Σάββατο 28 Οκτωβρίου 2017

Η λεβεντιά είναι μια πληγή που πάντα αίμα τρέχει: Το "Τελευταίο σημείωμα" του Παντελή Βούλγαρη και της Ιωάννας Καρυστιάνη



Η λεβεντιά είναι μια πληγή
που πάντα αίμα τρέχει
Θε μου και πώς τηνε βαστά
εκείνος που την έχει....


Έτσι τραγουδούν οι 200 κομμουνιστές του Χαϊδαρίου λίγο πριν τους φορτώσουν στα καμιόνια για το Σκοπευτήριο της Καισαριανής την Πρωτομαγιά του '44. Είναι ίσως οι πιο συγκλονιστικές εικόνες από την τελευταία ταινία του Παντελή Βούλγαρη και της Ιωάννας Καρυστιάνη "Το τελευταίο σημείωμα". Σα χορός του Ζαλόγγου διαδέχονται ο ένας χορός τον άλλο, έσυραν πρώτο το χανιώτικο συρτό, γύρισαν στο ποντιακό και συνέχισαν τους χορούς και τα τραγούδια απ' όλα τα μέρη του ελληνισμού. 




Κι εκείνο το επιβλητικό Ιτζεδίν, "αι εγκληματικαί φυλακαί Καλαμίου", τόπος ιδανικός για εφαρμογή του Ιδιωνύμου στη δεκαετία του '30, τόπος εγκλεισμού για πολλές δεκαετίες ακόμη, τόπος μνήμης για πάντα. Εκεί έστησε το σκηνικό με τη γραφίδα του ο Γιάννης Φίλης κι έγραψε τη "Δικαίωση" (Μελάνι, 2011). Εκεί γυρίστηκαν οι "Μέρες του '36" του Αγγελόπουλου, εκεί τα "Πέτρινα χρόνια" του Βούλγαρη, και ξαναγύρισε τώρα ο ίδιος με την ιστορία του Σουκατζίδη και των υπόλοιπων κομμουνιστών του Χαϊδαρίου, φτιάχνοντας ένα σκηνικό με σεβασμό στην ιστορία και στη μνήμη των ανθρώπων που εκτελέστηκαν. Φιγούρες ανθρώπινες, πραγματικές, πέρασαν πολλές, να και η φιγούρα του δεκαεννιάχρονου Νίκου Γλέζου που δεν ήθελε να τον τουφεκίσουν μόνο του, να και η φιγούρα του Χανιώτη γεωπόνου Νίκου Μαριακάκη με τα φυτά και τα λουλουδένια του στεφάνια, να και η φιγούρα της Χαράς Λιουδάκη, της αρραβωνιαστικιάς του Ναπολέοντα (για την αδερφή της Μαρία, τη σπουδαία δασκάλα και λαογράφο, που εκτελέστηκε το '47 στον εμφύλιο, είχα γράψει παλαιότερα). 

Και πώς συγκινήθηκα που είδα τη Βαγγελιώ Σερδάκη (Χιωτάκη) κάποια στιγμή ανάμεσα στους πολλούς κομπάρσους. Κι άλλες χανιώτικες φιγούρες. Η Καρυστιάνη είπε στη συνέντευξη που έδωσε μαζί με τον Βούλγαρη στο Δεύτερο Πρόγραμμα στις 26/10 ότι στο σκηνικό χρησιμοποίησαν έπιπλα από το σπίτι του Κώστα Χιωτάκη (1914-1981, πολύ γνωστού και αγαπητού στα Χανιά κομμουνιστή γιατρού και λογοτέχνη (μικρή αναφορά μου εδώ).

Τα περισσότερα λόγια περιττεύουν, δείτε την ταινία, έντονα συναισθηματική, βαθειά ανθρώπινη, βαθειά αληθινή. 

Και στα δικά μας ΟΧΙ, άκουσα τη δημοσιογράφο να λέει το πρωί στο ραδιόφωνο του Κόκκινου, με αφορμή τη σημερινή μέρα.

