Εντγκάρ Μορέν: ένας νέος εκατό χρονών που μας καλεί ν' αλλάξουμε δρόμο, να συνειδητοποιήσουμε την κοινή μας γήινη μοίρα

Εντγκάρ Μορέν: από την πρόσφατη εκδήλωση της Unesco για τα εκατόχρονά του

 

Τι μου έμαθε η οικογένειά μου; Μου έμαθε τη Μεσόγειο, την ευχαρίστηση από το λάδι της ελιάς, τη μελιτζάνα, τους αρνίσιους αρωματισμένους κεφτέδες, τα μπαρμπούνια, την τυρόπιτα ή τη σπανακόπιτα.  Όλες αυτές οι ουσίες και τα συστατικά που είχαν αφομοιωθεί από τους προγόνους μου στην Ισπανία, στην Τοσκάνη, στη Θεσσαλονίκη έγιναν οι μητρικές μου τροφές στο Παρίσι, όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα. 

[...] Οι γονείς μου δεν είχαν αφήσει μια πατρίδα. Είχαν αφήσει μια πόλη, τη Θεσσαλονίκη, που είχε σφυρηλατήσει τον αρχικό της πολιτισμό στους κόλπους μιας αυτοκρατορίας, της οθωμανικής. Με καταγωγή από το Λιβόρνο, η οικογένειά μου πήρε την ιταλική υπηκοότητα τον δέκατο ένατο αιώνα, οι δε γονείς μου ήταν στη διαδικασία του εκγαλλισμού την εποχή της γέννησής μου.

Έχασε τη μάνα του στα εννιά, την θυμάται μέσα από το El Relicario τραγουδισμένο από την Ρακέλ Μεγιέρ (Raquel Meller).

Μια προσωπική κατάθεση ψυχής και μαζί τα πιστεύω και οι κανόνες της ζωής του βρίσκονται στο εξαιρετικό βιβλίο "Τα Διαμόνιά μου" που κυκλοφόρησε το 1999 από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου (με πρόλογο Σπήλιου Παπασπηλιόπουλου και μετάφραση από Δημήτρη Δημουλά). Είναι ένα μανιφέστο από το οποίο μπορεί κανείς ν' αποκομίσει πολλά, για την πολιτική, για τις φιλίες, για την τηλεόραση και τον "κρετινισμό των μέντια", για τους διανοούμενους και τους μη διανοούμενους, για τον αγώνα της αλήθειας και του λάθους, για την ηθική, την αυτοηθική και την ηθική της κατανόησης, για τη γνώση της γνώσης, τις αβεβαιότητες και τις αντιθέσεις, για τον ουνιβερσαλισμό, για τη Γαλλία, την Ευρώπη και τον Τρίτο κόσμο, για τις αντιστάσεις του: στο ναζισμό, στον σταλινισμό, σε "ό,τι αμείλικτο υπάρχει στην πολιτική και στις ανθρώπινες σχέσεις", στη σκληρότητα του κόσμου. Αυτή την αντίσταση, λέει, "ενάντια στη σκληρότητα του κόσμου είναι ακριβώς αυτό που θα ονομάσω ελπίδα".  

Και για αυτή την ελπίδα έγραψαν με τον άλλο σοφό γέροντα Στεφάν Εσσέλ "Ο δρόμος της ελπίδας".

Το τελευταίο βιβλίο που κυκλοφόρησε στα ελληνικά μόλις πρόσφατα είναι το "Ας αλλάξουμε δρόμο: Τα μαθήματα του κορονοϊού" (σε συνεργασία με τη Sabah Abouessalam, επιφανή γαλλομαροκινή κοινωνιολόγο, καθηγήτρια Πανεπιστημίου, σύζυγο και συνεργάτρια του Μορέν) πάλι από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου σε μετάφραση Θόδωρου Παραδέλλη. Άλλο ένα μανιφέστο του σοφού γέροντα Εντγκάρ Μορέν, του πάλαι ποτέ εμβληματικού διευθυντή του Γαλλικού Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών (CNRS), του ανθρώπου που μας καλεί, μετά και την πανδημία που έχει πλήξει ολόκληρο τον πλανήτη, να προβληματιστούμε, ν' αναστοχαστούμε, ν' αλλάξουμε ρότα, γιατί "το νεοφιλελεύθερο δόγμα επιδεινώνει σε τρομακτικό βαθμό τις κοινωνικές ανισότητες και ταυτόχρονα δίνει τεράστια ισχύ στις χρηματοοικονομικές δυνάμεις".

