη ιδιαίτερα ευαίσθητων χώρων, όπως είναι οι φυλακές (βιβλιοθήκες φυλακών), τα νοσοκομεία (βιβλιοθήκες συνοδών και ασθενών), τα γηροκομεία, τα ιδρύματα. 

Σημειώνεται επίσης ότι:

Η ενσωμάτωση της λειτουργίας των υποδομών αυτών και του ανθρώπινου δυναμικού τους στις καθημερινές λειτουργίες της κοινότητας, των μικρών και μεγάλων πόλεων και περιοχών, θα μεγιστοποιήσει την εκπαιδευτική και πολιτισμική τους αξία προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος.

Η εικόνα από τη σελίδα της Πρωτοβουλίας στο Facebook

Η Πρωτοβουλία απέκτησε υπόσταση, είχαμε τακτικές διαδικτυακές συναντήσεις τις οποίες συντόνιζε ο Μιχάλης Καλαμαράς μαζί με βιβλιοθηκονόμους, ενώ όλες οι δράσεις δημοσιοποιούνταν στη σελίδα της Πρωτοβουλίας στο Facebook, κάποιες από τις οποίες αναφέρω επιγραμματικά παρακάτω:

Στις 14 Απριλίου 2021 πραγματοποιήθηκε η συζήτηση με θέμα  «Η ανάγκη Δικτύου Βιβλιοθηκών και το Ταμείο Ανάκαμψης». Μίλησαν βιβλιοθηκονόμοι, εκδότες, συγγραφείς και άλλοι άνθρωποι του βιβλίου, και η Μυρσίνη (μετά το 2:06'), τόνισε με έμφαση ότι τα κονδύλια που δίνονται από το Ταμείο Ανάκαμψης είναι μια ευκαιρία που δεν πρέπει να χαθεί.

Η Μυρσίνη Ζορμπά κατά τη συζήτηση της Πρωτοβουλίας Βιβλιοθηκών για τις δυνατότητες του ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας

 

Η Μυρσίνη Ζορμπά έβλεπε το Ταμείο Ανάκαμψης ως την καλύτερη ευκαιρία για τη δημιουργία ενός Δικτύου Βιβλιοθηκών-Κέντρων Πολιτισμού, κάτι όμως που δεν συμβάδιζε με την κυβερνητική πολιτική ούτε την πολιτική των Υπουργείων Παιδείας και Πολιτισμού αυτά τα τέσσερα χρόνια, και αυτό φαίνεται από την παντελή απουσία πολιτικής βιβλιοθηκών (και βιβλίου), από την ουσιαστική (ή και φυσική;) ανυπαρξία του Γενικού Συμβουλίου Βιβλιοθηκών και από τις διαδικασίες που ακολουθήθηκαν για το έργο της Εθνικής Βιβλιοθήκης (όπου άλλαξαν τις προτεραιότητες όπως τις είχε θέσει η ίδια η Βιβλιοθήκη και ο οραματικός Γενικός Διευθυντής της, πρόσφατα χαμένος κι αυτός, Φίλιππος Τσιμπόγλου και όπου χωρίς καμιά συζήτηση και κανένα προφανή λόγο ανέθεσαν το έργο στο Τεχνικό Επιμελητήριο!).

 

Από τη συζήτηση που διοργάνωσε η Πρωτοβουλία για τις παιδικές και εφηβικές βιβλιοθήκες στη μνήμη Έλγκας Καββαδία στις 9 Δεκεμβρίου 2021

Στις 9 Δεκεμβρίου 2021 πραγματοποιήθηκε η διαδικτυακή συζήτηση για τις παιδικές και εφηβικές βιβλιοθήκες με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Παιδιού και στη μνήμη της Έλγκας Χατζοπούλου-Καββαδία. Είχε προηγηθεί στις 22 Νοεμβρίου μια εξίσου ενδιαφέρουσα και επιτυχημένη συζήτηση με θέμα «Λέσχες ανάγνωσης και Βιβλιοθήκες». Όλα τα υλικά των συναντήσεων έχουν αναρτηθεί στη σελίδα στο Facebook. Δυστυχώς, το εγχείρημα δεν συνεχίστηκε, δεν βοήθησε η ταχεία επιδείνωση της υγείας της, φάνηκε όμως ότι κι εμείς είχαμε αδυναμία να θεμελιώσουμε και να υποστηρίξουμε μια πρόταση συνέχειας του έργου. Ήταν όμως μια χρήσιμη εμπειρία κι έδωσε καλές ευκαιρίες να τεθούν ζητήματα και να έρθουν κοντά άνθρωποι του βιβλίου, των βιβλιοθηκών και φίλων τους.

Το σήμα της Πρωτοβουλίας για ένα Δίκτυο Βιβλιοθηκών

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

Για να μη μακρηγορήσω, δεν θα πω άλλα για τη Μυρσίνη Ζορμπά και για τα βιβλία της «Πολιτική του πολιτισμού: Ευρώπη και Ελλάδα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα» και «Ανδρέας Παπανδρέου: Πολιτισμικό πορτρέτο» που είχα διαβάσει όταν εκδόθηκαν, θα παραθέσω όμως κάποιες ποιητικές σκέψεις της από το «Ημερολόγιο του τέλους» όπως επιγράφεται το τελευταίο κεφάλαιο από το βιβλίο που κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 2023 με τίτλο «Σημειώσεις από την εποχή των προσδοκιών» (εκδ. Πόλις, με εισαγωγή και επιμέλεια από τον σύντροφό της και ιστορικό Αντώνη Λιάκο).

 

Τόση άνοιξη

πώς να κρατηθώ αμέτοχη 

πώς να αδικήσω τις παπαρούνες, ανταποδίδοντας

     σε άσπρο μαύρο

τα κίτρινα ράμφη των αρσενικών κοτσυφιών σαν θηλυκά

τις μηλιές, τις λεμονιές, κάνοντας οικονομία στο άρωμα.