Και στα δικά μας ΟΧΙ!


Πέμπτη 12 Οκτωβρίου 2017

Ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης για το βασίλειο της Κρήτης και τις αόρατες πόλεις της


Το διάβασα σαν παραμύθι, σαν ένα ύμνο για το νησί μας, σαν ένα παραμύθι που ακόμη και τα άσχημα τα φέρνει έτσι που σε μερεύει, εσένα που δεν αντέχεις τις ασχήμιες του γενέθλιου τόπου, μάλλον ... όχι του τόπου, κάποιων ανθρώπων του γενέθλιου τόπου. Ο λόγος για το Βασίλειο της Κρήτης. Μην φανταστείτε μεγαλοστομίες, ούτε βαυκαλήματα, ούτε λεβεντιές και άλλα τέτοια γλωσσικά χαριεντίσματα, νύξεις και σαρκασμός ίσως κάποιες φορές. Ο λόγος για το «Βασίλειο της Κρήτης» του Γιώργη Γιατρομανωλάκη (Άγρα 2016) με υπότιτλο «Γενικές πληροφορίες και χωριά», ένα βιβλίο που δεν είναι τουριστικός οδηγός έτσι όπως γνωρίζουμε τους οδηγούς, είναι ένας οδηγός του νησιού έτσι όπως ο συγγραφέας νιώθει τον τόπο του και όπως θέλει να μας τον γνωρίσει, επαναφέροντας στη μνήμη «την απόλυτη ωραιότητα της νήσου». 

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος δίνει «Γενικές πληροφορίες περί του Βασιλείου», δηλαδή χλωρίδα και πανίδα του νησιού, έθιμα, τρόπος ζωής, γλώσσα, ιατρική, μουσική, ποτά, τροφές· και παρών ο λαός της Κρήτης, οι populus Cretensis κατά τους Λατίνους, οι άντρες και οι γυναίκες, και οι γυναίκες φορώντας στους λαιμούς τους περιδέραια από χρυσά νομίσματα, τις κολαΐνες. Κι εγώ να θυμάμαι, σε περίοπτη θέση στον τοίχο, την ασπρόμαυρη φωτογραφία της γιαγιάς Μαρίας και του παππού Μανούσου, εκείνη με τις πεντόλιρες κρεμασμένες στο λαιμό της. Τι όμορφη που ήταν!


Η γιαγιά Κουκουβιτομαρία με τις πεντόλιρες στον μπέτη

Η Κρήτη, λέει, φορεί τρία ζωνάρια, δηλαδή 

έχει τρεις φύσεις, συνυφασμένες σε μία: την επιθυμητική, τη θυμοειδή και τη λογιστική. Αυτό δηλοί ότι το σώμα της Κρήτης είναι εργατικό/παραγωγικό, στρατιωτικό/ηρωικό και αρχοντικό/ηγεμονικό.

Όσο για τη γλώσσα, αν ένας κάτοικος της Κρήτης ρωτήσει έναν επισκέπτη από την άλλη Ελλάδα «Θέλεις ένα ποτήρι γάρα;», δεν θα καταλάβει, γιατί αυτός το ίδιο πράγμα το λέει γάλα. Όμως... τη λέξη ευγοράδα δεν την έχει καθόλου, θα πεί «θέα λαμπρότατη, πανοραμική». (Ψάχνοντας στο λεξικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος του Ξανθινάκη δεν βρήκα την ευγοράδα - ο Γιατρομανωλάκης είναι από το Ηράκλειο – βρήκα όμως εβγοράδα και βγοράδα, που θα πεί ορατότητα, θέα, λέμε και όβγορο το μέρος με ορατότητα, με θέα και προέρχονται από τα εὖ και ὁρῶ).

