Από την Παρασκευή στο Σάββατο, καταναλωτισμό ή κατανάλωση;

Στο τόσο πανδαιμόνιο για τη λεγόμενη "Μαύρη Παρασκευή", θυμήθηκα το βιβλίο του Πολωνοεβραίου κοινωνιολόγου Ζίγκμουντ Μπάουμαν "Ζωή για κατανάλωση" (εκδ. Πολύτροπον, 2008). Ο Μπάουμαν αναλύει το ζήτημα της κατανάλωσης και του καταναλωτισμού, επισημαίνοντας τη σχέση και τη διαφορά ανάμεσα στις δύο έννοιες όπως πραγματώνονται μέσω της κοινωνίας των καταναλωτών. Προτείνει τρεις ιδεότυπους (ideal types στην πρωτότυπη αγγλική έκδοση) τους οποίους και αναλύει: του καταναλωτισμού, της κοινωνίας των καταναλωτών και της κουλτούρας του καταναλωτισμού.

Τα κεφάλαια του βιβλίου, δείγματα και του περιεχομένου του είναι τα παρακάτω, ενώ ακολουθούν πολλές σημειώσεις και βιβλιογραφικές αναφορές:

• Εισαγωγή, ή το εφτασφράγιστο μυστικό της κοινωνίας των καταναλωτών
• 1 Καταναλωτισμός εναντίον κατανάλωσης
• 2 Κοινωνία των καταναλωτών
• 3 Κουλτούρα του καταναλωτισμού
• 4 Παράπλευρες απώλειες του καταναλωτισμού

Μεταξύ των άλλων, αναφέρεται στις μορφές κατανάλωσης που καταλήγουν σε καταναλωτισμό, στη χρήση του Διαδικτύου, στα κοινωνικά δίκτυα, στην πληροφορία (και στην υπερβολή και στο θόρυβο και στο σύστημα των βιβλιογραφικών παραπομπών), στο χρόνο (και στον ελεύθερο χρόνο σε σχέση με τα άτομα και στο χρόνο ζωής σε σχέση με τα αγαθά), στο μετασχηματισμό των καταναλωτών σε εμπορεύματα, στην ανάπτυξη των ανθρώπινων δεσμών σύμφωνα με τους κανόνες της εμπορευματικής αγοράς (επικαλούμενος και τον Anthony Giddens στη Μεταμόρφωση της οικειότητας), σε έννοιες όπως ωφελιμότητα και ευχαρίστηση έναντι φιλίας, αφοσίωσης, αλληλεγγύης και αγάπης.

Ο Μπάουμαν διακρίνει τις φάσεις μετάβασης από την κοινωνία των παραγωγών στην κοινωνία των καταναλωτών, όπου τα χαρακτηριστικά της πρώτης φάσης είναι η εργασία, η ασφάλεια, η ιδιοποίηση και η κτήση, ενώ στη δεύτερη  η κατανάλωση, οι διογκούμενες επιθυμίες και η βραχυβιότητα των αγαθών. Δίνοντας δε τα βασικά διακριτικά χαρακτηριστικά για την κατανάλωση και τον καταναλωτισμό, η κατανάλωση, λέει, είναι γνώρισμα και ασχολία των ατόμων, ενώ ο καταναλωτισμός είναι χαρακτηριστικό της κοινωνίας.

Σημειώνω ότι είχα και παλαιότερα αναφερθεί στον Μπάουμαν σε ανάρτηση με θέμα τις βιβλιοθήκες.

"... Να είναι κανείς μέλος της κοινωνίας των καταναλωτών είναι ένα φοβερό καθήκον, ένας ατέρμονος και επίπονος αγώνας. Ο φόβος της αποτυχίας συμμόρφωσης έχει παραγκωνιστεί από έναν φόβο ανεπάρκειας, δεν έχει γίνει όμως και λιγότερο βασανιστικός γι' αυτό. Οι καταναλωτικές αγορές σπεύδουν να κεφαλαιοποιήσουν επί του φόβου αυτού, ενώ οι εταιρείες που παράγουν καταναλωτικά αγαθά ανταγωνίζονται για τη θέση του πιο αξιόπιστου οδηγού και αρωγού στην ατέρμονη προσπάθεια των πελατών τους να φανούν αντάξιοι της πρόκλησης. Παρέχουν τα "εργαλεία"..."