Μετράω τα πενηνταράκια μου, τις τρύπιες δεκάρες

ξεχασμένες στην τσέπη ενός ευτυχισμένου παλτού

μήπως και φτάνουν να αγοράσω μια εφήμερη μετοχή.

[...]

 

 Και στην τελευταία σελίδα, με ημερομηνία 19.1.23, διαβάζουμε:

Το φαγητό, το διάβασμα, ο καιρός έξω από το παράθυρο, τα ωραία λουλούδια, οι φίλοι, οι επικοινωνίες, οι συζητήσεις, τα ενδιαφέροντα πάνω απ' όλα, η δύναμη των ιδεών που δεν σταματάει να υπάρχει και που καταφέρνει να εξακτινωθεί πέρα από τον χρόνο.

Έτσι νικούσε τον φόβο της ανυπαρξίας, που ήταν πια κοντά, μόλις τρεις μήνες της είχαν απομείνει. Όμως, η ανυπαρξία της ύλης δεν εξαφανίζει την ύπαρξη του λόγου, του πνεύματος, της σπουδαίας παρακαταθήκης που άφησε. Για μένα, με το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, και παρά τα όσα τυχόν προβλήματα προέκυψαν στην πορεία, έδωσε ορατότητα στο βιβλίο, στην ανάγνωση, στις λέσχες ανάγνωσης, στις βιβλιοθήκες, η Μυρσίνη Ζορμπά οραματίστηκε πολιτική βιβλίου. Σήμερα τι υπάρχει; * 

 

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

Σημείωση

 

* Αν και στο περσινό κείμενο αναφέρω ότι η κ. Μενδώνη δεν είχε κάνει τίποτα για έναν Οργανισμό Βιβλίου (και πράγματι έτσι ήταν), μόλις πρόσφατα (και μετά από πέντε χρόνια στην Κυβέρνηση) έδωσε στη δημοσιότητα για διαβούλευση σχέδιο για την ίδρυση Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού, που θα είναι Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, στη θέση του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού και που βασικό σκοπό θα έχει την εξωτερική πολιτιστική πολιτική. Συνοπτικά, μπορώ να παρατηρήσω ότι δεν έχει καμιά σχέση με το εύρος δράσεων του ΕΚΕΒΙ και δεν δίνει καμιά σιγουριά για το τι ακριβώς θέλουν να κάνουν. Κι, επίσης,  υπάρχουν πολλά ερωτήματα. Γιατί όχι Ίδρυμα Βιβλίου; Γιατί μόνο το Υπ. Πολιτισμού έχει λόγο; Γιατί λείπουν οι βιβλιοθήκες και οι βιβλιοθηκονόμοι από την εκπροσώπηση; Γιατί λείπουν οι εκπαιδευτικοί; Τι θα γίνει με το εξαφανισμένο έργο του ΕΚΕΒΙ;

2ο Γυμνάσιο Χανίων, σχολικό έτος 2016/17 !!!!

Το παραπάνω βίντεο είναι ένα μόνο δείγμα από αυτά τα τόσο όμορφα που κάνουν τα παιδιά στα σχολεία όλης της χώρας. Ας μου επιτραπεί εδώ να παραθέσω το παράδειγμα του 2ου Γυμνασίου Χανίων, όπου Διευθυντής είναι ο φίλος Αντώνης Αθανασάκης, ένας δραστήριος και διαρκώς στοχαζόμενος άνθρωπος, που έχει βέβαια δίπλα του πρόθυμους συνεργάτες και συνοδοιπόρους τους καθηγητές του σχολείου, αλλά και πολλούς ανθρώπους και θεσμούς της πόλης, και ... φυσικά τους φίλους όποτε χρειαστεί. (Είμαι σίγουρη ότι ήδη ο Αντώνης οραματίζεται και σχεδιάζει το σχολικό έτος 2017/18!!! Όπως και τόσοι άλλοι δάσκαλοι και στα Χανιά και παντού).

Για τα παιδιά, δεν υπάρχουν λόγια, οι εικόνες στο παραπάνω βίντεο τα λένε όλα. Εξάλλου, τα παιδιά αυτό που θέλουν είναι να δώσεις εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους. Και τα παιδιά μεγαλουργούν. Και ο κόσμος τότε μπορεί ν' αλλάξει, δεν νομίζεις Κεμάλ; ...

Τα σχολεία της Κοραή όπως φαίνονται από το Στάδιο Χανίων (Πηγή)

Γιορτές των Σχολείων της Κοραή (Πηγή)

Υστερόγραφο

Για την ιστορία, να πω ότι στα χρόνια μου το σχολείο αυτό ήταν το Β' Αρρένων, εγώ πήγαινα στο παραδιπλανό, το Β' Θηλέων. Ανάμεσα ήταν το 4ο δημοτικό και δίπλα στο δικό μας ήταν η λεγόμενη Εμπορική. Τώρα έχουν αλλάξει ονομασίες φυσικά. Εξακολουθούν όμως να είναι τα σχολεία της Κοραή, ένας πεζόδρομος μόνο με σχολεία. Για την ιστορία του 2ου Γυμνασίου, υπάρχουν πληροφορίες  εδώ, εδώ και εδώ.

