Κοιμήθηκα κοιμήθηκα στου γιασεμιού την ευωδιά στην ερημιά του φεγγαριού στο κυματάκι του γιαλού Οι άνθρωποι μ’ αρνήθηκαν κανείς δε με σιμώνει Μόνο μου κάνει συντροφιά της νύχτας το τριζόνι
Έννοια σου λέει, έννοια σου Κι εγώ είμαι εδώ σιμά σου Για συντροφιά στην έγνοια σου Και για παρηγοριά σου.
Τρι και τρι και τρι και τρι Τι γλυκιά που είν’ η ζωή Τι γλυκιά και τι πικρή Τρι και τρι και τρι και τρι
Το τριζόνι, του Οδυσσέα Ελύτη σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη και (πρώτη) εκτέλεση από τη Ντόρα Γιαννακοπούλου.
Τριζόνι, γρύλος (ή και τροξαλίδα στην Κρήτη) μας συντροφεύει με το τραγούδι του τις ήσυχες νύχτες στο χωριό.
Χανιά 28 Αυγούστου 2012, μέρα βροχερή όπως και το 2018. Στο βάθος το Ναυτικό Μουσείο, το Μελτέμι και δίπλα το Φαγκότο, όλα στη γειτονιά των Αγγέλων...
Κοίτα σκοτεινιάζει. Το λιμάνι φεγγάρι που ανάβει. Κόκκινο το τζάμι κι η ζωή μες το κύμα που σβήνει. Δε μ’ αφήνει...
Κάθε μήνας Αύγουστος, θάλασσα φωτιά, τούτη η πόλη είναι εδώ για πάντα. Κάθε μήνας Αύγουστος, τρέλα του Νοτιά. Μέσα στα σοκάκια ξέφυγε η καρδιά, εμείς θα `μαστε εδώ για πάντα. Πως ν’ αντέξει ο θάνατος τέτοια μοιρασιά...
Πες μου, πόσο ακόμα, το μελτέμι θα σπρώχνει κοντά σου. Μέθυσε όλη η νύχτα κι εγώ αλλάζω μορφή στα φιλιά σου Στα φιλιά σου...
Ωδή στην πόλη μας τα Χανιά από τον Κώστα Λειβαδά, όπως την τραγούδησε κάποιο Αύγουστο, νομίζω του 2004, καθισμένος στο Μελτέμι, το ιστορικό από τα μαθητικά και φοιτητικά μας χρόνια στέκι δίπλα στο Ναυτικό Μουσείο και παραδίπλα στο Φρούριο Φιρκά, εκεί οπου αρχίζει η οδός Αγγέλου, δίπλα στο άλλο, νυχτερινό αυτό, στέκι της νιότης μας, το Φαγκότο.
Το καλοκαίρι του 2007, με πρωτοβουλία του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας συστάθηκε το «Παρατηρητήριο Ανασυγκρότησης των πυρόπληκτων περιοχών» με σκοπό την παρακολούθηση, τη συμβολή και τις παρεμβάσεις για την υλοποίηση ενός ολοκληρωμένου σχεδίου ανασυγκρότησης και προστασίας της φύσης και των ανθρώπων στις περιοχές που επλήγησαν. Η Επιτροπή του Παρατηρητηρίου συγκροτήθηκε από ειδικούς επιστήμονες - μέλη τόσο του ΤΕΕ, όσο και άλλων συνεργαζόμενων επιστημονικών φορέων, όπως η Ολομέλεια των Δικηγορικών Συλλόγων της χώρας, το Γεωτεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, το Οικονομικό Επιμελητήριο και ο Πανελλήνιος Ιατρικός Σύλλογος.
