Αποχαιρετιστήριο στον Thomas Froehlich

Αποχαιρετώ τον χρόνο τούτο με κάποιες από τις ευχετήριες κάρτες που μου είχε στείλει ο Αμερικανός φίλος μου Tom Froehlich. Ο Τομ έφυγε τον περασμένο Μάρτη στα 81 του. Δεν ήταν ένας τυχαίος Αμερικανός ο Τομ, ήταν ένας φιλόσοφος, όπως μου είχε πρωτοσυστηθεί, που ήθελε να επισκεφτεί την Ελλάδα για να περπατήσει τους ίδιους δρόμους που περπατούσε ο Σωκράτης, ήθελε να περπατήσει από την Αθήνα μέχρι τον Πειραιά. Έτσι μου είχε πει, και ήρθε στην Αθήνα το 1990, τον φιλοξένησα, βρήκε βέβαια κάποια δυσκολία να πραγματοποιήσει το όνειρό του, περπάτησε όμως την Αθήνα όσο μπορούσε, επισκέφτηκε τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία της, πήγαμε ένα βραδάκι στον Πειραιά, νομίζω χάρηκε εκείνη την επίσκεψη.

Ο Τομ ήταν διαπρεπής καθηγητής στην Επιστήμη της Πληροφόρησης, για πολλά χρόνια στο Kent State University, όπου άφησε το στίγμα του στον τομέα μελέτης της ηθικής της πληροφορίας. Σε άλλη ανάρτηση θα προσπαθήσω να παρουσιάσω λίγα παραπάνω για το έργο του, απλά να σημειώσω ότι τα ενδιαφέροντά του ήταν γύρω από τα θέματα της κακής, ψευδούς, παραπλανητικής, κακόβουλης πληροφορίας (misinformation / disinformation), της ηθικής και της δημοκρατίας στην πληροφόρηση. 

Τον γνώρισα το 1985 ως διδάσκοντα στο καλοκαιρινό πρόγραμμα (Summerschool) του Πανεπιστημίου Aberystwyth στην Ουαλία. Ήταν ένας φιλικότατος άνθρωπος, που αγαπούσε τη συζήτηση, το φαγητό (ήταν ευτραφής), τα ζώα και τη γυμναστική (ξυπνούσε πολύ νωρίς κάθε πρωί, πήγαινε για τζόκινγκ και κάποια στιγμή βλέπαμε έναν κάθιδρο Τομ, με βερμούδα, να επιστρέφει, δυσκολευόμενος να αρθρώσει μια λέξη από το λαχάνιασμα!). Είχε πολύ καλή σχέση με την κουζίνα, είχε εξοικειωθεί και με το εστιατόριο του Πανεπιστημίου και κάποια στιγμή διοργάνωσε κοινή κουζίνα, είμασταν άνθρωποι απ' όλο τον κόσμο, φτιάξαμε διάφορες λιχουδιές, εγώ θυμάμαι έφτιαξα κεφτέδες με πατάτες στο φούρνο και πιλάφι. Ήταν όμως και σαν δάσκαλος εξαιρετικός, έλεγε αυτά που συνήθως δεν ακούς από τους υπόλοιπους, μας μιλούσε για τα θεωρητικά ζητήματα της πληροφορίας, για τους φραγμούς, τους κινδύνους, την κακή χρήση, το δημοκρατικό έλλειμμα, την ηθική. (Χάρη σ' αυτόν ξεκίνησα μια πολύχρονη έρευνα πάνω στον ρόλο των βιβλιογραφικών αναφορών που οδήγησε στην προκήρυξη εκπόνησης διδακτορικής διατριβής στον Τομέα Φιλοσοφίας του ΕΜΠ που δυστυχώς για προσωπικούς λόγους δεν κατάφερα να ολοκληρώσω και αργότερα στράφηκα σε άλλο αντικείμενο, αλλά αυτό δεν αφορά τούτη την ανάρτηση).

Ο Τομ ήταν ιδιαίτερα δραστήριος, ταξίδευε πολύ, έκανε φίλους σε όλο τον κόσμο και διατηρούσε τις φιλίες αυτές. Συχνά έστελνε κάρτες από τα μέρη που πήγαινε και οπωσδήποτε έστελνε τις ευχετήριες κάρτες για τον Νέο Χρόνο, όπως οι παραπάνω, οι οποίες συνοδεύονταν από τη λεπτομερή περιγραφή των ταξιδιών της χρονιάς.