Πεδία μάχης αφύλακτα, του Άρη Μαραγκόπουλου

Είχα εδώ και μήνες την εκκρεμότητα να γράψω κάτι για το τελευταίο βιβλίο του Άρη Μαραγκόπουλου "Πεδία μάχης αφύλακτα" (Τόπος, 2014), το οποίο, όταν το διάβασα, πριν ένα χρόνο μόλις κυκλοφόρησε, μου είχε αφήσει μια πολύ καλή εντύπωση, μια εντύπωση ότι είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί. Μερικές φορές, ο συγγραφέας γίνεται σκληρός, γίνεται αυστηρός, δείχνει να βλέπει μόνο αρνητικές πλευρές στα πράγματα που συζητά, έτσι ώστε να θέλεις να του πεις «ε όχι και τόσο πια». Κι όμως, στην καμιά φορά υπερβολή του στις διαπιστώσεις που κάνει, καταθέτει αλήθειες που ... μπορεί να μας καίνε, αλλά είναι αλήθειες. Και είναι αλήθειες που τις είχε καταθέσει πριν από 10 και 15 χρόνια! Και το πολύ σημαντικό είναι ότι δείχνει έναν άνθρωπο που έχει μελετήσει βαθειά αυτά που συζητά, οπωσδήποτε έναν αναγνώστη που διαβάζει και παρακολουθεί τι γίνεται στον κόσμο (φυσικά, ο Α.Μ. δεν είναι μόνο ένας απλός αναγνώστης, είναι γνωστές οι διαδρομές και οι παρεμβάσεις του στα εκδοτικά, συγγραφικά και κοινωνικά πράγματα, τονίζω όμως και την ιδιότητα του αναγνώστη, γιατί δίνω ιδιαίτερη σημασία όταν κάποιος θέλει να παρεμβαίνει δημόσια).

Το βιβλίο του είναι ένα εγχειρίδιο σπουδών επικοινωνίας και πολιτισμού, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη βιβλιογραφική καταγραφή. Δεν είμαι ειδικός στα δύο αυτά πεδία, έχω όμως γνώση γύρω από τα ζητήματα πληροφορίας και βιβλιοθηκών που άπτονται σε κάποια σημεία αυτών των πεδίων και που αναφέρονται και στο βιβλίο του Μαραγκόπουλου.

Αλλά τι είναι αυτό το βιβλίο; Όπως λέει στον υπότιτλο, είναι «θέσεις για την κουλτούρα και τον πολιτισμό». Χωρίζεται σε τρία μέρη με τους παρακάτω τίτλους, που είναι ενδιεκτικοί του περιεχομένου τους :1) 1998-2014: Χρονικό μιας εν προόδω παρακμής 2) Το μέλλον, τώρα 3) Οι διανοούμενοι ως μικρή χώρα.

Τώρα που διαβάζουμε ή ξαναδιαβάζουμε αυτά τα κείμενα, με την απόσταση του χρόνου και με τις συνθήκες τις οποίες βιώνουμε, μπορούμε να ερμηνεύουμε καλύτερα συμπεριφορές και πολιτικές που αναδείχτηκαν και μας οδήγησαν στη σημερινή «βάρβαρη εποχή» όπως την ονομάζει ο ίδιος, αλλά νομίζω και να οδηγηθούμε σε έναν αναστοχασμό και μια αυτογνωσία ο καθένας μας για τη στάση μας στα πράγματα.

Το 1998 έγραφε για τον «εθισμό στον φόβο», που γεννήθηκε στην περίοδο της Κατοχής, οξύνθηκε στον εμφύλιο και διογκώθηκε στη δεκαετία του ’50, που επιμαρτυρεί την υποβάθμιση της συλλογικής (εθνικής) παιδείας και που πλέον η μηχανή του φόβου «έχει αλώσει ολοκληρωτικά συνειδήσεις και κατευθύνει συλλογικές συμπεριφορές». Κι έτσι, λέει, δημιουργείται η «φοβισμένη χώρα»,  που αποστρέφεται «κάθε διαφορετική γνώση που μπορεί να διευρύνει την ελευθερία της». Σαν παραδείγματα φέρνει π.χ. τη λογοτεχνία και τους ξένους πρόσφυγες.

Ο εθισμός είναι έννοια που τη χρησιμοποιεί συχνά, εθιζόμαστε, γράφει, «πιο πολύ στο γυαλιστερό εφήμερο, κάθε ημέρα γινόμαστε οι ίδιοι πιο εφήμεροι». Ενώ πιο πρόσφατα (το 2008) έγραφε ότι, όντας πνιγμένοι στο ρεπορτάζ και στη δημοσιογραφική αληθοφάνεια, χάνουμε από τα μάτια μας την Επιθυμία. «Την Επιθυμία για την Ουτοπία ενός άλλου κόσμου. Την επιθυμία γενικώς. Συνηθίζει κανείς στην ασχήμια ίοπως συνηθίζει στην οικολογική καταστροφή, όπως συνηθίζει στην πολιτική διαφθορά, όπως ένα κουρασμένο ζευγάρι συνηθίζειο να απέχει από τον έρωτα...». (Μου θυμίζει εδώ ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο ενός αμερικάνου δημοσιογράφου που έγραφε ότι χρησιμοποιώντας πια τα παιδιά το Ίντερνετ για τις σχολικές τους εργασίες αντί να χρησιμοποιούν τις έντυπες εγκυκλοπαίδειες, βρίσκουν τα πάντα και γρήγορα, δεν μένει τίποτα που δεν μπορούν να βρουν άμεσα και μένει μόνο ως έλλειμμα η περιέργεια και η επιθυμία να ψάξουν κι άλλο, κάποια άλλη φορά, κάπου αλλού.).

Αν και «μια φρικτά φοβισμένη κοινωνία, μια εν τέλει αδύναμη να αντισταθεί σε οτιδήποτε κοινωνία» ίσως σε ένα βαθμό να μην ισχύει τώρα, όμως, ίσως θα έπρεπε νωρίτερα να έχουμε δεί αυτό που έγραφε στην Αυγή το 1999: «Ας γίνουμε όλοι καθηγητές του μέλλοντός μας!». Για να μην ισχύει αυτό που λίγο μετά έγραφε: «Συναινώ, άρα υπάρχω»!!!