Η δημιουργία του Παρατηρητηρίου ήρθε ως συνέχεια της συνεργασίας των επιστημονικών φορέων στο πλαίσιο του Διεπιστημονικού Συμβουλίου για το Περιβάλλον που αμέσως μετά τις μεγάλες φωτιές του 2007 στην Ηλεία δραστηριοποιήθηκε και έδωσε στη δημοσιότητα μια σειρά προτάσεων για άμεση εφαρμογή. Θυμάμαι τις πολλές συσκέψεις που έγιναν αμέσως μετά τις φωτιές, την πρόθυμη συμμετοχή μηχανικών και άλλων επιστημόνων και τις αγωνιώδεις προσπάθειες να αναζητηθούν λύσεις που θα αντιμετώπιζαν τα προβλήματα από τις καταστροφές που υπέστησαν οι πληγείσες περιοχές και οι άνθρωποι αλλά και που θα αντιμετωπίζουν, αλλά κυρίως θα προλαβαίνουν μελλοντικές καταστροφές. Νομίζω ήταν, όχι η μόνη, αλλά σίγουρα μια σημαντική γόνιμη περίοδος για το ΤΕΕ αλλά και τους άλλους φορείς με τους οποίους συνεργάστηκε, όπως τον Δικηγορικό Σύλλογο, το ΓΕΩΤΕΕ και το ΕΜΠ το οποίο είχε ξεχωριστή, καθοριστική και αποφασιστική συμβολή στη μελέτη των προβλημάτων εκείνων (http://www.physics.ntua.gr/pyropatheis/).
Αμέσως μετά τις καταστροφικές πυρκαγιές, τον Αύγουστο του 2007, συντάχθηκε και αναρτήθηκε ιστότοπο του ΤΕΕ ένας πρώτος οδηγός για την απομείωση της φέρουσας ικανότητας μικρών κτιρίων μετά από πυρκαγιά (να σημειώσω την καθοριστική συμβολή του καθ. Θεοδόση Τάσιου).
Στην ανοιχτή σύσκεψη εργασίας που διοργανώθηκε τον Μάιο του 2008 με θέμα την επίσπευση του σχεδιασμού και της υλοποίησης των μέτρων αποκατάστασης και των ολοκληρωμένων παρεμβάσεων για την Ανασυγκρότηση, κλήθηκαν να μιλήσουν, πέρα από τα μέλη του Παρατηρητηρίου και εκπρόσωποι της Κυβέρνησης, των κομμάτων, της αυτοδιοίκησης, άλλων φορέων, αλλά και απλοί πολίτες. Η Ασημίνα Ξηροτύρη, ως επικεφαλής του Παρατηρητηρίου, τόνισε:
[...]Όπως για κάθε σημαντική μεταρρύθμιση, απαιτείται καταρχήν πολιτική βούληση και κοινωνική συναίνεση όχι μόνο για τη θεσμική θωράκιση αλλά και για την εφαρμογή συνταγματικών διατάξεων και τη θεσμοθέτηση των απαραίτητων εργαλείων που παραπέμπουν αυτές οι διατάξεις, δηλαδή τον χωροταξικό σχεδιασμό, τους δασικούς χάρτες, το δασολόγιο και το εθνικό κτηματολόγιο. Η έλλειψη των αιτίων αποβαίνει τραγική για το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον στη χώρα μας. Στην κατεύθυνση αυτή, απαιτείται ανατροπή διατάξεων και πρακτικών που επιβραβεύουν ή ενθαρρύνουν καταπατητές και συντηρούν το έλλειμμα της περιβαλλοντολογικής συνείδησης παρά την κρισιμότητα της κατάστασης για το περιβάλλον στην χώρα μας. Απαιτείται ολοκληρωμένος μακρόπνοος σχεδιασμός σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο με βάση την επικινδυνότητα του ελληνικού χώρου, απαιτείται η οργάνωση της πρόληψης με την αρχή ότι αυτή είναι το σημαντικότερο στοιχείο για την προστασία των δασών και του περιβάλλοντος, της δασικής διαχείρισης και της αποκατάστασης με σεβασμό στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Και βέβαια για να εφαρμοστούν και να αποδώσουν ο σχεδιασμός, η οργάνωση της πρόληψης της δασικής διαχείρισης και της δασοπυρόσβεσης απαιτείται η ανασυγκρότηση των δασικών υπηρεσιών σε αρμοδιότητες, δυναμικό και πόρους, η συνεργασία και η λειτουργική διασύνδεση αυτών με εξειδικευμένες μονάδες δασοπυρόσβεσης και ουσιαστική βελτίωση του συντονισμού των εμπλεκομένων υπηρεσιών και φορέων της διοίκησης και της αυτοδιοίκησης. Σε όλα αυτά εξέχουσα θέση θα πρέπει να έχει ο ενεργός πολίτης, η τοπική κοινωνία, οι εθελοντικές ομάδες για να συμβάλλουν και να διεκδικούν με τη συμμετοχή τους το καλύτερο σε όλα τα επίπεδα της πρόληψης και της αντιμετώπισης από φυσικές καταστροφές.[...]
