Και επάνω εις όλα τα κακά - ποιος θα το πιστέψη; - εβασίλευε από τότε πολυκέφαλο θεριό το ρουσφέτι. Ήταν αλήθεια αβάφτιστο τότε, αλλά ζωντανό, θεριωμένο, Δράκος όνομα και πράμμα.
Το παραπάνω απόσπασμα δεν αφορά το σήμερα (αν και θα μπορούσε), ούτε καν το 1893 (τότε που γράφτηκε), αλλά το 1854. Ήταν η χρονιά που η Αθήνα υπέφερε από την επιδημία της χολέρας. Δεκαετίες μετά, το 1893, ο Εμμανουήλ Λυκούδης ανέτρεξε σ' εκείνα τα χρόνια, ξεφύλλισε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής και μετέφερε την φριχτή εικόνα μιας Αθήνας που υπέφερε, ενός κόσμου που ξεκληρίστηκε από τη χολέρα. Αυτή ήταν Η ξένη του 1854, που περιγράφει ο Λυκούδης (Πατάκης 2020) και που, όπως αναφέρει ο Σπύρος Τσακνιάς στο εισαγωγικό σημείωμα, ο Νικόλαος Δραγούμης την είχε παραλληλίσει με την επιδημία και τον λοιμό του Πελοποννησιακού πολέμου!
Οι εικόνες που περιγράφει ο Λυκούδης είναι συγκλονιστικές, μερικές φορές θυμίζουν εποχές πολέμου, θυμίζουν εικόνες από την Αθήνα της Κατοχής με τους πεθαμένους να κείτονται στους δρόμους ή να τους μεταφέρουν με τα κάρα, εικόνες
Και μέσα σ' όλα αυτά, ο Λυκούδης βρίσκει την ευκαιρία να σχολιάσει καταστάσεις όπως παραπάνω με το ρουσφέτι ή την εκμετάλλευση που βιώνουν ανήμπορα μικρά παιδιά ("έρημα κλωσσόπουλα" τα λέει), όπου "έλυναν του Ελέους οι Αδελφές δέματα με μαύρα φουστανάκια που είχαν μαζί τους ραμμένα, τα έντυναν και έπιτα άλλα στην αγκαλιά, άλλα από χέρι τα εμάζευαν στο άσυλό τους". Κι εδώ κάνει λόγο για τον προσηλυτισμό αυτών των ομάδων, προφανώς ήταν οι διάφορες ιεραποστολές που έδρασαν στη χώρα από τη δεκαετία του '30.* Γράφει ο Λυκούδης:
Πολύ κακό ο προσηλυτισμός. Αλλ' ο μεγάλος, ελεύθερος, νοιώθει, κρίνει και εκλέγει. Το να μαθαίνη όμως κανείς το μικρό ορφανό, που βρέθηκε στα χέρια του, να λέη το Πάτερ ημών και το Παναγία Παρθένε σε γλώσσα ξένη, σε θρησκεία ξένη, που δεν είναι του πατέρα και της μάννας που το γέννησαν, είναι κάτι τι όπου δεν αφήνει να φυτρώση στην καρδιά, της ευεργεσίας ο σπόρος, η ευγνωμοσύνη.
Δεν θα μεταφέρω τις φριχτές εικόνες που περιγράφει ο συγγραφέας. Θα σταθώ μόνο στις περιγραφές που κάνει για την "κραιπάλη", τους χορούς και τα τραγούδια που επιλέγουν κάποιοι άνθρωποι να αντιδράσουν στο κακό, "εγωιστικές ψυχές που οι μεγάλες γενικές συμφορές τις κάνουν άγριες από δειλία, φρενιασμένες από τον τρόμο για τον εαυτό τους". Κι όμως, νά πώς μιλά για μια μερίδα νέων, λόγια που θα 'ταν καλό να φτάσουν και σε σημερινούς ξερόλες και μάγους τους κακού:
Και στο δρόμο εγύριζε έξω από την πόλι στις Κολόνες μια συντροφιά, ένα βράδυ σεληνοφώτιστο γλυκό, όπου μέσα σ' ένα άρωμα απροσδιόριστο, που αναδίναν τα χορτάρια, έκρυβε το φαρμάκι της αρρώστιας, σαν τη μυρουδιά κάποιων λουλουδιών που σκοτώνουν.