Δίνει χρήσιμες πληροφορίες για το ζωικό βασίλειο της Κρήτης. Μιλά για τον σκατζόχοιρο, για τον αφορδακό, ένα είδος βατράχου, το βαθρακό που λέμε στα Χανιά, για τον κάτη, το γάτη της Κρήτης δηλαδή (ξεχνά ν’ αναφερθεί στο φουρόγατο, τον αγριόγατο). Μιλά για τις μύγες και τις χρυσόμυγες, τις σφήκες, τις μέλισσες, τα κουνούπια, μιλά και για τον μπούμπουρα, αυτόν που «στα ελληνικά λέγεται βόμβος» (και θυμήθηκα τη μακρά συζήτηση που είχαμε στην ΕΛΕΤΟ και στο Ελληνικό Δίκτυο Ορολογίας για την απόδοση του drone στα ελληνικά, υπήρχε ήδη η απόδοση κηφήνας, προτάθηκε η άλλη μέλισσα, ο μπούμπουρας, λόγω του βόμβου, τελικά επικράτησε η απόδοση δρόνος, βλέπε αναφορές από τις σχετικές συζητήσεις εδώ και εδώ και εδώ). Μιλά για όλα τα πετούμενα, ας μου επιτραπεί να παρατηρήσω πως λείπει ο γυπαετός, μοναδικός στην Ελλάδα.


Φουρόγατος ήταν και ο τίτλος εφημερίδας
που εξέδιδε η Οικολογική Πρωτοβουλία Χανίων

Μιλά για τα φυτά, δίνει τις λατινικές ονομασίες τους και σε κάποια οι περιγραφές γίνονται ... αποκαλυπτικές μέχρι τολμηρές, όταν π.χ. τα χαρακτηρίζει επικίνδυνα κι ας δείχνουν ήμερα. «Είναι πανέξυπνα. Συμπεριφέρονται ξέφρενα και αφροδισιακά. Τα λένε και φυτά-επιδειξίες...». Όπως η μυρτιά, η μερθιά στα κρητικά. Ενώ ... η ταγή (η βρόμη δηλαδή, ταή την ήξερα) είναι απονήρευτη και οι βρούβες πετούν εδώ κι εκεί. Υπάρχουν και τα υπνοφόρα φυτά, «τα φανερά υπνοφόρα και τα κρυμμένα ή κρυφοφυτευμένα», στα φανερά ανήκει η μήκων η ροιάς, δηλαδή η παπαρούνα, ενώ γνωστότερο από τα κρυφά είναι το «ορεινόν δενδρύλλιον», αλλιώς και «κανναβόδενδρον». 

Το δεύτερο μέρος επιγράφεται «Χωριά του Βασιλείου» και αποτελεί το ελληνικό παραμύθι για τις Αόρατες πόλεις της Κρήτης, αφού σε κάθε σελίδα του θυμίζει τον Ίταλο Καλβίνο να περιγράφει τις δικές του Αόρατες πόλεις.

Φανερή κι εδώ η αγάπη του συγγραφέα για το νησί, ακόμη κι όταν υπαινίσσεται τα στραβά και άσχημα των τόπων. Ψάχνεις σαν αναγνώστρια να συνδέσεις το παραμύθι με την πραγματικότητα, να εντοπίσεις το χωριό των μουσικών, το χωριό των μελαγχολικών, το χωριό των ερωτευμένων, το χωριό των ποιητών, το χωριό των σιωπηλών, το χωριό των ζωοκλεφτών, το χωριό του Μινώταυρου, μα δεν σ’ αφήνει, δεν το θέλει έτσι, θέλει να σου δείξει την Κρήτη του μέσα από τα είκοσι χωριά της όπως εκείνος τα έχει φανταστεί.

Πρώτο περιγράφει το χωριό των υφαντριών, απ’ όπου «φαίνεται να λαμπυρίζει και να φωτοβολά κάτω βαθιά όλος ο τόπος της Κρήτης».

Ο Ζήνας έβαλε τις υφάντριες ψηλά για να βλέπουν όλο το νησί και να το αποτυπώνουν στα υφαντά τους.

