Ανακεφαλαιώνοντας συνοπτικά την ιστορία της γης και του ανθρώπου επί της γης και δίνοντάς μας μια εικόνα για τη συνείδηση του εαυτού μας και του όλου, ο Γιώργος Γραμματικάκης γράφει: 2
Σε αυτή τη μία και μόνο ώρα στη διαδρομή ενός ολόκληρου έτους, επισυμβαίνει ουσιαστικά η ανθρώπινη εξέλιξη· λίγα μόνον λεπτά κατέχει η γραπτή ανθρώπινη ιστορία· και μόνο σε μερικά δευτερόλεπτα μετράται η περίοδος που η επιστήμη και η τεχνολογία μετατρέπουν τον άνθρωπο από υπόδουλο, σχεδόν σε κυρίαρχο του φυσικού κόσμου. Κυρίαρχο ναι, όχι όμως και αναγκαστικά σοφώτερο.
Στο κεφάλαιο "Η δοκιμασία ενός πολιτισμού" προβλέπει αυτά που πλέον είναι ήδη πραγματικότητα στη γη μας:
Το τέλος της δεύτερης χιλιετίας - παρόλο που ορόσημο αυθαίρετο - βρίσκει τη γη και τους κατοίκους της απειλούμενους από μια ανάπτυξη χωρίς μέτρο· που μήτε το φυσικό περιβάλλον σέβεται, αλλά και τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου αλλοιώνει. Αν ληφθεί υπ' όψιν ότι, κατά την ίδια περίοδο, μεγάλες είναι οι κατακτήσεις της επιστήμης και ότι η πρόοδος της τεχνολογίας είναι ικανή να απαλλάξει το ανθρώπινο είδος από πολλά προβλήματα, η κατάληξη αυτή των πραγμάτων έχει δυσδιάκριτες τις ερμηνείες.[...]
Το περιβάλλον της γης αλλού θίγεται από ισχυρά συμφέροντα, κάποιες φορές από γνήσια ανάγκη και κάποτε από άγνοια ή αναισθησία. Ενώ δε τα βιομηχανικά κράτη χρεώνονται από βουλιμία ενεργειακή και διεκδικούν τη μερίδα του λέοντος σε κάθε μορφής ρύπανση, τα λεγόμενα «υπό ανάπτυξιν» κράτη σύρονται ή επιθυμούν την ίδια ταυτότητα προόδου. Το δε «σύνδρομο των συνόρων» είναι πάντοτε μια γραμμή ψυχολογικής αυτοάμυνας για τον άνθρωπο. Έξω από τη δική του περιοχή ή ιδιοκτησία, η καταστροφή δεν τον αφορά. Αυταπάτη βαθύτατη, αφού ένα πυρηνικό ατύχημα, η ρύπανση των υδάτων, ή η καταστροφή του όζοντος δύσκολα αναγνωρίζουν εθνικά και ατομικά σύνορα.[ ...]
Ο μετασχηματισμός της ανθρωπότητας, έννοια ουτοπιστική όσο και απόλυτα αναγκαία, είναι η μόνη που μπορεί να αποκαταστήσει έναν πολιτισμό σε αρμονία με τη φύση και τον εσωτερικό άνθρωπο· και να ενισχύσει ό,τι σπουδαίο συνιστά τον άνθρωπο και τις προοπτικές του, τα ίδια τα επιτεύγματα του μέχρι τώρα πολιτισμού του. Αλλιώς, η κοκκινόχρωμη Κόμη της Βερενίκης, ενώ έχει συνείδηση των λαμπρών αστερισμών του Ωρίωνα και του Υδροχόου, θα εξακολουθεί να νοσταλγεί το κεφάλι της Βασίλισσας, τα εκφραστικά μάτια και τα χέρια της. Μόνο που η βασίλισσα δεν θα υπάρχει πια· ούτε, αλλοίμονο, τα πουλιά η τα ποτάμια των ανακτόρων.
Στον επίλογο ή επιμύθιο όπως το ονομάζει, γράφει για τον πόνο του, τον πόνο του επιστήμονα, του ερευνητή, του εργάτη της επιστημονικής γνώσης:
[...] μήτε οι δημιουργοί της επιστημονικής γνώσης είναι απαλλαγμένοι από τα σύμφυτα της εποχής η της επιστημονικής ανθρώπινης φύσης· τον ανταγωνισμό και την ευτέλεια των επιδιώξεων, την αχρωματική όραση και την αποθέωση της μερικότητας. Οι γνώσεις ωστόσο, δεν είναι πάντοτε Γνώση. Κι αν έχει κάτι ανάγκη ο σύγχρονος πολιτισμός, είναι περισσότερη σοφία· περισσότερο, δηλαδή, πολιτισμό.[...]