Είχε επαφές με την κοινότητα στην οποία ανήκε, με τη γειτονιά όπως θα λέγαμε εμείς, διοργάνωνε γεύματα, ήταν πολύ καλλιεργημένος, ενδιαφερόταν ουσιαστικά για θέματα πολιτισμού, αγαπούσε την οικογένειά του, είχε αδέλφια και ανίψια πολλά, αγαπούσε πολύ τα ζώα, είχε γάτες που τις έλεγε παιδιά του. Έγραφε στο γράμμα του 1997:

My kids, Andre, Sebastian and Tasha, are all doing well, and they send their best wishes for a purr-fect New Year. Their dad continues to fall apart. The fifties are not the best time for the body to age gracefully, and one is forced to attend to the sins of the past: too many good parties and too many good times [...]

Αποχαιρετώ τον Τομ με μια φωτογραφία του που νομίζω δείχνει τον άνθρωπο που ήταν, με καλοσύνη και με αγάπη για ζωή. Δεν ξέρω αν βρήκε τον Σωκράτη στον δρόμο του, άλλωστε έναν Σωκράτη, αν θέλουμε, τον κουβαλούμε μέσα μας...

Καλή καλύτερη χρονιά!

Οι βιβλιοθήκες στη μάχη για τον έλεγχο ψευδών ειδήσεων (fake news)

Το Λεξικό της Οξφόρδης όρισε ως λέξη της χρονιάς για το 2016 τη λέξη "μετα-αλήθεια" (post-truth), ορίζοντάς την ως κάτι το οποίο σχετίζεται ή υποδηλώνει περιστάσεις όπου τα αντικειμενικά γεγονότα ασκούν μικρότερη επιρροή για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης από ό,τι το συναίσθημα και οι προσωπικές πεποιθήσεις.

an adjective defined as ‘relating to or denoting circumstances in which objective facts are less influential in shaping public opinion than appeals to emotion and personal belief’

Η μετα-αλήθεια συνδέεται με τις ψευδείς ειδήσεις που κυκλοφορούν κυρίως στο Διαδίκτυο μέσω των κοινωνικών δικτύων (fake news, hoax news), άλλως με την παραπληροφόρηση. Στα ελληνικά λέμε κακή πληροφόρηση, λανθασμένη πληροφόρηση, ψευδή πληροφόρηση, παραπληροφόρηση, χωρίς να είναι πάντα σαφή τα όρια της κάθε έννοιας και χωρίς να υποδηλώνεται σαφώς η ύπαρξη ή όχι προθέσεων στον τύπο της πληροφόρησης που παρέχεται. Αντίθετα, στην αγγλική υπάρχουν οι έννοιες disinformation και misinformation στις οποίες υπάρχει αυτή η διάκριση της κακής ή λανθασμένης πληροφόρησης με ή χωρίς πρόθεση αντίστοιχα.

Όσο για την έννοια "παραπληροφόρηση", βλέπουμε ότι χρησιμοποιείται αδιακρίτως. Για παράδειγμα, στο Λεξικό Τριανταφυλλίδη διαβάζουμε ότι είναι "η (σκόπιμη) διάδοση, διοχέτευση ψευδών πληροφοριών με στόχο ή με αποτέλεσμα την παραπλάνηση, τη σύγχυση του αποδέκτη", αποδίδει δηλαδή πρόθεση στον παραπληροφορούντα ενώ δίνει ως αντίστοιχο αγγλικό τον όρο misinformation. Το ίδιο κάνει και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Έτσι, στα ελληνικά δεν έχουμε διαφορετικούς όρους (κατασημάνσεις όπως λέμε στην Ορολογία) για τις δύο έννοιες. Σε σχετική παλιότερη συζήτηση στο Translatum γίνεται διάκριση ανάμεσα στην παραπληροφόρηση που είναι η υποβολιμαία διασπορά ψευδών ειδήσεων (disinformation) και στην κακή πληροφόρηση που είναι η απλή λάθος πληροφόρηση (από άγνοια ή αμέλεια διασταύρωσης στοιχείων) (misinformation), χωρίς πάντως να δίνεται συνέχεια στον σχετικό προβληματισμό.

Είναι προφανές ότι και οι δύο τύποι παραπληροφόρησης έχουν σοβαρές συνέπειες. Μάλιστα και στη "χωρίς πρόθεση" misinformation, ακόμη κι αν έχει ως αφετηρία την άγνοια, η επαναλαμβανόμενη χρήση μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα (χωρίς να υποβαθμίζεται έτσι κι αλλιώς η σημασία της ίδιας της άγνοιας ή της ημιμάθειας - που είναι, θάλεγα, σχεδόν το ίδιο πράγμα).