Η Ιωάννα Κουφάκη, εκπροσωπώντας τον Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών, είπε:
[...] Ας μην ξεχνάμε ότι μετά από κάθε καταστροφή στα δάση από πυρκαγιά δημιουργούνται εύλογες πεποιθήσεις σε ιδιοκτήτες ή φερόμενους ιδιοκτήτες για ανοικοδόμηση καθώς και σε επιχειρηματίες για εμπορική εκμετάλλευση. Η πεποίθηση αυτή ενισχύεται ακόμα περισσότερο από τις επιλογές των εκάστοτε κυβερνήσεων να συντηρούν στο διηνεκές πελατειακές τακτικές θεσπίζοντας ευνοϊκές ρυθμίσεις για ανοικοδόμηση νέου ή νομιμοποίηση υφιστάμενων αυθαιρέτων κατασκευών ή επιχειρώντας ακόμα και αναθεώρηση του άρθρου 24 του συντάγματος να αποτελεί δια την αποδυνάμωση της προστασίας των δασών. Από την πελατειακή τακτική δεν εξαιρούνται οι ΟΤΑ και αυτό αποδεικνύεται τουλάχιστον στην περίπτωση της Πάρνηθας από το γεγονός ότι η Νομαρχία Ανατολικής Αττικής και ορισμένες κοινότητες προσέβαλαν το προεδρικό διάταγμα για την προστασία της, ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας επικαλούμενοι μεταξύ άλλων την προσβολή του δικαιώματος στην ιδιοκτησία ορισμένων κατοίκων αλλά και τις επικείμενες επεκτάσεις στα σχέδια πόλεως.[...]
Πολλές τοποθετήσεις, πολλές αντεγκλήσεις, ξεχώρισα τον καταγγελτικό λόγο ενός εκπροσώπου από την πρωτοβουλία επιστημόνων για τις δασικές πυρκαγιές:
[...] Ζητάω συγνώμη διότι με όλες αυτές τις κυβερνήσεις και τα κόμματα αφήσαμε τους κρατικούς, κομματικούς και ιδιωτικών οικονομικών συμφερόντων βροντόσαυρους, να κατεδαφίζουν αυτή τη χώρα, να την καίνε κι εμείς καθόμασταν στα γραφεία μας και κάναμε μελέτες. Και διαγωνιζόμαστε για τις επιχορηγήσεις. Ζητάω συγνώμη διότι, αργήσαμε πάρα πολύ να μιλήσουμε και όταν μιλήσαμε δεν είχαμε το θάρρος να υψώσουμε τη φωνή μας. Ζητάω συγνώμη για όλους αυτούς τους συνάδελφους που ακούν σήμερα ότι μια μελέτη 3000 σελίδων, με προϋπολογισμούς, με λεπτομερή σχέδια, αναλύσεις, πετάχτηκε σε ένα συρτάρι. [...]