Η ξένη στην Αθήνα του 1854

 

Και επάνω εις όλα τα κακά - ποιος θα το πιστέψη; - εβασίλευε από τότε πολυκέφαλο θεριό το ρουσφέτι. Ήταν αλήθεια αβάφτιστο τότε, αλλά ζωντανό, θεριωμένο, Δράκος όνομα και πράμμα.

Το παραπάνω απόσπασμα δεν αφορά το σήμερα (αν και θα μπορούσε), ούτε καν το 1893 (τότε που γράφτηκε), αλλά το 1854. Ήταν η χρονιά που η Αθήνα υπέφερε από την επιδημία της χολέρας. Δεκαετίες  μετά, το 1893, ο Εμμανουήλ Λυκούδης ανέτρεξε σ' εκείνα τα χρόνια, ξεφύλλισε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής και μετέφερε την φριχτή εικόνα μιας Αθήνας που υπέφερε, ενός κόσμου που ξεκληρίστηκε από τη χολέρα. Αυτή ήταν Η ξένη του 1854, που περιγράφει ο Λυκούδης (Πατάκης 2020) και που, όπως αναφέρει ο Σπύρος Τσακνιάς στο εισαγωγικό σημείωμα, ο Νικόλαος Δραγούμης την είχε παραλληλίσει με την επιδημία και τον λοιμό του Πελοποννησιακού πολέμου!

Οι εικόνες που περιγράφει ο Λυκούδης είναι συγκλονιστικές, μερικές φορές θυμίζουν εποχές πολέμου, θυμίζουν εικόνες από την Αθήνα της Κατοχής με τους πεθαμένους να κείτονται στους δρόμους ή να τους μεταφέρουν με τα κάρα, εικόνες

Και μέσα σ' όλα αυτά, ο Λυκούδης βρίσκει την ευκαιρία να σχολιάσει καταστάσεις όπως παραπάνω με το ρουσφέτι ή την εκμετάλλευση που βιώνουν ανήμπορα μικρά παιδιά ("έρημα κλωσσόπουλα" τα λέει), όπου "έλυναν του Ελέους οι Αδελφές δέματα με μαύρα φουστανάκια που είχαν μαζί τους ραμμένα, τα έντυναν και έπιτα άλλα στην αγκαλιά, άλλα από χέρι τα εμάζευαν στο άσυλό τους". Κι εδώ κάνει λόγο για τον προσηλυτισμό αυτών των ομάδων, προφανώς ήταν οι διάφορες ιεραποστολές που έδρασαν στη χώρα από τη δεκαετία του '30.* Γράφει ο Λυκούδης:

Πολύ κακό ο προσηλυτισμός. Αλλ' ο μεγάλος, ελεύθερος, νοιώθει, κρίνει και εκλέγει. Το να μαθαίνη όμως κανείς το μικρό ορφανό, που βρέθηκε στα χέρια του, να λέη το Πάτερ ημών και το Παναγία Παρθένε σε γλώσσα ξένη, σε θρησκεία ξένη, που δεν είναι του πατέρα και της μάννας που το γέννησαν, είναι κάτι τι όπου δεν αφήνει να φυτρώση στην καρδιά, της ευεργεσίας ο σπόρος, η ευγνωμοσύνη.

Δεν θα μεταφέρω τις φριχτές εικόνες που περιγράφει ο συγγραφέας. Θα σταθώ μόνο στις περιγραφές που κάνει για την "κραιπάλη", τους χορούς και τα τραγούδια που επιλέγουν κάποιοι άνθρωποι να αντιδράσουν στο κακό, "εγωιστικές ψυχές που οι μεγάλες γενικές συμφορές τις κάνουν άγριες από δειλία, φρενιασμένες από τον τρόμο για τον εαυτό τους". Κι όμως, νά πώς μιλά για μια μερίδα νέων, λόγια που θα 'ταν καλό να φτάσουν και σε σημερινούς ξερόλες και μάγους τους κακού:

Και στο δρόμο εγύριζε έξω από την πόλι στις Κολόνες μια συντροφιά, ένα βράδυ σεληνοφώτιστο γλυκό, όπου μέσα σ' ένα άρωμα απροσδιόριστο, που αναδίναν τα χορτάρια, έκρυβε το φαρμάκι της αρρώστιας, σαν τη μυρουδιά κάποιων λουλουδιών που σκοτώνουν.