Μέρα και νύχτα οι υφάντριες του Ζήνα σχεδιάζουν, ξομπλιάζουν, υφαίνουν το κορμί του Βασιλείου. Παίρνουν κλωστές μεταξένιες και βαμβακερές. Λινές από τα σπαρτά και τα λινάρια. Μάλλινες από τις κουρές των προβάτων. Τις βάφουν χρυσές. Τις βάφουν ασημένιες. Στο χρώμα των κρητικών υακίνθων. Στο χρώμα των μενεξέδων. Στις αποχρώσεις του λευκού κρίνου. Του κρίνου του μαύρου. Του κρίνου του ερυθρού και του κρίνου του αιματωμένου. Στις αποχρώσεις της μήκωνος της ροιάδος...

Τελευταίο αφήνει το χωριό των μεθυσμένων, όπου όλοι άντρες, γυναίκες και παιδιά είναι μεθυσμένοι, σκυλιά, γατιά, κοκόρια ολομέθυστα. Έστειλε ο βασιλιάς Μίνως Β6 ο Νηφάλιος τους Δώδεκα επιθεωρητές να ελέγξουν και να καταγράψουν τα συμβάντα. Και ...

Σαν ήπιαν και την Πέμπτη φλάσκα, άφησαν κατά μέρος τα σύνεργα της γραφής. Άφησαν τα κατάστιχα. Άφησαν τις δέλτους. Ενώθηκαν με τους άνδρες του χωριού των μεθυσμένων. Με τις γυναίκες. Με τις γριές και τους γέρους. Έλαβαν στις αγκάλες τους τα μωρά παιδιά και τα ενανούριζαν. Τα ηρεμούσαν φυσώντας στο πρόσωπό τους τη θεία μέθη τους. Και ως πήγαινε να ξημερώσει, ανέβηκαν επάνω στους φράκτες όλοι οι κόκορες του χωριού των μεθυσμένων. Έλαβαν θέση. Και ωσάν από μυστική εντολή κινημένοι, άφησαν τη λαλιά τους να φύγει όρθια προς τα επάνω, Και μαζί με τη γάργαρη λαλιά τους, ανέβαινε προς τον ουρανό, ως πρωινός ατμός, η απαράμιλλη μέθη του βασιλικού χωριού τους.-

Κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα !!!
.....................................................


Σημείωση:

Ο τίτλος του βιβλίου και το εξώφυλλο είναι παρμένα από τον ομώνυμο χάρτη που φιλοτέχνησε ο Ιταλός μηχανικός και χαρτογράφος Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα (Francesco Basilicata) την περίοδο 1618-1619. Διαβάζουμε από το θεματικό συσσωρευτή πολιτισμικών εκπαιδευτικών πόρων φωτόδεντρο τις παρακάτω πληροφορίες για τον χάρτη:

Πρόκειται για χάρτη της νήσου της Κρήτης, του πρώτου τετάρτου του 17ου αιώνα. Χρονολογείται το 1618 και φιλοτεχνήθηκε από τον Ιταλό χαρτογράφο και στρατιωτικό μηχανικό Francesco Basilicata. Είναι μέρος του ευρύτερου έργου του με τίτλο Cretae Regnum – «Το βασίλειον της Κρήτης». Ο «Άτλαντας» αυτός, που πρέπει να φιλοτεχνήθηκε στα 1618-1619, είναι αφιερωμένος στον Natale Donato, προβλεπτή του ιππικού στον Χάνδακα και συνοδεύτηκε από εκτενή έκθεση (Relazione) για την Κρήτη, όπου δίδεται έμφαση στις οχυρώσεις, στους τρόπους άμυνας, αλλά και στη φυσική γεωγραφία, την ιστορία, την αρχαιολογία, τη διοίκηση και την οικονομία του νησιού. Στους χάρτες του ο Basilicata, με επιδέξια χρήση των χρωμάτων, τονίζει την τοπογραφία και τη μορφολογία των περιοχών, ενώ ιδιαίτερη προσοχή δίνει στην αναπαράσταση κάθε λεπτομέρειας οικονομικής σημασίας, τόσο στις θαλάσσιες περιοχές όσο και στις στρατιωτικές θέσεις. Ο συγκεκριμένος χάρτης μας δίνει μια εικόνα του γεωφυσικού τοπίου του νησιού με τοπωνύμια εποχής. Μας δίνει και άλλες εικονογραφημένες πληροφορίες και ονομάζει τις θάλασσες που βρέχουν τα παράλια του νησιού. Ο χάρτης είναι καλλιτεχνικά φιλοτεχνημένος, με καλαίσθητες εναλλαγές χρωμάτων, ενώ εντυπωσιάζει για την αρμονική διάταξη των χώρων και την αγάπη στις λεπτομέρειες. Ο χάρτης της Κρήτης του Basilicata αναγνωρίστηκε ως ο ακριβέστερος της εποχής και χρησίμευσε ως πρότυπο και για τους M. Boschini και V.M. Coronelli.