Είναι ενδιαφέρουσα η διαπίστωση για το περιττό και το άχρηστο που ο κόσμος της παγκοσμιοποίησης θέλει να προσδώσει στον άνθρωπο σήμερα, που θέλει να τον κάνει έναν άνθρωπο χωρίς ιδιότητες, χωρίς δημιουργικό στοχασμό («όταν ξεπερνάει τα όρια της αναγκαίας τεχνογνωσίας για τη διαχείριση των πληροφοριών»), όπου είναι περιττός ο ελεύθερος χρόνος (συμπληρώνω εγώ: πάρτε τη λειτουργία των καταστημάτων και τις Κυριακές, πάρτε τα ωράρια στις μεγάλες εταιρείες, πάρτε τη φιλολογία για τους άχρηστους υπαλλήλους), είναι περιττός ο έρωτας («όταν δεν αναπαράγει την εικόνα του ζευγαριού των διαφημίσεων»), όπου χάνεται ο ορίζοντας των δικαιωμάτων και των ελάχιστων αναγκών (δείτε τι γίνεται αυτό τον καιρό με τις απαιτήσεις των «δανειστών» μας) κτλ. (να παραπέμψω με την ευκαιρία στον «άνθρωπο χωρίς ιδιότητες» του Μούζιλ, αλλά και στο «η χρησιμότητα τουάχρηστου» του Nuccio Ordine που κυκλοφόρησε το 2013 στα ελληνικά και έχει ενδιαφέρον).

Ο Angelos Novus του Paul Klee συμβόλιζε για τον Βάλτερ Μπένγιαμιν τον Άγγελο της Ιστορίας του Μεσοπολέμου, για τον Άρη Μαραγκόπουλο συμβολίζει το ίδιο παραστατικά και την ψηφιακή εποχή

Κάνει συχνά λόγο για την τηλεόραση και τα άλλα μέσα επικοινωνίας και για το ρόλο τους στη διαμόρφωση χαρακτήρων,  συμπεριφορών, στάσεων ζωής και αξιών. Και για την πολιτιστική πολιτική που χρειάζεται ως αντίβαρο στο μεγαλαδελφισμό και στον ωχαδερφισμό. Και για την κυρίαρχη ελληνική κουλτούρα που χαρακτηρίζεται από τον παρεμβατικό ρόλο της Εκκλησίας, τις πελατειακές σχέσεις στην πολιτική, την υποκατάσταση της αξιοκρατίας με κριτήρια μικροπολιτικά, τις εθνικιστικές εξάρσεις, τον ελληνοκεντρισμό ως αξιακό κριτήριο, τις μικροαστικές συμπεριφορές στην καθημερινότητα, τον αριστερό λαϊκισμό κτλ. κτλ. Και για τη λογοτεχνία και την οικονομική δυναμική  της παραλογοτεχνίας. Μια παρατήρηση που έχω να κάνω εδώ είναι ότι, αν και συμφωνώ με τη γενική διαπίστωση, διαφωνώ με τις κρίσεις του συγγραφέα για τις αναγνώστριες αυτών των «ευπώλητων» βιβλίων και νομίζω ότι το πρόβλημα είναι βαθύτερο, ζήτημα παιδείας, κουλτούρας και πολιτισμού που εξάλλου ο ίδιος πολύ καλά αναλύει. (Με την ευκαιρία, πάντως, ενδιαφέρον δοκίμιο για το φαινόμενο της παραλογοτεχνίας είναι το βιβλίο της Εύας Στάμου «Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας» (Gutenberg, 2014).

Και για την Εθνική Βιβλιοθήκη γράφει και για τις βιβλιοθήκες στην Ελλάδα και για την ανάγκη δημιουργίας δικτύου δανειστικών βιβλιοθηκών. Θα είχα να σημειώσω ότι υπάρχουν βέβαια κάποιες εξελίξεις σήμερα κι επίσης θα έλεγα ότι ακόμη προέχει η καλλιέργεια της χρήσης των βιβλιοθηκών, γιατί υπάρχουν βιβλιοθήκες στη χώρα μας, παρά τα όποια προβλήματα, και δεν είναι αυτονόητη η χρήση τους. Εξάλλου και ο ίδιος κάνει λόγο για πολιτισμική βαρβαρότητα όταν τα περισσότερα σχολεία στερούνται ζωντανές βιβλιοθήκες ώστε τα παιδιά να εξοικειώνονται με το εξωσχολικό βιβλίο (εδώ βέβαια είναι καθοριστικός ο ρόλος των εκπαιδευτικών) και όταν οι δήμοι διαθέτουν τα κονδύλια για βιβλιοθήκες σε άλλα έργα ή εκδηλώσεις (θέλω να πιστεύω ότι δεν γίνεται πάντα έτσι, όσο για τις εκδηλώσεις, πραγματικά είναι υπό συζήτηση αυτός ο υπερκαταναλωτισμός εξωστρέφειας σε σχέση με την ίδια τη βιβλιοθήκη και το ρόλο της, χωρίς βέβαια να είμαι ενάντια σ’ αυτές).

Γράφει για το διανοούμενο, που ρόλος του είναι «να αντισταθεί στο ακατάσχετο ρεύμα χρηματισμού της ανθρώπινης ζωής, να διασώσει τη Μνήμη, να υπερασπιστεί την παγκόσμια πατρίδα των ανθρωπιστικών ιδεών, να χτυπήσει το ρατσισμό, το φασισμό, τον ιμπεριαλισμό... να δικεδικήσει περισσότερη ελευθερία...».