Για τα καρναβάλια κάνει λόγο επικαλούμενος μάλιστα τον Μπαχτίν, για την "πατριδοδιασκέδαση", για το σμήνος που τείνει να αντικαταστήσει την ομάδα", επικαλούμενος τον Andy Warhol για να περιγράψει τα πρότυπα συμπεριφοράς τα οποία επαναλαμβάνονται παρόμοια και κινούνται προς την ίδια γενική κατεύθυνση. Είναι, γράφει, "απεριόριστα αντιγραμμένες εικόνες χωρίς πρωτότυπο, ή με ένα πρωτότυπο που εγκαταλείπεται μετά τη χρήση του και δεν είναι δυνατό να ανιχνευθεί και να ανακτηθεί".

Andy Warhol, Mao
(Πληροφορίες εδώ: http://collection.warhol.org/view/objects/asitem/items@:34339)

"Φροντίστε να σωθείτε, να σωθούμε", έλεγε στο Μονόγραμμα της ΕΡΤ ο Γιάννης Γαϊτης
περιγράφοντας τα έργα με τα μοναχικά ανθρωπάκια του.
(Πηγή της παραπάνω σύνθεσης: Εθνική Πινακοθήκη)

Επιστρέφοντας στο σήμερα, δηλαδή στη χθεσινή μέρα, τι σημαίνει αλήθεια πραγματικά η μέρα αυτή, πέρα από τη φρενίτιδα του καταναλωτισμού που πάει, με μεθοδευμένες πολιτικές μάρκετινγκ και προπαγάνδας, να απλωθεί σε όλο τον κόσμο; Η "Μαύρη Παρασκευή" ακολουθεί την "Ημέρα των Ευχαριστιών" (Thanksgiving Day) στις Ηνωμένες Πολιτείες. 

Μερικά στοιχεία μπορεί να βρει κανείς στον ιστότοπο της Μονάδας Ορολογικού Συντονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου TermCoord, καθώς και αλλού (π.χ. εδώ), όπου η προέλευση της ονομασίας "Black Friday" δείχνει να μην είναι ξεκάθαρη. Έτσι, αλλού αποδίδεται στο γεγονός ότι εκείνη την ημέρα, την Παρασκευή δηλαδή μετά την Ημέρα των Ευχαριστιών, οι Ευρωπαίοι εισβολείς πουλούσαν τους αυτόχθονες πληθυσμούς ως σκλάβους, αλλού σε άλλους λόγους και καθιερώθηκαν κάποια χρονική στιγμή, όπως π.χ. το 1896 όταν σε μια περίοδο μεγάλης οικονομικής κρίσης τα καταστήματα προχώρησαν σε εκπτώσεις και κατάφεραν να έχουν κέρδη ή το 1951 όταν οι εργαζόμενοι επικαλούνταν ασθένεια για να απουσιάσουν την επομένη της Ημέρας των Ευχαριστιών κτλ.

Στην ίδια την Αμερική πάντως, πέρα από την καταναλωτική παραζάλη, δίνεται ευκαιρία για κουβέντα γύρω από το ρόλο των Ευρωπαίων εισβολέων στην εξαφάνιση των αυτόχθονων αμερικανικών κοινοτήτων, την εγκατάσταση της αποικιοκρατίας, την πραγματική αμερικανική ιστορία, το "μύθο" της Ημέρας των Ευχαριστιών κτλ. Χαρακτηριστικό είναι και ένα βίντεο που κυκλοφόρησε πέρυσι από το MTV με το θέμα αυτό. 

Έτσι, για πολλούς είναι ημέρα πένθους, όπως εξηγεί σε συνέντευξή της η Αμερικανίδα ιστορικός και ακτιβίστρια Roxanne Dunbar-Ortiz, ημέρα πένθους για τους αυτόχθονες πληθυσμούς που γνώρισαν την απαξίωση, τη σκλαβιά και τελικά τον αφανισμό μέσα στις διαδρομές αιώνων της αμερικανικής ιστορίας από τον Κολόμβο μέχρι και σήμερα. Και αναφέρεται παραδειγματικά στους αγώνες που κάνουν σήμερα για το νερό κοινότητες ιθαγενών στην περιοχή της Ντακότα (βλ. πρόσφατη κινητοποίηση εδώ).