Ζητάω συγνώμη διότι ακούστηκαν σήμερα κουβέντες για τηλεπισκόπηση. Ανακαλύψαμε την τηλεπισκόπηση και τους δορυφόρους αφού η Ελλάδα έχει γεμίσει αυθαίρετα που τα δείχνουν 50 χρόνια οι αεροφωτογραφίες, τώρα βρήκαμε τους δορυφόρους.[...] Τόσα χρόνια οφείλαμε να ξέρουμε εμείς οι επιστήμονες ότι υπάρχει το φαινόμενο των μεγαφωτιών, το οποίο έρχεται με την υπερθέρμανση του πλανήτη, έρχεται με τις αλλαγές χρήσεων γης, έρχεται με την αδιαφορία του κράτους και δεν μιλάγαμε. Και αυτή τη στιγμή τι θα πούμε; Πού θα κρυφτούμε αν αύριο καεί ένα νησί μας στο Αιγαίο; Αν αύριο καεί η υπόλοιπη Χαλκιδική; Πού θα πάμε να κρυφτούμε αν αύριο ανάψει μια μεγαφωτιά στη Σάμο όπου θα καούν οι κάτοικοι μαζί με τα πυροσβεστικά τους, τα εθελοντικά και ιδιωτικά, γιατί κανείς δεν τους έχει ενημερώσει ότι η πυρόσβεση σ' αυτές τις περιπτώσεις είναι καταστροφική και πρέπει να υπάρξει πρόληψη και καθαρισμός; Θα καούνε ζωντανοί και θα έχουμε εμείς οι επιστήμονες την ευθύνη. Για όλα αυτά ζητάω συγνώμη.[...]
Σε επιστολή που έστειλε στα κόμματα ένα χρόνο μετά τις πυρκαγιές της Ηλείας, η Επιτροπή του Παρατηρητηρίου «εκφράζει την ανησυχία της γιατί υπάρχει μειωμένη πρόοδος στην αντιμετώπιση του σοβαρού αυτού προβλήματος». Και, βέβαια, όλοι οι εκπρόσωποι των κομμάτων χαιρέτισαν την πρωτοβουλία του Παρατηρητηρίου και συμφώνησαν στα περισσότερα σημεία των προτάσεων που υπέβαλε. Μερικά ονόματα εκπροσώπων: Γιάννης Μανιάτης, Ιωάννης Τραγάκης, Παναγιώτης Λαφαζάνης, Βαγγέλης Αποστόλου, Νίκος Καραθανασόπουλος. Υπήρξε επίσης αλληλογραφία με τον τότε Πρόεδρο της Ειδικής Μόνιμης Επιτροπής Περιβάλλοντος της Βουλής Κυριάκο Μητσοτάκη. Σημειώνεται δε ότι όλες οι πλευρές επικαλούνταν το ομόφωνο πόρισμα του 1993 της διακομματικής κοινοβουλευτικής επιτροπής («για τη μελέτη σε βάθος
του προβλήματος των πυρκαγιών και την υπόδειξη τρόπων οργάνωσης και μέσων για τη μακροπρόθεσμη
και αποτελεσματική αντιμετώπισή τους»), ως ένα βιώσιμο μοντέλο που
πρέπει, μετά από την επικαιροποίησή του, να αξιοποιηθεί από την πολιτεία, προκειμένου
να αποφευχθούν παρόμοιες καταστάσεις στο μέλλον.