Γίνεται πολύς λόγος για την έννοια της μετα-αλήθειας, τόσο στα διεθνή όσο και στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης, σε εφημερίδες, δικτυακούς τόπους, συζητήσεις κτλ. (για το οποίο θα γράψω λίγες σκέψεις σε επόμενη ανάρτηση). Εδώ θα σταθώ στην περίπτωση των βιβλιοθηκών και σε πρωτοβουλίες που παίρνουν βιβλιοθήκες και ενώσεις τους για την αντιμετώπιση των προβλημάτων κακής/ψευδούς/παραπλανητικής πληροφόρησης.

Οι βιβλιοθήκες εξ ορισμού και εκ του αντικειμένου τους, ως χώροι (φυσικοί και ψηφιακοί) συγκέντρωσης, επεξεργασίας, διαφύλαξης και διάχυσης των προϊόντων αλλά και της ίδιας της πληροφορίας, έχουν κυρίαρχο ρόλο και λόγο στην εξασφάλιση αξιοπιστίας, ορθότητας και αλήθειας στην πληροφόρηση.

Εξάλλου, όταν διδάσκουμε στους φοιτητές βιβλιοθηκονομίας τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά της πληροφορίας, ακριβώς αυτά τα στοιχεία προσπαθούμε να ξεκαθαρίσουμε. Διαβάζω από παλιές σημειώσεις μου τι έλεγα στο εισαγωγικό μάθημα για την αξιολόγηση των πληροφοριακών συστημάτων:

Ιδιότητες της πληροφορίας:

• μειώνει την αβεβαιότητα (αταξία – εντροπία)·
• μπορεί να είναι αληθής ή ψευδής·
• μπορεί να είναι νέα ή αυξητική·
• μπορεί να διορθώνει ψευδή πληροφορία·
• μπορεί να επιβεβαιώνει και/ή να συμπληρώνει υπάρχουσα πληροφορία·
• έχει αξία όσον αφορά το περιεχόμενο και την επικαιρότητα.

Χαρακτηριστικά της πληροφορίας:

• ποιότητα (σε σχέση με την ορθότητα, την αντικειμενικότητα, την επικαιρότητα)·
• ποσότητα (έμφαση στη σχετικότητα/συνάφεια και όχι στον όγκο)·
• επικαιρότητα (εξυπηρέτηση των αναγκών σχεδιασμού, ελέγχου, λήψης αποφάσεων)·
• ταχύτητα (ρόλος στην λήψη αποφάσεων – οικονομική αποτίμηση – η βραδύτητα μπορεί να καταστήσει την πληροφορία άχρηστη)·
• έλεγχος σφαλμάτων (αντιμετώπιση προβληματικών περιοχών)·
• παρουσίαση (συσχέτιση με επικοινωνία)·
• σχετικότητα/συνάφεια (δυσκολία στην αξιολόγηση).

Επομένως, οι βιβλιοθήκες και οι βιβλιοθηκονόμοι έχουν τις δυνατότητες και το ρόλο ώστε να αναπτύξουν δραστηριότητες ελέγχου και αξιολόγησης των πληροφοριών και των πληροφοριακών πόρων ως προς συγκεκριμένα κριτήρια, αυτόνομα ή σε συνεργασία με άλλες κατηγορίες ενδιαφερομένων, όπως είναι οι δημοσιογράφοι, οι εκπαιδευτικοί κ.ά. Ήδη αυτό γίνεται σε βιβλιοθήκες άλλων χωρών. Παραθέτω εδώ κάποια παραδείγματα από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου έχει σημειωθεί έκρηξη ψευδούς πληροφόρησης, ιδιαίτερα μετά την εκλογή Τραμπ, αλλά και όπου βιβλιοθηκονόμοι και άλλοι σκεπτόμενοι άνθρωποι - ευτυχώς - αναζητούν τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος.

