Αξίζει να σημειώσω, όχι μόνο λόγω της ημέρας, ότι στο Μαράσλειο που τελείωσε το γυμνάσιο η Κουμαριανού, είχε καθηγήτριες τη Ρόζα Ιμβριώτη και τη Μαρία Πολυμενάκου, τις πρώτες γυμνασιάρχισσες στην Ελλάδα στα μέσα της δεκαετίας του 30, στο Κιλκίς η μία, στη Λακωνία η άλλη. Για την Ιμβριώτη είχε πει σε συζήτηση με Καραμανωλάκη και Χριστοδούλου: «ήταν άνθρωπος που σου άνοιγε δρόμους». (Έχω μια ωραία ανάμνηση από τη Ρόζα Ιμβριώτη, είχα πάει σπίτι της και κουβέντιασα μαζί της στα μέσα της δεκαετίας του 70 λίγο πριν από τον θάνατό της).
Το αρχείο της Κουμαριανού βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Λασκαρίδη (εκεί επίσης βρίσκονται τα αρχεία και πολλών άλλων σημαντικών προσώπων, βλ. https://laskaridisfoundationarchives.org/). Κάποιες γενικές πληροφορίες μπορεί να βρει κανείς στη σχετική σελίδα της Βιβλιοθήκης (https://laskaridisfoundationarchives.org/archive-descriptions/20), καθώς και στη σελίδα των ΓΑΚ (https://greekarchivesinventory.gak.gr/index.php/u-3578).
Το βιβλίο για την Κουμαριανού που παρουσιάζω σήμερα έχει τον τίτλο Αικατερίνη Κουμαριανού. Σελίδες για τη ζωή και το έργο της (Βιβλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη, 2016). Περιλαμβάνει τα κείμενα που εκφωνήθηκαν στις 30 Σεπτεμβρίου 2014 στην εκδήλωση για την παρουσίαση του βιβλίου της Άνθρωποι και ιδέες. Κείμενα για τον διαφωτισμό και τον ελληνικό κόσμο (18ος-20ός αι.) το οποίο εκδόθηκε το 2013 στη σειρά «Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη». (Το δεύτερο βιβλίο που έχω διαβάσει, αυτό γραμμένο από την Κουμαριανού, είναι το Καϊρικά μελετήματα, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος 2007, επιμ. Νικήτας Σινιόσογλου, αναφερόμενενο στον Θεόφιλο και την Ευανθία Καΐρη).
Ανακοινώσεις κάνουν ο Δημήτρης Αρβανιτάκης, με τίτλο «Αικατερίνη Κουμαριανού: Ένας πνευματικός άνθρωπος εν εγρηγόρσει», η Ελίζα-Άννα Δελβερούδη «Για την Αικατερίνη», ο Εμμ. Ν. Φραγκίσκος «Από τον Κοραή και τους λογίους του Διαφωτισμού, στον περιοδικό Τύπο και το βιβλίο. Ένα οξύ βλέμμα στην ιστορία προσώπων, έργων και ιδεών», ο Γιώργος Τόλιας «Ο χώρος της Ιστορίας - η ιστορία του χώρου» και ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης με την Αγγελική Χριστοδούλου «Συζητώντας με την Αικατερίνη Κουμαριανού».
Μιλούν για την προσωπικότητά της, «τη στοχαστική ανεκτικότητα, τη γαλήνια ματιά, την αρετή της συμπάθειας» και για το έργο της «για την έρευνά της, τη σοβαρότητα του έργου της, τον πολύτροπο κόπο της» (Αρβανιτάκης).
«Η Αικατερίνη έγινε η δασκάλα μας», λέει η Δελβερούδη. «Μαθήτρια της Ρόζας Ιμβριώτη η ίδια, έφερνε τους απόηχους αυτής της μοναδικής προσωπικότητας ως χειροθεσία. [...] Καθοδήγηση στις πηγές, αναζήτηση, διασταύρωση, επιφύλαξη, πολλαπλή τεκμηρίωση, ερμηνεία. Καμία συγκέντρωση υλικού δεν ήταν αρκετή, αν δεν περιλάμβανε την ερμηνεία των στοιχείων. Τόσο αυτονόητα πράγματα, που ωστόσο κάποιος έπρεπε να μας τα πει και να μας οδηγήσει στο σημείο να τα κατακτήσουμε».