Οι καταστροφές συνεχίστηκαν και με άλλες φωτιές, με σεισμούς και με πλημμύρες, και η πρόταση της Επιτροπής αναφέρεται στην ανάγκη δημιουργίας ενός Εθνικού – Ενιαίου φορέα Αποκατάστασης και Ανασυγκρότησης για όλες τις Φυσικές καταστροφές, που θα τεθεί επί κεφαλής και θα κινητοποιήσει τους επί μέρους φορείς και υπηρεσίες της Κεντρικής Διοίκησης, της Περιφέρειας και της Αυτοδιοίκησης στην υλοποίηση ολοκληρωμένων κατά περίπτωση προγραμμάτων Ανασυγκρότησης. Η τελική μελέτη που υποβλήθηκε το 2009 με τίτλο "Υπάρχον πλαίσιο για την αντιμετώπιση καταστροφών και πρόσθετα μέτρα και ρυθμίσεις από την Κυβέρνηση για τις πληγείσες περιοχές : Προτάσεις για ένα ολοκληρωμένο σχέδιο και έναν ειδικό ενιαίο φορέα", ως επιστέγασμα όλου του έργου που επιτελέστηκε τα δύο χρόνια, πρότεινε μέτρα και ρυθμίσεις για:
αποκατάσταση και ανασυγκρότηση των περιοχών που πλήττονται από φυσικές καταστροφές και ουσιαστική στήριξη των κατοίκων, και
αντιπυρική Προστασία και Αναζωογόνηση των Δασικών Οικοσυστημάτων.
Στη μελέτη δίνονται λεπτομέρειες για τον ρόλο, τη δομή και τη συγκρότηση του εθνικού φορέα που αναφέρθηκε παραπάνω, που θα έχει σκοπό να αντιμετωπίσει:
την αναζωογόνηση και την αποκατάσταση της ποιότητας του φυσικού περιβάλλοντος και ιδιαίτερα των δασικών οικοσυστημάτων και των προστατευόμενων περιοχών·
την αποκατάσταση του φυσικού κεφαλαίου και ειδικότερα της αγροτικής γης και των καλλιεργειών·
την αποκατάσταση του οικιστικού περιβάλλοντος·
την αποκατάσταση και ενίσχυση των δικτύων των υποδομών·
τον σχεδιασμό, τη μέριμνα για τη χρηματοδότηση και την παρακολούθηση της υλοποίησης ενός συνεκτικού σχεδίου ανασυγκρότησης των περιοχών που έχουν πληγεί, τόσο για την αποκατάσταση του κοινωνικού και παραγωγικού ιστού τους, όσο και για την παραπέρα ανάπτυξή τους και τη δημιουργία προϋποθέσεων για την αποφυγή παρόμοιων καταστάσεων στο μέλλον.
Έγιναν συναντήσεις, συζητήσεις, επαφές με όλους τους εμπλεκόμενους ή αρμόδιους, έγινε συνάντηση με τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ο οποίος έθεσε και το όλο εγχείρημα υπό την αιγίδα του, και στις 30 Απριλίου του 2009 εστάλη μια ακόμη επιστολή στα κόμματα με τις τελικές προτάσεις και την ανάγκη επίσπευσης των πρωτοβουλιών για το δέον γενέσθαι.
Κι ύστερα ξέσπασε η κρίση. Κι έγιναν εκλογές, και ήρθαν τα μνημόνια, κι έγιναν πάλι εκλογές και ξανά εκλογές, κι έγιναν πλημμύρες, κι έγιναν φωτιές, και οι νόμοι νομιμοποίησης (... τακτοποίησης;) των αυθαιρέτων έπαιρναν παρατάσεις, και ήρθαν οι δασικοί χάρτες αλλά και σωρηδόν οι ενστάσεις και προχώρησε το κτηματολόγιο μα ξανάρθαν οι φωτιές και οι πλημμύρες...
Και πάλι άνθρωποι πέθαναν, περιουσίες αφανίστηκαν, το περιβάλλον λαβώθηκε, και οι ζωές μας σε μόνιμη διακινδύνευση. Και πάλι έγιναν εξαγγελίες, και πάλι περιμένουμε.