Και τελικά, μήπως καταλάβαμε ποια η σχέση όλων αυτών με τη χθεσινή φρενίτιδα και στα μεγάλα καταστήματα της Αθήνας; Στα μεγάλα, γιατί όλο αυτό το πανηγύρι αυτά αφορά. Στην Αγγλία, τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία αντέδρασαν στη "Μαύρη Παρασκευή" προτείνοντας το "Πολιτισμένο Σάββατο" (Civilised Saturday). Εμείς, είπαν, προτιμούμε τον Όμηρο από τον ¨Ομηρο Σίμπσον" (Homer to Homer Simpson). Αν και δεν είναι απαραίτητο να ενοχοποιούμε το συμπαθητικό αμερικανικό καρτούν, είναι ένας τρόπος να εκδηλωθεί η κατεύθυνση της δικής τους καμπάνιας, την οποία ονομάζουν BAMB (Books are my Bag - Τα βιβλία είναι η σάκα μου) και δεν βασίζεται στις εκπτώσεις αλλά στην ανάπτυξη σχέσεων ανάμεσα στα βιβλία, τα βιβλιοπωλεία και τους βιβλιόφιλους. Και σε τι διαφέρει; Ε, όσο νάναι, στο Σαββατιανό κάλεσμα έχουμε κατανάλωση, όμως σε αυτό της Παρασκευής έχουμε παγκοσμιοποιημένο καταναλωτισμό! Ο Μπάουμαν μίλησε για τους ιδιότυπους αυτούς...

Οι βιβλιοθήκες ως χώροι κατανάλωσης ή ως χώροι ειδικών λειτουργιών; Μερικές σκέψεις και πολλά ερωτήματα

Με αφορμή το πολύ ενδιαφέρον κείμενο του αρχιτέκτονα Χάρη Χεϊζάνογλου που αναρτήθηκε χθες στο ιστολόγιο του Βιβλιοθηκάριου με τίτλο "Οι βιβλιοθήκες ως χώροι κατανάλωσης", διατυπώνω λίγες σκέψεις ως πιθανή αφορμή για παραπέρα προβληματισμό και συζήτηση. 

Η άποψη του γράφοντος έχει ενδιαφέρον, όταν μάλιστα είναι αρχιτέκτονας, δηλαδή άνθρωπος, καλύτερα επιστήμονας/επαγγελματίας/μελετητής του χώρου και των λειτουργιών του. Σημειώνει ότι " οι χώροι πια δεν ταυτοποιούνται τυπολογικά όπως στο παρελθόν, σύμφωνα με την λειτουργία τους, ούτε σχεδιάζονται ως τέτοιοι",κι ενώ οι βιβλιοθήκες, όπως και τα μουσεία, "εξακολουθούν να υφίστανται ως λειτουργίες, σχεδιάζονται πλέον ως δημόσιοι χώροι με μια κυρίαρχη λογική που πριμοδοτεί ισχυρά το στοιχεία του θεάματος, της κατανάλωσης (εμπορικής και οπτικής) και της συνάθροισης με στόχο τα παραπάνω".

Δεν είμαι ειδική σε θέματα του χώρου, τα οποία όμως παρακολουθώ, ακριβώς γιατί θεωρώ ότι ο χώρος αποτελεί στοιχείο της ζωής μας και του πολιτισμού μας, διαμορφώνει την καθημερινότητά μας, την κουλτούρα μας, τις συνθήκες που αυτά αναπτύσσονται και λειτουργούν. Και μιας και χρησιμοποίησα την έννοια της λειτουργίας που και ο συντάκτης του κειμένου επικαλείται συνεχώς, αναρωτιέμαι αν αρκεί αυτό για να δώσουμε χαρακτήρα σε ένα χώρο, και συγκεκριμένα στο χώρο της βιβλιοθήκης. Και ποιες είναι οι λειτουργίες αυτές σήμερα;

Η αλήθεια είναι ότι, ακριβώς και επειδή υπάρχει αυτή η εξέλιξη και "εισβολή" της τεχνολογίας, γίνεται διεθνώς μια κουβέντα για το τι είναι και τι κάνει μια βιβλιοθήκη σήμερα, ακόμη και πώς πρέπει να ονομάζεται πλέον (για παράδειγμα εδώ). Και δυστυχώς, εμείς δεν συμμετέχουμε σ' αυτό το διάλογο και τον προβληματισμό, αλλά οι μισοί απλά αντιγράφουμε/μεταφέρουμε αυτά που φαίνονται πιο "μοντέρνα" (όχι νεωτερικά) και οι άλλοι μισοί τα κρίνουμε ή τα απορρίπτουμε χωρίς όμως πολλή παραπέρα επεξεργασία της σκέψης μας. Η κάθε πλευρά λειτουργεί μόνη της. Δεν υπάρχει πεδίο διαλόγου, δεν προσφέρεται από τους θεσμικούς φορείς, είτε είναι επίσημοι, δημόσιοι, κρατικοί φορείς ή είναι εκπαιδευτικοί ή είναι συνδικαλιστικοί/επιστημονικοί φορείς.