Ήσαν πέντ' έξι παληκάρια· μπορείς να πης παιδιά. Και σιγά σιγά με την κιθάρα είχαν στήσει εκεί γλυκό τραγούδι. Των παιδιών αυτών η ευθυμία δεν μου φάνηκε ούτε βρισιά της δυστυχίας ούτε δειλία. Δεν ημπορώ να νοιώσω νεότητα χωρίς χαρά. Είναι η δύναμίς της, είναι η ευμορφία της νιότης η χαρά.

Πώς ενέσκηψε όμως η επιδημία στην Αθήνα κείνη τη χρονιά και τι σχέση έχει με τον Κριμαϊκό πόλεμο; Πολύ ενδιαφέρον και κατατοπιστικό είναι το εισαγωγικό σημείωμα του Σπύρου Τσακνιά. Μια εκδοχή είναι ότι τη χολέρα την έφερε το καράβι που κατέπλευσε στον Πειραιά με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, πρεσβευτή τότε στο Παρίσι. Μαινόταν ο Κριμαϊκός πόλεμος, η χώρα στο έλεος του μεγαλοϊδεατισμού του Όθωνα και της Αμαλίας από τη μια (που είχαν πάρει το μέρος της Ρωσίας και επιζητούσαν πόλεμο με την Τουρκία), των Άγγλων και των Γάλλων από την άλλη, που ήταν με το μέρος της Τουρκίας και κατέπνιγαν κάθε προσπάθεια αντίστασης. Έτσι, ο Μαυροκορδάτος κλήθηκε να σχηματίσει Κυβέρνηση ουδετερότητας, το "Υπουργείον της Κατοχής" κτλ. κτλ. Φαίνεται ότι τότε οι Γάλλοι και οι Άγγλοι που επέβαιναν  στο καράβι αρνήθηκαν να δεχτούν την προβλεπόμενη υγειονομική κάθαρση. Ο Σταύρος Μαλαγκονιάρης αναφέρει στο εκτενές άρθρο του στην Εφημερίδα των Συντακτών με τίτλο "Η χολέρα του 1854: Χιλιάδες νεκροί, πανικός φυγή και αισχροκέρδεια" (28/3/2020) ότι ο Νικόλαος Δραγούμης γράφει (Ν. Δραγούμης, «Ιστορικαί Αναμνήσεις», Τόμος Β', Αθήνα 1879, σελ. 238):

«Βεβαίως, αν οι ξένοι επέτρεπον την υγειονομικήν κάθαρσιν, θ’ απεκρούετο το νόσημα, διότι και πρότερον, δις ή τρις μετακομισθέν εις τινας λιμένας της Ελλάδος, απεσοβήθη διά του τρόπου τούτου».

Σε κάθε περίπτωση, το 1854 ήταν μια εφιαλτική χρονιά για τους Αθηναίους. Όπως θα γραφτούν ιστορίες για τη χρονιά του 2020, που ήταν θα λένε τότε, εφιαλτική για όλο τον κόσμο. Ή μήπως θα λένε για τις χρονιές ...

--------------------------------------------------------------------

* Πρόσφατα υπήρχε σχετικό άρθρο του Σταύρου Μαλαγκονιάρη στην Εφημερίδα των Συντακτών με τίτλο "Η πρώτη αμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα με φρεγάτες στον Πειραιά" (15/11/2020) που αναφερόταν στις ιεραποστολές και ειδικότερα στη δίωξη και καταδίκη για προσηλυτισμό του Αμερικανού προτεστάντη ιεραπόστολου και προξένου της στην Αθήνα, Ιωνά Κινγκ. Πολύ ενδιαφέρον είναι το βιβλίο της Αγγελικής Καραθανάση "Η Αμερικανική Σχολή Κρήτης (1837-1843): Από το κίνημα του τσαγιού στον πρώτο πόλεμο του οπίου" (Γρηγόρη, 2018) που αναφέρεται στη δράση ιεραποστολικών ομάδων στα Χανιά αλλά δίνει και πολλές πληροφορίες για άλλες ομάδες της Αθήνας όπως π.χ. τις αποστολές των Χιλ που δημιούργησαν και τις ομώνυμες σχολές που υπάρχουν μέχρι σήμερα κ.ά.