Τελειώνει με την εξαιρετική ανάλυσή του για τον μετέωρο άνθρωπο, τον άνθρωπο τον απελευθερωμένο από ηθικές επιταγές που είχαν κατά κανόνα ρίζες θρησκευτικές αλλά και από την αυταπάτη ότι μια δίκαιη κοινωνία αποτελεί ιστορική αναγκαιότητα:
Τούτο ακριβώς, αποτελεί ένα σημείο με αδιάψευστη βαρύτητα· διότι υπονοεί έναν καινούργιο ανθρωπισμό, χωρίς στηρίγματα θρησκευτικά ή τον ρομαντισμό της άγνοιας. O μετέωρος άνθρωπος υποπτεύεται ήδη ότι, μόνο ένας κόσμος που ξεκινά από αυτόν και καταλήγει στον Άλλο - τους άλλους μετέωρους ανθρώπους - έχει κάποια λογική υπάρξεως ή δυνατότητα να επιβιώσει. Αυτή είναι η προσωπική ευθύνη, αλλά και η χάρις του: Τον μετέωρο άνθρωπο θα ισορροπήσει μόνο το άπλωμα του χεριού στους άλλους κατοίκους του πλανήτη, και στη φύση ή τη θάλασσα που υπήρξαν μάρτυρες στη γένεση του. Μόνο που, αν αυτό γίνει, τώρα θα είναι ένα χέρι όχι οδηγούμενο από την ιστορία ή τον φόβο της τιμωρίας, αλλά βαθύτατη γνώση. Την μόνη ικανή, μαζί με τον έρωτα ή την Τέχνη, να υπερβεί το δέος και το κενό· το Κενό.
Ο μετέωρος άνθρωπος. Έποικος ενός ιδιόμορφου πλανήτη που ανήκει σε έναν ασήμαντο γαλαξία, γνώστης της ακραίας του ήττας - «δεν γνωρίζω τίποτα», θα πει ο Μπόρχες, «ούτε καν την ημερομηνία του θανάτου μου» - αυτός ο άνθρωπος τολμάει εντούτοις να θέτει ερωτήματα που αγγίζουν την ίδια του την ύπαρξη και την ύπαρξη του κόσμου Αν αυτό συνιστά το μεγαλείο ή τη Σισσύφια μοίρα του, είναι μια απάντηση που ξεπερνά κατά πολύ την επιστήμη.
Ανάπτυξη (ποια ανάπτυξη;) και περιβάλλον (οικολογική και κλιματική κρίση οι σημερινές πλέον έννοιες), γνώσεις και Γνώση (με κεφαλαίο), σοφία και πολιτισμός· αυτές είναι οι έννοιες που ταλανίζουν τον Γιώργο Γραμματικάκη. Αυτές είναι οι αλήθειες του επιστήμονα που επικαλείται συνεχώς την έννοια του πολιτισμού και που η νοηματοδότησή της δεν μπορεί παρά να περιέχει την αρμονία με τη φύση και τον εσωτερικό άνθρωπο!
Υπάρχει, αλήθεια, σοφία στον σημερινό κόσμο; Και πώς, αναρωτιέμαι, εννοούμε τον πολιτισμό; Ας κρατήσουμε τα σοφά λόγια του Γιώργου Γραμματικάκη, μας χρειάζονται και στις μέρες τούτες.3
Κρατώ και την εικόνα του με το κασκόλ γύρω από το λαιμό και την πίπα στο στόμα, σταθερές της εξωτερικής του εμφάνισης για πολλά χρόνια. Όμως, παρακαλώ διαβάστε και το όμορφο, αγαπητικό αποχαιρετιστήριο κείμενο του επίσης ωραίου ανθρώπου Αργύρη Μπακιρτζή (στο περιοδικό Νέο Πλανόδιον) για τη συνάντησή τους στα Υακίνθεια στα Ανώγεια. Και όπου βέβαια, δεν θα μπορούσε να λείψει η ποίηση, όπως το απόσπασμα από το ποίημα Mare Sirenum του Γιώργου Μουρέλου:
Και ναυαγήσαμε στις χώρες των Σειρήνων
Κόμη της Βερενίκης κρεμασμένη σαν οπτασία
Στα δέντρα και στα φυλλώματα
Οι φωνές του δάσους μάς έσυραν να χαθούμε.
 |
| Ο Γιώργος Γραμματικάκης με τον Αργύρη Μπακιρτζή (Πηγή: |
| Νέο Πλανόδιον |
Αποχαιρετούμε τον Γιώργο Γραμματικάκη δέκα χρόνια από το φευγιό του φίλου του, άλλου σπουδαίου ανθρώπου των γραμμάτων και σπουδαίου Κρητικού, του Στυλιανού Αλεξίου. Τελειώνοντας τον πρόλογό του ο Αλεξίου, όπου μας μεταφέρει εικόνες από συναντήσεις και κουβέντες με τον Γραμματικάκη, περιγράφει το διάβασμα του βιβλίου ως να ήταν «ένας μικρόκοσμος καλοσύνης και Γνώσης, ένας μικρός αλλά χωρίς πέρατα Παράδεισος, μια μικρή αιωνιότητα μέσα σε μια παράλογη και επικίνδυνη εποχή».