(Έχει επίσης εκδοθεί Το Βασίλειον της Κρήτης - Cretae Regnum, Francesco Basilicata, 1618. Ηράκλειο, «Μικρός Ναυτίλος» - Βικελαία Βιβλιοθήκη - ΤΕΔΚ Κρήτης, 1994, με την επιμέλεια των Βάσω Δανέζη-Λαμπρινού και Νίκου Παναγιωτάκη)

Πέμπτη 5 Οκτωβρίου 2017

Βροχή, του Σόμερσετ Μωμ: "με μια άγρια μοχθηρία, πολύ κοντινή στα ανθρώπινα πράγματα"




"Δεν έμοιαζε με το δικό μας ψιλόβροχο στην Αγγλία, που αγγίζει μαλακά το χώμα· έπεφτε αδυσώπητα και είχε κάτι το τρομακτικό που σ' έκανε να διαισθάνεσαι τη μοχθηρία των πρωτόγονων δυνάμεων της φύσης. Θύμιζε κατακλυσμό εξ ουρανού και βροντούσε στην αυλακωτή λαμαρίνα της στέγης σταθερά επίμονα, εκνευριστικά..."

Αυτή η βροχή που πέφτει συνεχώς και θυμίζει κατακλυσμό και γεμίζει θλίψη και απελπισία τα πρόσωπα είναι το κεντρικό θέμα της νουβέλας "Βροχή" του Σώμερσετ Μώμ (Άγρα, 2017, σε πολύ καλή μετάφραση της Παλμύρας Ισμυρίδου). Ή μήπως τελικά, η προτελευταία φράση "Άντρες! Σιχαμερά, βρομερά γουρούνια! Όλοι ίδιοι είστε, όλοι. Γουρούνια! Γουρούνια!" , που αναφώνησε με αποστροφή στο βλέμμα και μίσος στα λόγια της η Σέηντι Τόμσον είναι το κύριο θέμα του έργου. 

Ο Μώμ τοποθετεί με υποβλητικό τρόπο τη βροχή στο κέντρο της ιστορίας και πλέκει την ιστορία έτσι ώστε και η διάθεση των ηρώων να αντιστοιχεί στο βαρύ κλίμα που δημιουργεί η βροχή που πέφτει "αδιάκοπα, ανελέητα, με μια άγρια μοχθηρία, πολύ κοντινή στα ανθρώπινα πράγματα".

Ήρωες της ιστορίας του Μωμ δυο ζευγάρια, οι Μακφαίηλ και οι Ντέηβιντσον, που ταξιδεύουν για τα νησιά Σαμόα στο Νότιο Ειρηνικό. Ένας καλόκαρδος γιατρός ο Μακφαίηλ, ένας φανατικός, ηθικολόγος, άκαμπτος ιεραπόστολος ο Ντέηβιντσον. Το πλοίο αναγκάζεται να σταματήσει στο Πάγκο-Πάγκο γιατί υπάρχει υποψία επιδημίας χολέρας. Δύσκολες μέρες απραξίας, ανίας και αγριότητας, και η βροχή να μη σταματά "σε τούτο τον καταραμένο τόπο... η βροχή και μόνο αρκεί για να σου τσακίσει τα νεύρα".