Μάσκες

Τα παιδιά φτιάχνουν και ζωγραφίζουν μάσκες (Πηγή εδώ)

Η παραπάνω ζωγραφιά είναι από ένα εργαστήριο μάσκας που είχε διοργανώσει το 2016 το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού (με τότε πρόεδρο την Μυρσίνη Ζορμπά) για τα προσφυγόπουλα στις δομές Σχιστού κι Ελληνικού. Από το αποτέλεσμα της δουλειάς αυτής, μάλιστα, προέκυψε έκθεση φωτογραφίας του Νίκου Κολοβού. Στο παρακάτω βίντεο υπάρχουν κι άλλες εικόνες των παιδιών με τις μάσκες.

Ζωγραφιές με μάσκες κάνουν και σήμερα τα παιδιά, όπως αυτή παρακάτω που προέκυψε από σχετική δράση των προσκόπων. 

Παιδική ζωγραφιά από δράση του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων (Πηγή)

Μάσκες ζωγραφίζουν και οι γκραφιτάδες σε όλο τον κόσμο.

Σας ευχαριστούμε, γράφει το γκράφιτι στον τοίχο ενός νοσοκομείου του Μπέργκαμο (Πηγή)

Keep calm, είναι το θέμα του γκράφιτι σε δρόμο του Μουμπάι στην Ινδία (Πηγή)

Τριδιάστατης τεχνικής γκράφιτι στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης (Πηγή)

Μάσκες φέραμε και από κάποιο ταξίδι μας στη Βενετία...

Μάσκες αγοράσαμε και σε κάποιες μακρινές Απόκριες...

Πόσοι γνωρίζουμε ότι υπάρχει ένα χωριό στα Πιέρια, η Μελίκη, που διαθέτει το Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη  Μελίκη - Κέντρο Έρευνας Μάσκας; (Πληροφορίες στη σελίδα του Κέντρου https://www.facebook.com/GeorgeMelikisMuseum/).

Από τη συλλογή του Εθνογραφικού Κέντρου Γιώργη Μελίκη (Πηγή)

Οι μάσκες που φορούν οι ηθοποιοί του Ιαπωνικού θεάτρου Νο έχουν μακρά ιστορία, αφού ξεκίνησαν τον 14ο αιώνα. Εδώ η μάσκα μιας μεσήλικης γυναίκας από τις δεκάδες που περιγράφονται στη σχετική βάση δεδομένων του Θεάτρου (http://www.the-noh.com/en/world/mask.html).

Και στο δικό μας αρχαίο θέατρο οι υποκριτές και τα μέλη του χορού φορούσαν μάσκες, τα προσωπεία.

Ομοίωμα θεατρικής μάσκας ηθοποιού από τη Θήβα, 3ος αι. π.Χ. (Πηγή)

Και στο σύγχρονο θέατρο οι μάσκες παίζουν το ρόλο τους. Έχει ενδιαφέρον μια αναζήτηση στον ιστότοπο του ΕΛΙΑ με ψηφιοποιημένες συλλογές προγραμμάτων και άλλου σχετικού υλικού από τον 19ο και 20ο αιώνα (http://eliaserver.elia.org.gr:8080/lselia/geniki.aspx).