Φαντάζομαι τώρα τους δυο φίλους να κοιτάζουν «τον Στρούμπουλα, το Μπουρούνι της Ρογδιάς και τη θάλασσα της Κρήτης».
Και φαντάζομαι τον Γιώργο Γραμματικάκη να συλλογάται:
Τί θέλω εγώ στους ουρανούς; Μαλλί της Βερενίκης πάλι ας γίνω,και ο Ωρίων ας πάει να λάμπει πλάι στον Υδροχόο...4
.................................................................................................................
Σημειώσεις
1. Για το ίδιο το βιβλίο, παραθέτω την περιγραφή που δίνεται στη Βιβλιονετ για την τελευταία έκδοση του βιβλίου (2018):
Το βιβλίο αυτό αφορά σε ένα πείραμα που έγινε πριν από 15 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια. O επιστήμονας που το σχεδίασε δεν είναι πια τριγύρω για να μας εξηγήσει τι ακριβώς έκανε και κυρίως, τι σκοπό εξυπηρετούσε. Ήταν δε τέτοιες οι συνθήκες και η θερμοκρασία του πειράματος, που καθιστούν ανέφικτη την επανάληψή του στα γήινα εργαστήρια. O Γιώργος Γραμματικάκης, ανασυνθέτοντας με τρόπο ποιητικό και γλαφυρό τις σύγχρονες επιστημονικές απόψεις για τη γένεση του Σύμπαντος και την εμφάνιση της ζωής, αναφέρεται στην κορυφαία εκδήλωση αυτής της ζωής, τον άνθρωπο, και υπογραμμίζει τους κινδύνους που απειλούν τη Γη και τον πολιτισμό μας. Bιβλίο βαθύτατα φιλοσοφικό και με έντονο λογοτεχνικό χαρακτήρα, H Kόμη της Bερενίκης ανοίγει νέους δρόμους στη σύγχρονη πολυδιάστατη θεώρηση της Eπιστήμης αλλά και του Aνθρώπου: καθώς ο εικοστός αιώνας πλησιάζει στο τέλος του, και ο άνθρωπος μένει ολοένα και πιο μετέωρος, μήπως είναι καιρός να ξανασκεφτούμε πάνω σε έναν άλλο πολιτισμό, πάνω σε μια νέα αντίληψη του ανθρωπισμού;
2. Η εικόνα του εξωφύλλου και τα αποσπάσματα που παραθέτω (με πλάγια γραφή και κόκκινο χρώμα) είναι από την έκδοση του 1992. Παρεμβάσεις έκανα μόνο στην επισήμανση ορισμένων σημείων με εντονότυπη γραφή.
3. Στην ανάρτηση αυτή θέλησα να παραθέσω λίγα μόνο προφητικά και τόσο επίκαιρα λόγια του Γιώργου Γραμματικάκη, που ήταν ένας σπουδαίος επιστήμονας, ένας δραστήριος και ευαίσθητος στα κοινωνικά ζητήματα άνθρωπος, ένας σοφός Κρητικός. Θα έχει όμως ενδιαφέρον να ανεβάσω, αν τα καταφέρω, ξεχωριστές αναρτήσεις για τη Βερενίκη, τη Θάλασσα των Σειρήνων, καθώς και τον Γάλλο επιστήμονα και συγγραφέα που έφυγε πρόωρα το 2010 Ντενί Γκετζ, του οποίου έχω απολαύσει τα μυθιστορήματα «Το θεώρημα του παπαγάλου» και «Τα αστέρια της Βερενίκης». Σε κάθε περίπτωση, αναζητήστε τα.
4. Η φράση του τίτλου είναι ο πρώτος στίχος από το ποίημα «Βερενίκης Κόμη» του Καλλίμαχου, όπως το μετέφρασε ο Στυλιανός Αλεξίου και δημοσιεύεται στο βιβλίο του Γραμματικάκη. Επίσης, το δίστιχο με το οποίο τελειώνω την ανάρτηση αυτή είναι το τελευταίο δίστιχο του ίδιου ποιήματος. Το ποίημα είχε αρχικά δημοσιευτεί στο περιοδικό «Παλίμψηστον» που εκδίδει η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου.