Η πανδημία της COVID-19, γράφει, κατέδειξε την ευρωπαϊκή και την πλανητική κρίση, την έλλειψη αλληλεγγύης μεταξύ των χωρών, τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης και της μεγέθυνσης και χρειάζεται να προβληματιστούμε πάνω στα προβλήματα που έχουν βγει πια στην επιφάνεια: την απορρύθμιση των οικοσυστημάτων, τη συρρίκνωση της βιοποικιλότητας, τις επιπτώσεις στη γεωργία και στο σύστημα τροφίμων, την ουμανιστική κρίση που εκδηλώνεται ως "αναβίωση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, ως πριμοδότηση του οικονονομικού συμφέροντος εις βάρος όλων των άλλων".

Αναπτύσσει 15 μαθήματα κορονοϊού, όπως τα ονομάζει, πάνω στην ύπαρξή μας, στον πολιτισμό μας, στην κοινωνική ανισότητα εν μέσω εγκλεισμού, στις ανεπάρκειες της σκέψης και της πολιτικής δράσης κ.ά. Στη συνέχεια μιλά για τις προκλήσεις της μετά τον κορονοϊό εποχής, την πρόκληση της δημοκρατίας, την οικολογική πρόκληση, την πρόκληση της ψηφιακής τεχνολογίας, της αβεβαιότητας, της οπισθοδρόμησης, της πολιτικής κρίσης κτλ. 

Και τελειώνει με τις πολιτικές που χρειάζονται για ν' αλλάξουμε δρόμο. Παγκοσμιοποίηση-αποπαγκοσμιοποίηση, μεγέθυνση-απομεγέθυνση, ανάπτυξη-σύμπτυξη, ενότητα-ποικιλομορφία: δίπολα που πρέπει να (ξανα)σκεφτούμε. Στο κέντρο, ο ουμανισμός, ένας "αναγεννημένος ουμανισμός" κι ένας "πλανητικός ουμανισμός", όπως λέει. Μιλά για μεταρρυθμιστικές πολιτικές, αλλά και για προσωπική μεταρρύθμιση και ηθική ανανέωση, επικαλούμενος τον Γκάντι που έλεγε: "Ας γίνουμε η αλλαγή που θέλουμε να δούμε στον κόσμο". Και συχνά επαναλαμβάνει: "η συνειδητοποίηση της κοινής μας γήινης μοίρας πρέπει ν' αποτελέσει το θεμελιώδες γεγονός του αιώνα μας".

Ξέρει ότι αυτά που σκέφτεται και προτείνει μπορεί να φαντάζουν εξωπραγματικά, ουτοπικά, όμως υπάρχουν, λέει, μυριάδες σπόροι που βλασταίνουν, υπάρχει ελπίδα. Ένας νέος 100 χρονών ο Edgar Morin, που γεννήθηκε σαν σήμερα το 1921 στο Παρίσι, μας δίνει τέσσερις αρχές ελπίδας, γιατί η ελπίδα, γράφει, δεν είναι βεβαιότητα, "περιλαμβάνει τη συναίσθηση των κινδύνων και των απειλών, αλλά μας ωθεί να πάρουμε θέση και να στοιχηματίσουμε¨.

"Ξέρω ότι, στην περιπέτεια του κόσμου, η ανθρωπότητα είναι μ' έναν καινούργιο τρόπο υποκείμενο και αντικείμενο της άρρηκτης σχέσης μεταξύ αφενός της δύναμης που ενώνει (Έρως), αφετέρου της δύναμης που αντιτίθεται (Πόλεμος), καθώς και της δύναμης που καταστρέφει (Θάνατος). Η πλευρά του Έρωτα είναι κι αυτή αβέβαιη, γιατί μπορεί να τυφλωθεί, και απαιτεί νοημοσύνη, ακόμη περισσότερη νοημοσύνη, όπως και αγάπη, ακόμη περισσότερη αγάπη".

Το ύφος μιας μέρας, Γιώργος Σεφέρης

                  

 
  Το ύφος μιας μέρας
                              

Το ύφος μιας μέρας που ζήσαμε πριν δέκα χρόνια σε

ξένο τόπο

ο αιθέρας μιας παμπάλαιης στιγμής που φτερούγισε

κι εχάθη σαν άγγελος Κυρίου

η φωνή μιας γυναίκας λησμονημένης με τόση φρόνηση

και με τόσο κόπο·

ένα τέλος απαρηγόρητο, μαρμαρωμένο βασίλεμα κάποιου

Σεπτεμβρίου.

Καινούρια σπίτια σκονισμένες κλινικές εξανθηματικά

παράθυρα φερετροποιεία…

Συλλογίστηκε κανένας τί υποφέρει ένας ευαίσθητος

φαρμακοποιός που διανυκτερεύει;

Ακαταστασία στην κάμαρα: συρτάρια παράθυρα πόρτες

ανοίγουν το στόμα τους σαν άγρια θηρία·

ένας απαυδισμένος άνθρωπος ρίχνει τα χαρτιά ψάχνει

αστρονομίζεται γυρεύει.