Κι έτσι, αντιγράφονται μοντέλα, καλλιεργείται όντως μία κουλτούρα θεάματος και κατανάλωσης, οι βιβλιοθήκες μετατρέπονται σε χώρους παιδικής χαράς, σε χώρους "εργαστηρίων τεχνολογίας", όπου αναρωτιέται κανείς αν οι  επισκέπτες ή χρήστες ή εν τέλει καταναλωτές τους, όπως τους ορίζει ο Χεϊζάνογλου, γνωρίζουν - τουλάχιστον - ότι η βιβλιοθήκη έχει και βιβλία, ότι δηλαδή οι χώροι που πηγαίνουν για να περιηγηθούν στους υπολογιστές ή για να χορέψουν ή για να μάθουν κηπουρική είναι - και - βιβλιοθήκες!

Θα έλεγα όμως από την άλλη ότι η βιβλιοθήκη είναι (ή πρέπει να είναι) ΚΑΙ ανοιχτός, δημόσιος, κοινωνικός χώρος, ένας "τρίτος χώρος", που όμως τα χαρακτηριστικά του δεν είναι είναι όπως αυτά του καφενείου ή του δημόσιου πάρκου (ή δεν μπορεί να είναι μόνο αυτά, ας αρχίσουμε να το συζητάμε και αυτό). Δανείζομαι τις ιδιότητες για το χώρο από τον David Harvey όταν ορίζει ότι ο δημόσιος χώρος είναι κατάλληλος για επικοινωνία και για κοινωνική συμμετοχή και παρέμβαση και από τον Ray Oldenburg όταν ορίζει τον τρίτο χώρο ως τον άτυπο δημόσιο χώρο πέραν της κατοικίας και της εργασίας και όπου περιλαμβάνει καφενεία, βιβλιοπωλεία, διάφορα στέκια, ακόμη και κομμωτήρια και στον οποίο εγώ θα πρόσθετα τη βιβλιοθήκη (αναφορές κάνω εδώ)

Κι επίσης, ας το συζητήσουμε, για ποιους είναι απαραίτητη η βιβλιοθήκη; Και ποιοι είναι οι εργάτες της γνώσης; Μήπως στενεύει την έννοια της βιβλιοθήκης ο περιορισμός αυτός;

Κι αφού καταθέτω μερικές σκέψεις και βάζω ερωτήματα, ας μου επιτραπεί να παραθέσω δυο τσιτάτα του Μανώλη Παπαδολαμπάκη (αρχτέκτονας επίσης, ήταν καθηγητής στο ΑΠΘ) από το βιβλίο του "Χώροι της ελευθερίας, 1. Δοκίμια για μια διαλεκτική της χωροποιητικής" (Εξάντας, 1988).

Το πρώτο αφορά τη δομή και τη μορφή του χώρου:

"Δείξε μου τη γεωμετρία σου 

να σου πώ την ιδεολογία σου"

ενώ το δεύτερο είναι ένα τρίπτυχο που χαρακτηρίζει την υποβάθμιση, όπως λέει, της ποιότητας της καθημερινότητας και του χώρου της:

"Fast-food, Fast-love, Fast-culture"

 Κι επειδή συμφωνώ ότι υπερέχει το θέαμα και το κλίμα ευφορίας και καταναλωτισμού, θα επικαλεστώ τον Zygmunt Bauman που στο εξαιρετικό βιβλίο του "Ζωή για κατανάλωση" (Πολύτροπον, 2008) - και στο οποίο δεν χαρίζεται ούτε στον καταναλωτισμό της πληροφορίας - γράφει  για "μια νέα μορφή εκπολιτιστικής διαδικασίας, για ένα εναλλακτικό και φαινομενικά βολικότερο τρόπο επιτέλεσης του έργου της διαδικασίας αυτής", που θα είναι λιγότερο ευεπίφορος σε συγκρούσεις:

"... Ο νέος αυτός τρόπος, τον οποίο εφαρμόζει η ρευστή μοντέρνα κοινωνία των καταναλωτών, προκαλεί ελάχιστες ή μηδενικές αντιρρήσεις, αντιστάσεις ή εξεγέρσεις, χάρη στη μεθόδευση της παρουσίασης της νέας υποχρέωσης (της υποχρέωσης να επιλέγει κανείς) ως ελευθερίας επιλογής....".

Και βέβαια δεν πρέπει να παραλείψω ότι αν και δεν αναφέρθηκα εδώ καθόλου στη σημερινή δεινή κατάσταση που βιώνουμε στη χώρα μας ούτε και σε αιτίες κτλ (έχω εξάλλου αναφερθεί σε άλλες αναρτήσεις και αυτά ισχύουν), για τα όποια ερωτήματα και προβληματισμούς έθεσα, οπωσδήποτε οι σκέψεις και οι απαντήσεις δεν μπορούν να είναι σε  άλλο, θεωρητικό, εκτός πραγματικότητας πλαίσιο.