Φυλλάδια για θέατρο και τέχνη από το Λαϊκό Θέατρο Αθηνών του Βασίλη Ρώτα (Πηγή)

Γράφει η Δήμητρα Μήττα στη μελέτη της για τις Μάσκες που έχει αναρτηθεί στον ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (http://www.komvos.edu.gr/masks/masks.html):

Προσωπείο φορά ο θεός, λ.χ. ο Διόνυσος, ο νεκρός, ο πιστός, ο μύστης, ο ηθοποιός, ο κλόουν, ο δήμιος, ο μεταμφιεσμένος του καρναβαλιού. Μιλούμε ακόμη για μάσκα ομορφιάς, αυτή δηλαδή που θα επιτρέψει τη διατήρηση μιας κατάστασης και την ανάσχεση του χρόνου, για μάσκα οξυγόνου που δίνει ζωή. μιλούμε για μάσκες προστατευτικές από αέρια, για μάσκα ξιφασκίας, τεχνιτών όπως οι οξυγονοκολλλητές, πυροσβεστών, δυτών αλλά και για τις μάσκες του αθλητισμού, εννοώντας τα φάρμακα ή τα φαρμάκια που μπορεί να πάρει ένας αθλητής για να ανεβάσει την απόδοσή του αλλά και που δρουν στα νεφρά σαν φίλτρο μη επιτρέποντας την ανίχνευση στα ούρα των απαγορευμένων ουσιών κατά τον αντιντόπινγκ έλεγχο. Μάσκα ονομάζεται και το κυρτό μέρος της πλώρης ενός σκάφους από την καρίνα μέχρι το ανώτερο κατάστρωμα, όπου χτυπούν τα κύματα κατά την κίνηση του πλοίου. Μιλούμε ακόμη για μασκάρισμα στη φωτογραφία –επιτρέπει στον φωτογράφο να σκιάσει περισσότερο ένα μέρος της φωτογραφίας και να φωτίσει ένα άλλο, να αναδείξει κάτι σκοτεινιάζοντας κάτι άλλο-, μιλούμε για το προσωπείο της Κου Κλουξ Κλαν, του κλέφτη και του τρομοκράτη, του καταδότη, του χούλιγκαν και των ράμπο, για τον άνθρωπο με το σιδερένιο προσωπείο, τον Ζορό και το Φάντασμα της Όπερας που κρύβει το παραμορφωμένο πρόσωπό του πίσω από μια μάσκα.

Κι επειδή το θέμα είναι ανεξάντλητο, θα τελειώσω με την αναφορά στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο της Νίκης Τρουλλινού - οδοιπορικό στην Αβινιόν του 14ου αιώνα, στο τοπίο των ποταμών, των αμπελιών και της λεβάντας, στην πόλη που σάρωσε η πανούκλα στο Μεσαίωνα  (https://www.efsyn.gr/nisides/241560_i-arrostia-ston-hrono).  "Η αρρώστια στο χρόνο" επιγράφεται το άρθρο και αναφέρεται στον "μαύρο θάνατο" που έπληξε την Ευρώπη για τρεις αιώνες και σκότωσε χιλιάδες ανθρώπους. Γράφει για τις μάσκες:

Στις πανούκλες του Μεσαίωνα οι μάσκες που φορέθηκαν ήταν εξαιρετικά ευφάνταστες κυρίως όσον αφορούσε τη μορφή των πουλιών. Λογής προσωπίδες με τις μορφές των πουλιών κατασκευάζονται και είναι πολύτιμο εμπόρευμα. Στα χειρόγραφα της εποχής απεικονίζονται κάπως τρομακτικά, πάνω από τα μακριά ενδύματα, συχνά πολυτελέστατα, η μουτσούνα–ράμφος ενός αρπακτικού πουλιού. Λες και ήταν ένας τρόπος να απομακρυνθεί από την επιθυμία το κάθε είδος φιλιού. Και για να μην ξεχάσουμε τον Βοκάκιο, όχι μόνο η δική του Φλωρεντία ερήμωσε στον θάνατο της πανούκλας αλλά και συνεχώς, μετά τη γνωριμία τους, καθώς ακολουθούσε τον Πετράρχη, δεν μπορεί, είχε και προβηγκιανές προσλαμβάνουσες. Κι ύστερα, μπορεί μαζί να ξεγελούσαν τον Θάνατο. Να τον μαστιγώνουν με τις λέξεις.

Γιατρός του 17ου αιώνα κυνηγώντας τον "μαύρο θάνατο"

Ποιος θα το 'λεγε πως η μάσκα θα 'μπαινε για καλά στη ζωή μας τη φετινή Άνοιξη!  

Άσχημη μάλλον διάλεξα εποχή
μάσκες πουλάνε στο παζάρι...