Στενοχωριέται: ά χτυπήσουν την πόρτα ποιός θ’ ανοίξει;

Αν ανοίξει βιβλίο ποιόν θα κοιτάξει; Αν ανοίξει

την ψυχή του ποιός θα κοιτάξει; Αλυσίδα.

Πού ’ναι η αγάπη που κόβει τον καιρό μονοκόμματα

στα δυο και τον αποσβολώνει;

Λόγια μονάχα και χειρονομίες. Μονότροπος μονόλογος

μπροστά σ’ έναν καθρέφτη κάτω από μια ρυτίδα.

Σα μια στάλα μελάνι σε μαντίλι η πλήξη απλώνει.

Πέθαναν όλοι μέσα στο καράβι, μα το καράβι ακολουθάει

το στοχασμό του που άρχισε σαν άνοιξε από το λιμάνι.

Πώς μεγαλώσαν τα νύχια του καπετάνιου… κι ο ναύκληρος

αξούριστος που ’χε τρεις ερωμένες σε κάθε σκάλα…

Η θάλασσα φουσκώνει αργά, τ’ άρμενα καμαρώνουν κι

η μέρα πάει να γλυκάνει.

Τρία δελφίνια μαυρολογούν γυαλίζοντας, χαμογελά η

γοργόνα, κι ένας ναύτης γνέφει ξεχασμένος στη

γάμπια καβάλα.

Το ποίημα περιέχεται στην πρώτη ποιητική συλλογή του Γιώργου Σεφέρη "Στροφή" (1931) και συγκεκριμένα στο μέρος "Κοχύλια, Σύννεφα" (το άλλο μέρος έχει τον τίτλο "Ερωτικός λόγος"). Όπως γράφει ο Μάριο Βίτι στο βιβλίο του "Φθορά και λόγος: εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη" (Εστία, 1978 η 1η έκδοση), με τα ποιήματα της συλλογής αυτής ο Σεφέρης δοκιμάζει και δοκιμάζεται σε μια ποίηση, πέραν της "καθαρής" των Μαλαρμέ και Βαλερύ, "που δεν φοβάται την ταπείνωση της πεζής καθημερινότητας, την αποσύνθεση, τη φθορά και την ευτέλεια του εκφραστικού προφορικού υλικού", κάνοντας λόγο για "ακάθαρτα" ποιήματα όπως τα είχε αρχικά ονομάσει ο Τάκης Σινόπουλος.

Για τα ποιήματα, μάλιστα, αυτού του μέρους, ο Βίτι γράφει ότι "ο Σεφέρης μπαίνει στον πειρασμό να χρησιμοποιήσει με προκλητικότητα την «παράφωνη ρίμα»". Αναφέρεται με λεπτομέρειες στο παραπάνω ποίημα, το οποίο μάλιστα παραθέτει ολόκληρο, ενώ γράφει και για τον διάλογο με τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, μια και στην κεφαλή του ποιήματος δεσπόζει η φράση "We plainly saw that not a soul lived in that fated vessel! " από το έργο του Αμερικανού συγγραφέα "Αι Περιπέτειαι του Αρθούρου Γόρδωνος Πυμ".

Να σημειώσω, τέλος, ότι το μέρος "Κοχύλια, Σύννεφα" ξεκινά με δυο στίχους από τον Ερωτόκριτο:

Μα όλα για μένα σφάλασι και πάσιν άνω κάτω,

για με ξαναγεννήθηκεν η φύση των πραμάτω.

Η ανάρτηση του ποιήματος έγινε με αφορμή τις μαγνητοσκοπημένες αναγνώσεις αγαπημένων κειμένων στο πολύ ενδιαφέρον ηλεκτρονικό περιοδικό "Χάρτης". Το ποίημα του Σεφέρη διαβάζει ο ποιητής Γιάννης Δούκας (έχω γράψει εδώ και εδώ).

------------------------------
 

Σημειώσεις:

1. Η παραπάνω εικόνα είναι το εξώφυλλο του βιβλίου του Πόε στο οποίο αναφέρεται ο Σεφέρης. Αναφορά κάνει ο Βίτι με πηγή το βιβλίο του Κατσίμπαλη "Ελληνική βιβλιογραφία Εντγκαρ Πόε (Edgar Allan Poe)" (όλο το βιβλίο του Κατσίμπαλη σε ψηφιακή μορφή στην Ανέμη).

2. Η αντιγραφή του ποιήματος έγινε από τη συλλογή Ποιήματα (Ίκαρος 1998).