 |
| "Η κλεμμένη εφηβεία", University Studio Press, 2012 (μετάφραση από τον Γρηγόρη Αμπατζόγλου και επιμέλεια από τον ίδιο και τον Δημήτρη Πλουμπίδη) |
Ήταν συγκλονιστική η ανάγνωση του βιβλίου
του Πολωνοεβραίου ψυχίατρου Stanislas Tomkiewicz, που στα εφηβικά του χρόνια έζησε στο
γκέτο της Βαρσοβίας, δραπέτευσε από το τρένο που τους πήγαινε στην εξόντωση,
κλείστηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Bergen-Belsen και, τελικά, μετά από πολλές περιπέτειες,
φυματικός, βρέθηκε το 1945 στη Γαλλία, όπου σπούδασε κι έζησε
μέχρι το θάνατό του το 2003.
Γιατί σιωπούσε όμως τόσα χρόνια;
Ένιωθα, γράφει, ντροπή που δεν
υπέφερα αρκετά, ζύγιζα 39 κιλά, ενώ ο άλλος (ο καλός του φίλος Mathias) ζύγιζε μόνο 26! Σιώπησε, λέει, όχι τόσο
για τα φριχτά πράγματα που έζησε στα στρατόπεδα, αλλά «κυρίως λόγω του μαζικού χαρακτήρα που
είναι κάτι που δεν έχει προϋπάρξει, των δολοφονιών που πραγματοποιήθηκαν στην
Πολωνία, 90% του εβραϊκού πληθυσμού (3 εκ. άνθρωποι, χωρίς να μετράμε τα 2 εκ.
των Πολωνών που δεν ήταν Εβραίοι)».
Άλλοι τα 'χαν πει ήδη και καλύτερα, λέει ο
Τόμκιεβιτς, ο Πρίμο Λέβι, ο Χόρχε Σεμπρούν και τόσοι άλλοι, αλλά και η αδερφή
του η ίδια. Στο δίλημμα του Σεμπρούν «Η τροφή ή η ζωή», προτίμησε το δεύτερο,
επέλεξε να σιωπήσει, να στραφεί στο μέλλον, να θεραπευτεί για να θεραπεύσει. Η
σιωπή αγκάλιασε και όλη την παιδική του ηλικία.
«Άγγιζε ακόμα και το ταγκό το οποίο λάτρευα όταν ήμουν παιδί και
το οποίο θεωρούσα ότι πέθανε με τον πόλεμο.»
Ένιωθε σαν να είχε λησμονήσει ακόμη και
τον Janusz Korczak, τον σπουδαίο παιδαγωγό και γιατρό (που ήθελε να του μοιάσει
μάλιστα) και που τον είχε συνδέσει με τα αγαπημένα του παιδικά βιβλία Roi Mathias 1er και Le petite Revue (ήταν περιοδικό από παιδιά για παιδιά που εκδιδόταν στην
Πολωνία μέχρι το 1939 που οι Ναζί το σταμάτησαν). Ο Γιάνους Κόρτσακ διηύθυνε ένα ορφανοτροφείο φτωχών παιδιών στη Βαρσοβία και στο
γκέτο στη συνέχεια και ο Τόμκιεβιτς θυμάται που οι πλούσιοι Εβραίοι του γκέτο
συγκέντρωναν βοήθεια για το ίδρυμα. Οδηγήθηκε στο στρατόπεδο εξόντωσης της
Τρεμπλίνκα μαζί με τα 200 παιδιά του ορφανοτροφείου και πέθανε τον Αύγουστο του
1942. Γράφει γι' αυτόν σε πολλά σημεία της εξομολόγησής του, άλλωστε για
πολλά χρόνια ήταν Πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Korczak. Ο Κόρτσακ ήταν ο
πρόδρομος του κινήματος για τα δικαιώματα του παιδιού, ήταν αυτός που από τις
αρχές του αιώνα είχε μιλήσει για το σεβασμό στο παιδί. Μιλώντας για τον
Κόρτσακ, βρίσκει την ευκαιρία να μιλήσει για τη βία των παιδιών των προαστίων,
η οποία "δεν
οφείλεται σε χαλαρότητα των γονιών, αλλά στην καταστροφή της οικογένειας και
των κοινωνικών δεσμών από μια κοινωνία όπου το κέρδος είναι σήμερα η μόνη της
αξία".