Η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Johns Hopkins δίνει πληροφορίες και παραδείγματα
σχετικά με τις έννοιες propaganda, misinformation, disinformation  

Οδηγός και εργαλεία για την αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων
στη Βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ

Στο περιοδικό της Αμερικανικής Ένωσης  Βιβλιοθηκών (ALA) διαβάζουμε άρθρο με τίτλο "Fighting Fake News: How libraries can lead the way on media literacy", στο οποίο υπογραμμίζεται ο ρόλος και η υποχρέωση των βιβλιοθηκονόμων κάθε είδους βιβλιοθήκης να ενημερώνουν σωστά τους χρήστες τους, να αποκαλύπτουν τις ψευδείς ειδήσεις (δίνοντας μάλιστα ως παράδειγμα την ψευδή είδηση ότι ο Πάπας είχε συγχαρεί τον Τραμπ για την εκλογή του!) και να συνεργάζονται με τους δημοσιογράφους (φυσικούς συμμάχους τους ονομάζει) ώστε να υποστηρίζεται η πληροφοριακή παιδεία για όλους. Καταλήγει μάλιστα, ότι όλος αυτός ο θόρυβος για τις ψευδείς ειδήσεις μπορεί να έχει και θετικό αποτέλεσμα για τους βιβλιοθηκονόμους, ότι δηλαδή η πληροφοριακή παιδεία, ως προς τα μέσα ενημέρωσης αλλά και κάθε άλλο τύπο περιεχομένου, θα αναγνωριστεί τελικά ως βασική δεξιότητα στην ψηφιακή εποχή.

Σημειώνεται ότι η ALA έχει ασχοληθεί εκτενώς με το ζήτημα των ψευδών ειδήσεων, ενώ εδώ και χρόνια συνιστά στα μέλη της τη χρήση του CRAAP Test για την αξιολόγηση των δικτυακών τόπων, για τον έλεγχο και τον εντοπισμό της παραπληροφόρησης. Τα κριτήρια που λαμβάνονται υπόψη στη μέθοδο αυτή είναι: επικαιρότητα (currency), συνάφεια (relevance), υπευθυνότητα (authority), ορθότητα (accuracy) και σκοπός (purpose). Τον τελευταίο καιρό δε, μετά την εκλογή Τραμπ, επανεξετάζονται τα κριτήρια δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση σε κάποια στοιχεία (όπως π.χ. το κριτήριο της υπευθυνότητας, όπου για την αξιολόγηση του συγγραφέα, συντάκτη, εκδότη κτλ. δεν αρκεί ο τίτλος ή η ιδιότητα) με γνώμονα την προστασία των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων όλων των ομάδων του πληθυσμού (όπως έμφυλων δικαιωμάτων, δικαιωμάτων μεταναστών κ.α.).

CRAAP Test (Πηγή εικόνας)

Αν και ανέφερα τους λόγους για τους οποίους έδωσα περισσότερο χώρο στην εικόνα από τις Ηνωμένες Πολιτείες, θα πρέπει να αναφέρω ότι ήδη υπάρχει κινητικότητα και σε διεθνές επίπεδο.  Η Διεθνής Ομοσπονδία Ενώσεων Βιβλιοθηκών IFLA, συμμετέχοντας στη συζήτηση για την αντιμετώπιση αυτής της "λαίλαπας", κυκλοφόρησε μια αφίσα με γενικές οδηγίες για τον εντοπισμό και τον έλεγχο των ψευδών ειδήσεων. Οι οδηγίες αυτές βασίζονται σε σχετικό κείμενο που δημοσιεύτηκε τον περασμένο Νοέμβριο στον ιστότοπο του Οργανισμού FactCheck.org.

Ανοιχτό πεδίο και για τις ελληνικές βιβλιοθήκες ν' αναζητούν την αλήθεια, όπως σημείωνε ήδη στο πρωτοχρονιάτικο άρθρο του στην Αυγή ο "Καλλίμαχος". Αλλά και ν' αναζητούν, να διαμορφώνουν και να καθιερώνουν ρόλους, όπως ας πούμε το παράδειγμα της εγγραμματοσύνης - πληροφοριακής παιδείας - που αναφέρθηκε παραπάνω. Μόνο που χρειάζεται ξανακοίταγμα τι σημαίνει αυτό στις σημερινές συνθήκες. Όχι εύκολο έργο. Έτσι πάντως όμως οι βιβλιοθήκες θα εξακολουθήσουν να υπηρετούν πρωτίστως την πληροφόρηση και τη γνώση μάλλον παρά (συχνά μόνο ή με προτεραιότητα) τη ... διάθεση χώρου και προσωπικού για δραστηριότητες κατασκευών (ως "makerspaces", χωρίς πάντως απαραίτητα και να αποκλείονται αυτές).

-------------------------------------------
Σημείωση: Το αφισάκι με τις οδηγίες της IFLA στα ελληνικά είναι δικής μου απόδοσης, με χαρά όμως είδα ότι αναμένεται σύντομα και η επίσημη κυκλοφορία στη γλώσσα μας.