Γράφει για τον πολιτισμό, την «πολιτιστική εξίσωση», το αμερικάνικο όνειρο, τον μιμητισμό, την κυριαρχία «της μιας εικόνας, της μιας γλώσσας και του ενός εικονικού/αγοραίου πολιτισμού», παραπέμποντας μάλιστα σε δηλώσεις του γνωστού Μπρεζίνσκι στις οποίες έκανε λόγο για τον πολιτισμό των μαζών και την πολιτική δύναμη του μιμητισμού που αυξάνουν σημαντικά τον αμερικάνικο ρόλο. Και για την τέχνη γράφει, για το έργο τέχνης, την αναπαραγωγή του και τον δημιουργό του.

Γράφει για τον κυβερνοχώρο και για τον φυσικό χρόνο και χώρο που δεν έχει σημασία για το Διαδίκτυο και για την αξία όπως ορίζεται στο Φέισμπουκ και τα άλλα κοινωνικά δίκτυα με τα like. Αναφέρεται στην εμπορευματοποίηση του φυσικού κόσμου μέσα από τον ψηφιακό («το ψηφιακό μέσο είναι το μήνυμα») και στο ρόλο της πληροφορίας που, όπως η γη και το κεφάλαιο, αποτελεί μορφή ιδιοκτησίας που μονοπωλείται.

Μάλιστα, συγκρίνοντας την τηλεόραση με το Διαδίκτυο, σημειώνει ότι αυτό, ακόμη περισσότερο, πέτυχε να εντάξει την προσωπική ζωή στη σφαίρα της αγοράς, με την ψευδαίσθηση μάλιστα της οικειοθελούς ατομικής συμμετοχής. Παραπέμπει στο πραγματικά πολύ αξιόλογο βιβλίο των Nicholas Christakis και James Fowler "Συνδεδεμένοι: η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και πώς αυτά διαμορφώνουν τη ζωή μας" (το οποίο, κατά τη γνώμη μου, απαντά πολύ πειστικά στο φαινόμενο των «φίλων» του Φέισμπουκ).

Θα σταθώ ιδιαίτερα στην αναφορά που κάνει για τον ιστορικό της πληροφορίας και των επικοινωνιών Daniel Schiller και στο βιβλίο του "Digital Capitalism: Networking the Global Market System" (The MIT Press, 2000).  Είναι ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, στο οποίο ο παλαίμαχος πλέον  καθηγητής Επιστήμης της Πληροφορίας στο Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις συζητά και πλευρές της παγκόσμιας δικτύωσης και του Ίντερνετ άλλες από τις καθιερωμένες, χρησιμοποιώντας τον όρο «ψηφιακός καπιταλισμός». [Χαίρομαι ιδιαίτερα για τις αναφορές στον Schiller γιατί αυτό το βιβλίο το είχα διαβάσει ήδη από τότε που κυκλοφόρησε, ενώ του ίδιου έχω και τα "Theorizing Communication: A History" και “How to Think About Information”. Είναι πολυγραφότατος και παρεμβατικός και μπορεί κανείς να βρει πολλές ομιλίες του και άρθρα του, ενώ και στο ένθετο της Le Monde Diplomatique στην Αυγή της Κυριακής 3/3/2013 είχε δημοσιευτεί το άρθρο του «Ποιος θα ελέγξει το Διαδίκτυο;» (είχε ξαναμπεί σε πρόσφατο φύλλο).] 

Επειδή όμως είναι πάρα πολλά και χρήσιμα αυτά που μας μεταφέρει για προβληματισμό και αναστοχασμό ο Άρης Μαραγκόπουλος, θα σταματήσω με κάποια αποσπάσματα από ερωτήματα που θέτει στο κείμενο με τίτλο «Υπάρχει χρεία διανοουμένων;» και θα έλεγα, επειδή είχαν γραφτεί μέχρι τον Απρίλιο του 2014, ότι βοηθούν να τα βάζουμε αυτά τα ερωτήματα συνεχώς, για το παρελθόν και για το παρόν (θέλοντας να πιστεύω ότι υπάρχει κάποια θετική αναλαμπή):

·        Είδατε ποτέ κανέναν πολιτικό να συζητάει ουσιαστικά με διανοουμένους εν όψει των οποιωνδήποτε αποφάσεών του;

·    Προσέξατε μήπως κάποια μεταπολιτευτική κυβέρνηση να έκανε το παραμικρό για να έχουμε μια λειτουργική, σύγχρονη κλπ. Εθνική βΙβλιοθήκη, που να ενδιαφέρθηκε πραγματικά για τις δημόσιες βιβλιοθήκες αυτής της χώρας;

·  Αντιληφθήκατε μήπως να έχουν γίνει σοβαρές αλλαγές στους αρχαιολογικούς τόπους και τα αντίστοιχα μουσεία της χώρας...;

·         Διαπιστώσατε μήπως να λειτουργούν κανονικά οι σχολικές βιβλιοθήκες...;

·   Σας είναι άραγε γνωστή η κατάσταση του ενός σχολικού, γυμνασιακού, πανεπιστημιακού κλπ εγχειριδίου;

·         Γνωρίζετε καλά το επίπεδο της δημόσιας παιδείας;

·         Σας λέει τίποτε η λέξη «παπαγαλία»;

Έγραφε ο Άρης Μαραγκόπουλος το 1999 στην Αυγή: «Σε δέκα χρόνια, αν δεν αντισταθούμε σήμερα, τώρα, ακόμα και ο μολυσμένος αέρας θα μας έχουν πείσει ότι είναι πεντακάθαρος».!!!!!

Επίκαιρο παρά ποτέ!