Γράφει για την πλατεία μετεπιβίβασης, τον
προθάλαμο του θανάτου, την Umschlangplatz. Τελευταία φορά βρέθηκε εκεί στις 2
Μαϊου 1943, μαζί με τους γονείς του, το γαμπρό του, τον αδελφό του και τη νύφη
του. Εκείνος πήδηξε από το τρένο, οι γονείς του θανατώθηκαν μερικούς μήνες
αργότερα, "γαζώθηκαν
μ' ένα μυδράλιο".
Χρειάστηκαν 30 χρόνια για να μιλήσει ο
Τόμκιεβιτς πρώτη φορά σ’ ένα μαγνητόφωνο γι' αυτό που τον βασάνιζε πάντα, που
ήταν ο πιο μεγάλος τραυματισμός του, για την εγκατάλειψη των γονιών του μέσα στο
τρένο, τότε που αποφάσισε να πηδήξει και να γλυτώσει από τη βέβαιη εξόντωση. Και πέρασαν ακόμη 18 για να ξαναμιλήσει. Κι
από τότε δεν σταμάτησε να μιλά. Έκανε και βίντεο, όπως με τον Σπήλμπεργκ και με
την Ανέτ Βιβιόρκα στο Yale (στο πλαίσιο σχετικού προγράμματος με τον τίτλο Fortunoff
Video Archive for Holocaust Testimonies).
Γράφει για τις επιστημονικές και
επαγγελματικές του αναζητήσεις μέχρι που επέλεξε την
ψυχοθεραπεία, "τη
σχέση και τον αγώνα για την ευζωία των ατόμων που είναι επίκαιρα και παρόντα". Κρατώ
κάποια σημεία από τις θέσεις που διατυπώνει, αλλά και από το συνοδευτικό
κείμενο των επιμελητών, και χωρίς να είμαι ειδική ώστε να μπορώ να αξιολογήσω
σε βάθος, κρίνω όμως πως σίγουρα οι αναζητήσεις και οι επιλογές του είχαν
επηρεαστεί από την εμπειρία των νεανικών του χρόνων, από την εφηβεία που του
είχε κλέψει η ναζιστική θηριωδία. Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα παιδιά και τους
νέους κι ένιωθε ένα αίσθημα ευτυχίας όταν έβλεπε ν' ανθίζουν στη θέση
του νέοι που η ζωή τούς είχε κλέψει την παιδική ηλικία. Ασχολήθηκε με τον
εξανθρωπισμό της ψυχιατρικής νόσου, ενώ το 1968 βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της
μάχιμης ψυχιατρικής.
Αναφέρεται στην έννοια της ανθεκτικότητας
(resilience - προσαρμοστικότητα;), την ικανότητα δηλαδή του ανθρώπου να
αντιστέκεται στα γυρίσματα της ζωής, ακόμη και στα πιο βαριά. Και αναφέρεται
επίσης στην ενοχή, και στο μίσος, στη μάχη ενάντια στο μίσος. Και για τα παιδιά
των επιζώντων, τι μπορεί να γίνει; Να μαθαίνουν ή να σιωπούν; Να σιωπούν για να
προστατεύονται; Με μια "αληθινή δολοφονία της μνήμης;" Και η δική του σιωπή τι ήταν; Μήπως
μπόρεσε "να
συμφιλιώσει μνήμη και προστασία;"
Ερωτήματα που σίγουρα υπάρχουν. Και που μ'
αυτά ασχολούνται οι ... πιο ειδικοί.
"...η ίδια η μεταπολεμική πορεία
των επιζώντων αποτελεί μια διαρκή αναμέτρηση ζωής και θανάτου, απώλειας και
ανάκτησης, παρελθόντων (νοσταλγικών, ηρωικών, τραυματικών) και
μέλλοντος..."
Αυτά γράφει μεταξύ άλλων ο Γιώργος
Αντωνίου, παρουσιάζοντας το βιβλίο της Ρίκας Μπενβενίστε "Αυτοί
που επέζησαν: Αντίσταση, εκτόπιση, επιστροφή. Θεσσαλονικείς
Εβραίοι στη δεκαετία του 1940" (Πόλις, 2014) στην Εφημερίδα
των Συντακτών του περασμένου
Σαββάτου.