Ήσαν πέντ' έξι παληκάρια· μπορείς να πης παιδιά. Και σιγά σιγά με την κιθάρα είχαν στήσει εκεί γλυκό τραγούδι. Των παιδιών αυτών η ευθυμία δεν μου φάνηκε ούτε βρισιά της δυστυχίας ούτε δειλία. Δεν ημπορώ να νοιώσω νεότητα χωρίς χαρά. Είναι η δύναμίς της, είναι η ευμορφία της νιότης η χαρά.
Πώς ενέσκηψε όμως η επιδημία στην Αθήνα κείνη τη χρονιά και τι σχέση έχει με τον Κριμαϊκό πόλεμο; Πολύ ενδιαφέρον και κατατοπιστικό είναι το εισαγωγικό σημείωμα του Σπύρου Τσακνιά. Μια εκδοχή είναι ότι τη χολέρα την έφερε το καράβι που κατέπλευσε στον Πειραιά με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, πρεσβευτή τότε στο Παρίσι. Μαινόταν ο Κριμαϊκός πόλεμος, η χώρα στο έλεος του μεγαλοϊδεατισμού του Όθωνα και της Αμαλίας από τη μια (που είχαν πάρει το μέρος της Ρωσίας και επιζητούσαν πόλεμο με την Τουρκία), των Άγγλων και των Γάλλων από την άλλη, που ήταν με το μέρος της Τουρκίας και κατέπνιγαν κάθε προσπάθεια αντίστασης. Έτσι, ο Μαυροκορδάτος κλήθηκε να σχηματίσει Κυβέρνηση ουδετερότητας, το "Υπουργείον της Κατοχής" κτλ. κτλ. Φαίνεται ότι τότε οι Γάλλοι και οι Άγγλοι που επέβαιναν στο καράβι αρνήθηκαν να δεχτούν την προβλεπόμενη υγειονομική
κάθαρση. Ο Σταύρος Μαλαγκονιάρης αναφέρει στο εκτενές άρθρο του στην Εφημερίδα των Συντακτών με τίτλο "Η χολέρα του 1854: Χιλιάδες νεκροί, πανικός φυγή και αισχροκέρδεια" (28/3/2020) ότι ο Νικόλαος Δραγούμης γράφει (Ν. Δραγούμης, «Ιστορικαί Αναμνήσεις», Τόμος Β', Αθήνα 1879, σελ. 238):
«Βεβαίως, αν οι ξένοι επέτρεπον την υγειονομικήν κάθαρσιν, θ’
απεκρούετο το νόσημα, διότι και πρότερον, δις ή τρις μετακομισθέν εις
τινας λιμένας της Ελλάδος, απεσοβήθη διά του τρόπου τούτου».
Σε κάθε περίπτωση, το 1854 ήταν μια εφιαλτική χρονιά για τους Αθηναίους. Όπως θα γραφτούν ιστορίες για τη χρονιά του 2020, που ήταν θα λένε τότε, εφιαλτική για όλο τον κόσμο. Ή μήπως θα λένε για τις χρονιές ...
--------------------------------------------------------------------
* Πρόσφατα υπήρχε σχετικό άρθρο του Σταύρου Μαλαγκονιάρη στην Εφημερίδα των Συντακτών με τίτλο "Η πρώτη αμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα με φρεγάτες στον Πειραιά" (15/11/2020) που αναφερόταν στις ιεραποστολές και ειδικότερα στη δίωξη και καταδίκη για προσηλυτισμό του Αμερικανού προτεστάντη ιεραπόστολου και προξένου της στην Αθήνα, Ιωνά Κινγκ. Πολύ ενδιαφέρον είναι το βιβλίο της Αγγελικής Καραθανάση "Η Αμερικανική Σχολή Κρήτης (1837-1843): Από το κίνημα του τσαγιού στον πρώτο πόλεμο του οπίου" (Γρηγόρη, 2018) που αναφέρεται στη δράση ιεραποστολικών ομάδων στα Χανιά αλλά δίνει και πολλές πληροφορίες για άλλες ομάδες της Αθήνας όπως π.χ. τις αποστολές των Χιλ που δημιούργησαν και τις ομώνυμες σχολές που υπάρχουν μέχρι σήμερα κ.ά.