Χειμώνας στον πολιτισμό, του Jean Clair: μια τολμηρή τοποθέτηση για τα μουσεία, τη σύγχρονη τέχνη και τον πολιτισμό

Είμαι σχεδόν φανατική επισκέπτρια των μουσείων.  Όταν πηγαίνω (μάλλον ... πήγαινα) στο εξωτερικό, τα μουσεία έχουν προτεραιότητα. Έχω επισκεφθεί όλα (στην κυριολεξία, και τα πιο απόμακρα) τα μουσεία του Λονδίνου, μουσεία σε Νέα Υόρκη, Παρίσι, Όσλο, Μπέργκεν, Λισσαβώνα, Πεκίνο, Βερολίνο, Κοπεγχάγη, Μόσχα, Λένινγκραντ, Γρανάδα, Ρώμη, Φλωρεντία, Βενετία,  Πέργαμο, Βουδαπέστη, Κρακοβία, Βαρσοβία, στις ελληνικές πόλεις που έχω επισκεφθεί, κτλ. κτλ. Κι έχω νιώσει πολλή ευχαρίστηση και ακόμη θυμάμαι κάποιες εξαιρετικές στιγμές. 

Και τώρα, έρχεται ένας κατεξοχήν άνθρωπος των μουσείων, ο Jean Clair, να γκρεμίσει το είδωλο, να αποδομήσει ό,τι μέχρι τώρα είχα συλλέξει ως ομορφιά και ως ικανοποίηση να επισκέπτομαι ένα μουσείο! Στο πρόσφατο βιβλίο του, Χειμώνας στον πολιτισμό  (εκδ.  Μικρή Άρκτος 2012 σε μετάφραση Τιτίκας Δημητρούλια), ο Γάλλος ακαδημαϊκός, με τρόπο εκρηκτικό και τολμηρό, μιλάει για τα μουσεία όπως είναι και όπως θα έπρεπε να είναι, για τους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα, για το ρόλο της εμπορευματοποίησης στην τέχνη, αλλά και για τους ανθρώπους που πάνε στα μουσεία. 

Για τους τελευταίους μάλιστα λέει πως ...  πάνε όσο περισσότερο μόνοι είναι και πάνε όπως οι ηλικιωμένοι στις εκκλησίες! (σελ. 56) Εγώ θα συμπληρώσω, βέβαια, ότι πάνε και από μόδα ή και από υποχρέωση, έχοντας πρόσφατη την εικόνα των μαθητών ενός γυμνασίου ή λυκείου που τα έφεραν στην έκθεση "Πριγκίπισσες" του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και απλά τα άφησαν εκεί και αυτά περιφέρονταν πάνω κάτω στο χώρο, χωρίς κανένα ενδιαφέρον και καμιά περιέργεια! Έφταιγαν; Δεν νομίζω, όχι ακόμα τουλάχιστον, αφού δεν είδα καμιά προσπάθεια ούτε των συνοδών καθηγητών ούτε άλλων αρμοδίων να ασχοληθούν με τα παιδιά αυτά. Ο ίδιος εξάλλου παραθέτει ένα απόσπασμα από βιβλίο του Ανρί Ριβιέρ, όπου γράφει:

"Η επιτυχία ενός μουσείου δεν μετριέται με βάση τον αριθμό των επισκεπτών του, αλλά με βάση τον αριθμό των επισκεπτών στους οποίους έμαθε κάτι .... Διαφορετικά είναι κάτι σαν πολιτιστικό σφαγείο" (σελ. 62).

"Στέκω αμήχανος μπροστά στα αρίφνητα πλήθη στις εισόδους των μουσείων, που περιμένουν επί ώρες το αβέβαιο προνόμιο να διαβούν το κατώφλι σ' αυτές τις πολύτιμες επιπλαποθήκες", γράφει ο Clair. Εδώ, ουρά για είσοδο στο Λούβρο, το 2010.

Ονομάζει τα μουσεία "πολύτιμες επιπλαποθήκες" που προκαλούν "ατελείωτη μανία" (σελ. 54), επίσης "αποθήκες νεκρών πολιτισμών" (σελ. 54) αλλά και "οίκους ανοχής" (σελ. 60).

Κάνει αναφορές στην ιδέα των οικομουσείων που απέτυχαν όμως να δημιουργήσουν "έναν διάλογο πολιτισμών" όπως ήθελαν, έννοια που είναι, όπως λέει,  "καρπός μιας ανομολόγητης αδυναμίας και ομολογία μιας οκνηρίας" (σελ. 44). Και αναφέρεται στο Φανταστικό μουσείο του Αντρέ Μαλρώ, ο οποίος επινόησε αυτό τον διάλογο, τον "διάλογο των κωφών", όπως τον ονομάζει, όπου συνδιαλέγονται διάφορες ("αμφιλεγόμενες όσο και εντυπωσιακές") γενεαλογίες "σε μια έκσταση που καταλήγει αισθητική επιφάνεια".

Εκφράζεται αυστηρά για το θεσμό του Υπουργείου Πολιτισμού, που είναι γαλλικό εφεύρημα του 1959 και που από θεσμός εξύμνησης υψηλότερων μορφών του πνεύματος, αλλάζει προσανατολισμό στρεφόμενο σε εμπορευματικές μορφές, γίνεται θεσμός με τον οποίο "θα ασχολούνται πλέον οι διευθυντές ανάπτυξης και επικοινωνίας".

Γράφει επίσης:

"Υπάρχει κάτι το απρεπές και μια αποικιοκρατική αντίληψη εξαιρετικά ισχυρή, επειδή ακριβώς είναι υπόρρητη στο να τοποθετεί κανείς ένα αντικείμενο προερχόμενο από έναν ξένο πολιτισμό σε ένα μουσείο, να το επεξηγεί, να το φωτίζει, να το διατηρεί σαν να είναι κολεόπτερο. Στην πραγματικότητα, το εξωτικό αντικείμενο, απογυμνωμένο από τις λειτουργίες του, κοινότοπο πλέον, αποστειρωμένο, αντικείμενο μελέτης ή κερδοσκοπίας, δεν είναι παρά ένα παράδειγμα των "αξιοπερίεργων αντικειμένων" που προκύπτουν από διανοητικά εγχειρήματα που ουδεμία σχέση έχουν με τις συνθήκες γέννησης των αντικειμένων αυτών" (σελ. 47).