Και βέβαια, το βιβλίο πρέπει να έχει
πολύ ενδιαφέρον. Να σημειώσω μάλιστα ότι ο Τόμκιεβιτς αναφέρεται στους Εβραίους
της Θεσσαλονίκης που γνώρισε στο στρατόπεδο Μπέργκεν-Μπέλσεν (σε αυτό αναφέρεται
και η Μπενβενίστε) κι ανάμεσά τους τη Nora Saporta, με την οποία κράτησε φιλία
για όλη τη ζωή. (Πρόκειται για τη Νόρα Νεχαμά, σύζυγο του σημαντικού
αρχιτέκτονα Ισαάκ Σαπόρτα. Βλέπε ενδεικτικές αναφορές στα άρθρα του Ριζοσπάστη και της Καθημερινής, καθώς
και στην ιδιαίτερης αξίας εργασία του καθηγητή Γ. Σαρηγιάννη
για την Αριστερή
Ιδεολογία στην Πολεοδομία στην Ελλάδα, από το 1960 ως το 1990.)
Έγραψα παραπάνω για τα
ερωτήματα. Υπάρχουν ερωτήματα όπως φαίνεται, κάποιοι μιλούν ακόμη για άρνηση του Ολοκαυτώματος,
εξάλλου και ο ορισμός της 27ης Ιανουαρίου ως ημέρας μνήμης για τα θύματα του
Ολοκαυτώματος ήρθε πολύ αργά, 60 χρόνια από το 1945! Και είναι η 27η Ιανουαρίου
η μέρα απελευθέρωσης του Άουσβιτς, του Άουσβιτς που "είναι μια μετωνυμία για
όλα",
όπως είπε σε συνέντευξή της η Ανέτ Βιβιορκά και δημοσιεύτηκε στα Ενθέματα της Αυγής, 1 Φεβρουαρίου 2015. Το
Άουσβιτς είναι το σύμβολο του Απόλυτου Κακού, είπε. (Μικρή προσωπική καταγραφή είχα κάνει εδώ)
Η Βιβιόρκα είναι
στορικός και ομότιμη διευθύντρια Ερευνών στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών
Ερευνών της Γαλλίας. Ίσως την ξέρουμε ακόμη περισσότερο από το βιβλίο της "Το
Άουσβιτς, όπως το εξήγησα στην κόρη μου" (Πόλις, 2013).
Απόψε όμως ήταν στην Αθήνα και πήρε μέρος
σε μια συζήτηση στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών σε συνεργασία με το
Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος, Η συζήτηση είχε τον τίτλο «Ολοκαύτωμα
και μνήμη» και
συμμετείχαν επίσης ο Μαρκ Βάιτσμαν, διευθυντής Εταιρικής Επικοινωνίας του
Κέντρο Simon Wiesenthal Center και πρόεδρος της Επιτροπής για την Άρνηση του
Ολοκαυτώματος και τον Αντισημιτισμό της Διεθνούς Συμμαχίας για την Ανάμνηση του
Ολοκαυτώματος και η Οντέτ Βαρών-Βασάρ, ιστορικός, καθηγήτρια στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, ενώ
συντόνιζε ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, πρόεδρος του Eφορευτικού Συμβουλίου της
Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. (παρακολούθησα ζωντανή αναμετάδοση της
συζήτησης, κρίμα όμως που δεν υπάρχει δυνατότητα ετεροχρονισμένης
παρακολούθησης για όσους δεν μπόρεσαν). Η συζήτηση είχε ενδιαφέρον, φάνηκε
κάποια στιγμή πως υπάρχουν και κάποια ζητήματα/ερωτήματα, ίσως άλυτα ακόμη ή
διαφορετικών κατευθύνσεων, όμως θα κρατήσω την τελευταία φράση του Στ.
Ζουμπουλάκη, ο οποίος, δεινός πολέμιος του φασισμού και του αντισημιτισμού,
είπε για κλείσιμο της συζήτησης:
"Να μην αφήσουμε τους αντισημίτες σε χλωρό κλαρί".
Προφανώς και είχε πολλούς αποδέκτες η
φράση του. Και έχει πολλαπλή σημασία η αναφορά του, τόσο για μέσα, τα δικά μας,
όσο και για έξω, για τον κόσμο που σπαράσσεται και χάνεται από φανατισμούς, μισαλλοδοξίες,
παραλογισμούς, ανοησίες.
Όχι άλλες κλεμμένες εφηβείες. Όχι άλλα
κλεμμένα νιάτα!