Στο ίδιο καράβι ταξιδεύει και μια πολύ ζωηρή κοπέλα, η Σέηντι Τόμσον, που ο ιεραπόστολος θέλει να τη φέρει στον ίσιο δρόμο, και να τη στείλει στο Σαν Φρανσίσκο, δεν τη θέλει στο νησί, δεν είναι για τα ήθη τους. Και δεν είναι δύσκολο, όπως υποστηρίζει, "η ιεραποστολή μας ασκεί μια κάποια επιρροή στην Ουώσινγκτον..." Νύξεις για το ρόλο κάποιων λειτουργών της εκκλησίας στα μακρινά εκείνα μέρη. Συγκλονιστική εξέλιξη της ιστορίας, το ίδιο και η κατάληξη. 

Και λίγη γεωγραφία στα νησιά του Νότιου Ειρηνικού. Οι ήρωες ταξιδεύουν για την Άπια, την πρωτεύουσα των νησιών Σαμόα· Δυτική Σαμόα η προηγούμενη ονομασία, όταν ήταν κομμάτι της Νέας Ζηλανδίας, γιατί υπάρχει και η Αμερικανική Σαμόα που εποπτεύεται από τις ΗΠΑ με πρωτεύουσα το Πάγκο-Πάγκο.


Στο σύμπλεγμα των νησιών Σαμόα ανήκουν η Σαμόα (πρώην Δυτ.Σαμόα 
που ανεξαρτητοποιήθηκε το 1962 από τη Ν. Ζηλανδία) 
και η Αμερικανική Σαμόα που ελέγχεται από τις ΗΠΑ

Η Αμερικανική Σαμόα είναι όπως το νησί Γκουάμ, ελέγχεται δηλαδή από τις ΗΠΑ, με τη διαφορά ότι τα παιδιά της δεν γίνονται Αμερικανοί πολίτες κατά τη γέννησή τους, όπως γίνεται με τα νεογέννητα στο Γκουάμ, στο Πουέρτο Ρίκο και τις άλλες ελεγχόμενες από τις ΗΠΑ περιοχές. Άλλη διαφορά επίσης, είναι ότι δεν τους έχει στοχοποιήσει ακόμη ο ηγέτης της Βόρειας Κορέας, όπως το Γκουάμ...




Στην ιστορία του Μωμ, γραμμένη στις αρχές του 20ου αιώνα (πρωτοκυκλοφόρησε το 1921), υπάρχουν αναφορές για το καθεστώς των νησιών εκείνης της εποχής. Λέει σε κάποιο σημείο ο Ντέηβιντσον για τον Κυβερνήτη του πλοίου: "Είναι άνθρωπος διστακτικός, με ασθενή βούληση. Διατεινόταν ότι η παραμονή της εδώ δεν θα διαρκούσε παρά ένα δεκαπενθήμερο, και ότι αν στη συνέχεια αναχωρούσε για την Άπια, θα περνούσε στη δικαιοδοσία των Βρετανών, οπότε ο ίδιος δεν θα είχε λόγους να αναμιχθεί". 

Και πολύς κινηματογράφος, ήδη από το 1932 με την Κρώφορντ, ακολούθησαν και άλλες ταινίες, ξεχωρίζω τη Χέηγουορθ, πάντα με κεντρικό πρόσωπο τη Σέηντι.

Η Ρίτα Χέυγουερθ πρωταγωνίστησε στην ταινία Miss Sadie Thomson το 1953.
Σημειώνεται ότι αυτός ήταν ο πρώτος τίτλος του βιβλίου του Μωμ.

Παρακάτω, η ταινία Rain στην έκδοση του 1932 με πρωταγωνίστρια την Τζόαν Κρώφορντ (υπάρχει και εδώ).