Αντίστοιχα μιλάει για τα γλυπτά που αποσπώνται από τους αρχικούς τους χώρους για να γίνουν "σκηνικό για μαθητευόμενους φωτογράφους", όπου "ο πλακατζής επισκέπτης θα αγκαλιάσει την Αφροδίτη... θα γαργαλίσει τη μύτη των ηρώων ... θα κάνει κερατάκια στους Αιγύπτιους θεούς..."

Η πυραμίδα του Λούβρου, κατασκευασμένη από τον κινεζικής καταγωγής Αμερικανό αρχιτέκτονα Ιέο Μινγκ Πέι

Για την πυραμίδα στην είσοδο του Μουσείου του Λούβρου λέει ότι "δεν είναι παρά ένας έξυπνος μηχανισμός που αποστολή του είναι να διανέμει τα διαρκώς αυξανόμενα πλήθη των φιλοπερίεργων, όπως στο Λούξορ γυρίζει το μαγκανοπήγαδο των λεωφορείων" (σελ. 61).

Αναφέρεται εκτενώς στους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα που χρησιμοποίησαν το σώμα και τις λειτουργίες του για να εκφραστούν και να δημιουργήσουν έργα τέχνης, όπως αυτοί τα θεωρούν,  στεκόμενος όχι μόνο αυστηρά, αλλά και επικριτικά, δίνοντας σε αρκετές περιπτώσεις αναλογίες ή και απευθείας συσχετίσεις με το φασισμό και το ναζισμό. Μια τέτοια περίπτωση είναι οι Αξιονιστές, ρεύμα που δημιουργήθηκε το 1963 στη Βιέννη, παραπέμπει όμως στη λέξη Aktion που χρησιμοποιούσαν οι ναζί τη δεακετία του '30 για να δηλώνουν τις δράσεις τους, λέξη "που είχαν δοξάσει τα Τάγματα Εφόδου" (σελ. 87). 

Αναφέρεται επίσης στον 'Οττο Μυλ, στον Γιόζεφ Μπόυς, στην "ελευθερία" που δήθεν εξέφραζαν οι σουρρεαλιστές (και στο "Μανιφέστο του υπερρεαλισμού" του Αντρέ Μπρετόν"), στο "Αμόκ" του Στέφαν Τσβάιχ (λέξη μαλαισιανής προέλευσης που σημαίνει αιφνίδιο ξέσπασμα φονικής μανίας και που το συσχετίζει με το μπερσερκ των σκανδιναβικών παραδόσεων αλλά και με χαρακτηριστικά του βορειοαμερικάνικου πολιτισμού). Και λέει: 

"... Οχι το αντικείμενο λοιπόν πια, με τη μορφή και τη δύναμή του, αλλά το χυδαίο, το άμορφο και το άψυχο.... Ο ζωγράφος και ο ποιητής δεν είναι πλέον αυτουργοί μιας έλλογης δημιουργίας, αλλά έρμαια μιας αλόγιστης και κτηνώδους ορμής..."

Το ίδιο μιλάει παρακάτω για "φανταχτερούς εκθεσιακούς χώρους" και για "χυδαίους πλειστηριασμούς  που κλείνουν τον κύκλο..." (σελ. 100). Κι επίσης:

"Από τη λατρεία στην κουλτούρα, από την κουλτούρα στα πολιτιστικά, από τα πολιτιστικά στη λατρεία του χρήματος, καταλήξαμε, με απόλυτη φυσιολογικότητα, στο επίπεδο του αποχωρητηρίου...". Η κρίση, λέει, που την χαρακτηρίζουμε οικονομική, στην πραγματικότητα είναι ηθική και πνευματική. "Η τέχνη δεν παράγει ούτε ιδέες ούτε ηλεκτρονικές συναλλαγές και εικονικές αξίες, αλλά υλικά αντικείμενα, ενσώματα, ενπόστατα. Και τα αντικείμενα αυτά δεν έχουν να κάνουν με το διανοητικό ή το γνωστικό κεφάλαιο, αλλά με ένα πνευματικό κεφάλαιο, όρος παρωχημένος που δεν απαντά πια στο λεξιλόγιο της οικονομίας του άυλου" (σελ. 104).

Ο Γάμος εν Κανά του Βερονέζε, ως αντίγραφο που εκτίθεται στο Λούβρο (πηγή: http://www.factum-arte.com/eng/conservacion/cana/default.asp). Για τον Jean Clair, το αντίγραφο αυτό αποτελεί καλό παράδειγμα αναπαραγωγής με τη χρήση της τεχνολογίας

Στο πλαίσιο της εμπορευματοποίησης των έργων τέχνης, η "αξία" λέει ο Κλέρ δεν είναι "αισθητική αξία", αλλά "αξία του προϊόντος σε επίπεδο οικονομικής απόδοσης", που "επ' ουδενί δεν πρόκειται για την αξία του έργου, είναι απλώς η τιμή του έργου που λαμβάνεται υπόψη καθώς ανεβαίνει στους πλειστηριασμούς"  Πολύ ενδιαφέρουσα εδώ και η σημείωση της μεταφράστριας που συσχετίζει την άποψη του συγγραφέα με την αρχή της αξιοπρέπειας, όπως την έχει διατυπώσει το 1785 ο Ιμμάνουελ Καντ στα Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών (εκδ. Δωδώνη, 1984, μτφρ. Γ. Τζαβάρα). Γράφει ο Κάντ:

"... Κάθε τι μέσα σ’αυτό το κράτος σκοπών έχει μια τιμή και μια αξιοπρέπεια. Ό τι έχει μια τιμή, μπορεί να αντικατασταθεί από ένα άλλο ισότιμό του. Ό τι είναι υπεράνω κάθε τιμής και συνεπώς δεν έχει κανένα ισότιμό του, αυτό έχει αξιοπρέπεια..." (σελ. 100)

Να συμπληρώσω εδώ ότι η Τιτίκα Δημητρούλια έχει κάνει εξαιρετική δουλειά, όχι μόνο στη μετάφραση, αλλά και στην παράθεση συμπληρωματικών, ιδιαίτερα κατατοπιστικών σημειώσεων. Για παράδειγμα, πέραν της προηγούμενης αναφοράς στον Καντ, κάνει αναφορά στα ληρολογήματα του Σεφέρη, αποδίδοντας και συσχετίζοντας με τον γαλλικό όρο fatrasie που χρησιμοποιεί ο Κλερ.

Ο Jean Clair αναφέρει το Μουσείο της Ακρόπολης ως το αρνητικό παράδειγμα αναπαραγωγής:"ένα τερατώδες τσιμεντένιο μουσείο, από το οποίο ο φιλότεχνος φεύγει τρέχοντας, τρομαγμένος από την τόση ασχήμια, τον τόσο γιγαντισμό και την τόση επιτήδευση" 

Ιδιαίτερα  αυστηρός έως αρνητικός με το Μουσείο της Ακρόπολης γράφει:

"... Ο τρίτος και τελευταίος όροφος παρουσιάζει αποκλειστικά τις μετόπες του Παρθενώνα. Μου πήρε λίγη ώρα να καταλάβω ότι στην παρουσίαση υπήρχαν μαζί εκμαγεία και πρωτότυπα in situ, που τα είχαν αποσπάσει από τον ναό για να τα παρουσιάουν στο νέο μουσείο. Έφταιγε η παρουσίαση, ο φωτισμός, η κατάσταση των γλυπτών που εκτίθεντο και εμφανίζονταν ξαφνικά μπροστά σου, η αίθουσα που είναι μικρή, η μιζέρια του στοιχειωδώς ανακατασκευασμένου επιστυλίου; Όλο το σύνολο πάντως έδειχνε ψεύτικο, τόσο τα πρωτότυπα όσο και τα αντίγραφα". (σελ. 110)

Συνολικά, το βιβλίο είναι πολύ ενδιαφέρον, διαβάζοντας το όχι ως ειδική, αλλά μόνο και απλά ως "φιλότεχνη" (ας πούμε...). Συμφωνώ σε αρκετά σημεία του, αν και θεωρώ ότι ο λόγος του κάποιες φορές έχει μια υπερβολή που δεν μπορώ να ερμηνεύσω (γιατί δεν γνωρίζω και το έργο του φυσικά) από την δική του δραστηριότητα (διευθυντής μουσείων, επιμελητής εκθέσεων κτλ.). Νιώθω να γίνεται πολύ αυστηρός όταν λέει ότι "τα μουσεία λειτουργούν ως μηχανές μετατροπής των αληθινών έργων που δέχονται σε πλαστά ... χωρίς άλλη σκοπιμότητα πέρα από συγκεχυμένη αισθητική ικανοποίηση ... τα οποία στο παρελθόν μπορούσαν και σήμαιναν κάτι ... και μας πρόσφεραν την ευτυχία της προσκύνησης..." (σελ. 117) Για πολλά ζητήματα πάντως (όπως για καλλιτέχνες που χρησιμοποιούν το "αποχωρητήριο" ως έμπνευση, για τις έννοιες πολιτισμός/πολιτιστικά, για την εμπορευματοποίηση, αλλά και για το μουσείο της Ακρόπολης κ.ά.), όχι απλά συμφωνώ, αλλά νιώθω και μια ικανοποίηση  που τολμά να τα ξεσκεπάζει και να τα απομυθοποιεί.

Ο Ζαν Κλέρ είχε δώσει συνέντευξη στην Καθημερινή το 2009, όταν είχε έλθει στην Ελλάδα με αφορμή την επιμέλεια της Έκθεσης «Ο Πολ Ντελβό και ο Αρχαίος Κόσμος» για το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Άνδρο. Είπε τότε:

«Τα μουσεία είναι ένα εφεύρημα του 19ου αιώνα. Ηταν εργαλείο εκπαίδευσης αλλά και αναψυχής. Οταν βλέπουμε σήμερα εννέα εκατομμύρια επισκέπτες στο Λούβρο –λυπάμαι που το ομολογώ– αλλά ο εκπαιδευτικός ρόλος έχει χαθεί ... Το μόνο που υπάρχει πια είναι το πολιτιστικό μάνατζμεντ. Δείτε λ.χ. πώς η γαλλική κυβέρνηση δεν είχε δισταγμούς να δώσει εκθέματα του γνωστότερού μας μουσείου στο Αμπού Ντάμπι, λες και το Λούβρο είναι εμπορική φίρμα, Μπούλγκαρι ή Πράντα. Το ίδιο αισθάνθηκα όταν είδα ότι η Σιτροέν βάφτισε ένα μοντέλο της Πικάσο. Τα εκθέματα δεν είναι προϊόντα αλλά ανθρώπινα δημιουργήματα με ιστορική αξία».

Πάντως, αν και όποτε ξαναπάω στο Παρίσι, θα αναζητήσω και πάλι την ομορφιά και την ευτυχία της προσκύνησης στα έργα αυτά, εκεί νομίζω και ο Κλερ βλέπει την αισθητική απόλαυση