Προετοιμαζόταν σχολαστικά, όχι μόνο τότε που ξεκινούσε το διδακτικό της έργο, αλλά και τριάντα χρόνια αργότερα. Μοιραζόταν ανεπιφύλακτα τις γνώσεις και το υλικό της. Μοιραζόταν και τις επιστημονικές επαγγελματικές και φιλολογικές γνωριμίες και φιλίες της. Δεν είχε την τάση της ιδιοκτησίας, έδειχνε την ψυχολογική ασφάλεια, την εμπιστοσύνη, την απουσία ανταγωνισμού προς τους νεότερους. Τα ενδιαφέροντά της δεν περιορίζονταν στο στενό ακαδημαϊκό πλαίσιο, αλλά απλώνονται και ευρύτερα σε λογοτεχνία και συγγραφείς, κινηματογράφο, θέατρο, εκθέσεις, είναι homo universalis, όπως την χαρακτηρίζει η Δελβερούδη.
Ο Εμμ. Φραγκίσκος στέκεται στο έργο της για τον Κοραή και συνολικά για τον Διαφωτισμό, τον «ελληνικό διαφωτισμό» όπως τον ονόμασε ο Δημαράς. Αναφέρθηκε στην καθοριστική συμβολή της τόσο στο περιοδικό Ερανιστής, όσο και στον Όμιλο Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού (μαζί με Άλκη Αγγέλου, Φίλιππο Ηλιού, Ευγενία Χατζηδάκη κ.ά.).
Στα ενδιαφέροντα της Αικατερίνης Κουμαριανού ήταν και τα θέματα του χώρου και της ιστορίας του. Το πεδίο, λέει ο Γιώργος Τόλιας, «αναδύεται ως κοινός τόπος ποικίλων θεματικών που συγκλίνουν, όπως οι αφηγηματικές περιηγητικές μαρτυρίες, οι λόγιες γεωγραφικές συνθέσεις και ο θεωρητικός στοχασμός, η επιστολική επικοινωνία μεταξύ γεωγράφων, η χαρτογραφική αναπαράσταση και η φωτογραφική μαρτυρία». Ο ίδιος αναφέρεται στις επιδράσεις που δέχτηκε η Κουμαριανού από τους Furet, Mandrou, Braudel (το μνημειώδες έργο τους για τη Μεσόγειο).
Την ενδιαφέρουν η χωρική διάσταση των φαινομένων, «τα φαινόμενα δικτύωσης και γεωγραφικής διάχυσης των μορφωτικών και ιδεολογικών φαινομένων, όπως η γεωγραφία του τύπου και του εντύπου, οι μηχανισμοί διάδοσης και εξάπλωσης των επαναστατικών ιδεών και οι κατά τόπους εκδηλώσεις τους, ο ρόλος των αστικών κέντρων», αλλά και η μελέτη του κοινωνικού και πολιτιστικού χώρου όπως «οι μηχανισμοί συγκρότησης της δημόσιας σφαίρας, της κοινής γνώμης, του κοινού"».
Η Αικατερίνη Κουμαριανού ήταν για πολλά χρόνια πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Χαρτογραφίας, ενώ στα μεγάλα συνέδρια που διοργανώθηκαν τότε, το 1989 και το 1999, για πρώτη φορά, όπως γράφει ο Γ. Τόλιας, «ακούσαμε στην Αθήνα ότι οι έννοιες του χώρου δεν αποτελούν απόλυτες ή σταθερές αντικειμενικές αξίες αλλά πολιτιστικές συμβάσεις, κοινωνικές και πολιτισμικές κατασκευές, κι ότι μπορούμε να τις αναλύσουμε όπως κάθε ιδέα».
Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης και η Αγγελική Χριστοδούλου αναφέρθηκαν στις συζητήσεις που είχαν στο σπίτι της το 2009 και το 2011. Κωσνταντινουπολίτες οι γονείς της, αστοί αλλά φιλελεύθεροι όπως λέει, Πετυχάκη το πατρικό της, το Κουμαριανού είναι από τον σύζυγό της. Ήταν στην Αριστερή Παράταξη σαν φοιτήτρια, αποβλήθηκε μάλιστα από το Πανεπιστήμιο για δυο χρόνια. Πήρε μέρος στο παγκόσμιο αντιφασιστικό συνέδριο φοιτητών που διοργανώθηκε τον Δεκέμβριο του 1934 στις Βρυξέλλες. Δεν εντάχθηκε στην ΟΚΝΕ και αργότερα σταμάτησε, όπως είπε, τη δράση, κράτησε όμως τις φιλίες, όπως με τον Μπάμπη Δρακόπουλο, τον Τάσο Βουρνά, το Νίκο Μπελογιάννη, την Έλλη Παππά, τον Γιώργο Τσιτήλο (που εκτελέστηκε στην Κρήτη στη διάρκεια του εμφυλίου). Έχει πολύ ενδιαφέρον όλο το κείμενο και οι αναφορές της στον Δημαρά και στο έργο του, αλλά και στον Δετζώρτζη, στον Άλκη Αγγέλου (τον «πανύψηλο»), στη Λουκία Μαγκιώρου, στον Δοξιάδη, στον Κορνούτο (διευθυντή χειρογράφων στο ΕΙΕ), στον Φίλιππο Ηλιού, στον Ασδραχά, στη Λουκία Δρούλια, στον Μουλλά, στην Ελένη Πετροπούλου, στον Αλέξη Πολίτη και σε πολλούς άλλους και άλλες.
Θα σταθώ στην απάντηση που έδωσε όταν τη ρώτησαν πώς βλέπει τη διαδρομή της Αριστεράς στην Ελλάδα:
Η αριστερά θα έπρεπε, μετά τον πόλεμο, να εκσυγχρονιστεί, με την καλή έννοια του όρου, δηλαδή να έχει πάρει τη γνώση από την εμπειρία όλων όσων συνέβησαν, από τα τεράστια λάθη που έγιναν. Ας σκεφτούμε τον Γιώργη Σιάντο, που έλεγε ότι «Εμείς τα όπλα δεν τα δίνουμε» και ότι «Θα υπάρξει ένα κράτος με δύο στρατούς»". Μέσα στην κατοχή έβλεπα κάποιους ανθρώπους και αναρωτιόμουν πώς αυτοί οι άνθρωποι θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τους άλλους; Οι πρώτοι ήταν άνθρωποι της παρανομίας, δεν είχαν περάσει από τη Σταδίου επί χρόνια, απομονωμένοι, κατά διωγμένοι, κυνηγημένοι, φυλακισμένοι. Από την άλλη ήταν οι άλλοι, όλοι αυτοί οι Παπανδρέου, οι πολιτικάντηδες που παίζανε στα δάχτυλα την ίντριγκα και την παλιανθρωπιά και τη βρομιά. Αυτό που έλεγα εγώ, νέα πολύ, ήταν:
«Μα είναι δυνατόν, άνθρωποι σαν τον Ζέβγο να τους αντιμετωπίσουν αυτούς; Ένας άνθρωπος ιδεαλιστής αγνός... Πώς θα τα βγάλουν πέρα με τα κοράκια;» Και δεν τα βγάλανε γιατί κάνανε και τρομερά λάθη.
Τελειώνοντας τις αναφορές της στον Δημαρά, είπε ότι στον εμφύλιο είχε υπογράψει εναντίον του Ν. 509, κάτι που αποσιωπήθηκε (πρόκειται για τον Αναγκαστικό Νόμο 509, «Περί μέτρων ασφαλείας του Κράτους, του Πολιτεύματος, του Κοινωνικού Καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών», που έθεσε εκτός νόμου το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και την Εθνική Αλληλεγγύη). Και καταλήγει:
Για αυτό συνεργάστηκα μαζί του και στράφηκα προς τον Διαφωτισμό. Όταν είσαι ένας άνθρωπος με προοδευτικές ιδέες, φυσικά που θα πας; Προς τα εκεί θα πας. Δεν θα πας προς αλλού. Φυσικά, αλλά νομίζω ότι τουλάχιστον για μένα προσωπικά προηγήθηκε λίγο αυτό το ανακάτεμα προς την Αριστερή Παράταξη, εκεί με ωθούσε άλλωστε ο άλλος μου εαυτός, η προσωπικότητά μου. Όση είχα τότε. Και βέβαια, μετά που θα πας; Θα πας εκεί που βρίσκεις ανταπόκριση σε όσα πράγματα έχεις μέσα σου και σκέφτεσαι για τον κόσμο, για τους ανθρώπους, για την Ιστορία.
Και τελικά, από όλα τα σπουδαία που βρίσκει κανείς στους ανθρώπους, ο Αρβανιτάκης είπε το πιο σπουδαίο για την Αικατερίνη Κουμαριανού:
Της χρωστάμε κυρίως για το ήθος του παραδείγματός της.