Και γιατί τα γράφω όλα αυτά; Μήπως πειράζει που δεν αναφέρθηκε κανείς στις τοτινές δράσεις των μηχανικών; Μήπως πειράζει που δεν τα θυμήθηκε κανείς; Ούτε κι εκείνος που ηγείται των μηχανικών θυμήθηκε κάτι, ούτε και τον ενημέρωσαν (τουλάχιστον, έγκαιρα) οι συνεργάτες του αλλά και οι υπηρεσίες ως όφειλαν, ότι υπάρχουν (κάποιες έστω) προτάσεις που είχε επεξεργαστεί το ΤΕΕ παλιότερα ως σύμβουλος της Πολιτείας (ως και αφού το όφειλε), ούτε καν σκέφτηκε κανείς να τις αναζητήσει (έστω και με μια απλή αναζήτηση στο opac.tee.gr ή στους απολογισμούς της Διοικούσας). Ίσως δεν είναι και τίποτα σπουδαίο. Αλλά, μην ανακαλύπτουμε και κάθε φορά τον τροχό και μην επιβεβαιώνουμε ότι δεν πιστεύουμε στη συνέχεια των θεσμών, του κράτους, της ζωής μας - γιατί συνέχεια δεν σημαίνει ότι απαραίτητα συμφωνούμε και αποδεχόμαστε, αλλά πρωτίστως ότι ενημερωνόμαστε, μελετούμε, επικαιροποιούμε όπου χρειαστεί και συνεχίζουμε.
Και λυπούμαι που γίνονται έτσι τα πράγματα. Λυπούμαι που η αντιπολίτευση έχει πέσει όπως τα κοράκια στη σημερινή κυβέρνηση, ξερόλες και άμεμπτοι όλοι, βρίσκοντας ευκαιρία να επιτεθούν συχνά με τον πιο χυδαίο τρόπο και να ψευδολογήσουν προσδοκώντας τι άλλο από πολιτικά οφέλη. Λυπούμαι πολύ που η σημερινή Κυβέρνηση, εγκλωβισμένη στην αγωνία εκπλήρωσης των μνημονιακών υποχρεώσεων με την προοπτική της εξόδου (ή έστω ελάφρυνσης), δεν έσκυψε ως όφειλε στα ζητήματα αυτά, δεν έσκυψε ως όφειλε και όσο όφειλε στα ζητήματα του περιβάλλοντος, της τήρησης της νομιμότητας, του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού (χωρίς να αγνοώ και να υποτιμώ τα προβλήματα, τις αδυναμίες, τις δυσκολίες, την οικονομική στενότητα, αλλά και τις τρικλοποδιές όσων θεωρούν πως είναι οι νόμιμοι ιδιοκτήτες αυτού του κράτους, όπως πολύ εύστοχα το έχει χαρακτηρίσει ο δημοσιογράφος Θεόφιλος Σιχλετίδης). Λυπούμαι για την αδύναμη έως ανύπαρκτη παρέμβαση κομμάτων και συλλογικοτήτων, που αγνοούν ή ελλειπτικά αντιμετωπίζουν τέτοια ζητήματα. Ας μη γελιόμαστε, (και) οι τελευταίες καταστροφές έδειξαν ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός, όπου βασιλιάς είναι το κράτος και οι μηχανισμοί του, το κράτος και οι μηχανισμοί που θέτουν και τηρούν κανόνες, που προβλέπουν και προλαμβάνουν, που σχεδιάζουν και εφαρμόζουν, που συνεργάζονται και συντονίζονται, που ελέγχουν και τηρούν κανόνες, που ...
Θεωρίες κι ευχολόγια μου φαίνονται σαν τα ξαναδιαβάζω...
Τα παραπάνω ας είναι τουλάχιστον μια κατάθεση ότι κάποια πράγματα είχαν (ξανα)ειπωθεί (και πραγματικά αξίζει να διαβάσει κανείς τα λόγια και τα έργα εκείνης της περιόδου)· μα είναι κι ένα παράπονο ότι πράγματα που είχαν (ξανα)ειπωθεί, ξεχάστηκαν κι "ανακαλύφτηκαν" από την αρχή...
Ας ελπίσουμε ότι οι τωρινές κυβερνητικές εξαγγελίες δεν θα μείνουν στα χαρτιά. Ας πούμε ότι τότε, το 2009, εκείνοι δεν πρόκαμαν γιατί ξεκίνησε η κρίση και ήρθαν τα μνημόνια (μακάρι να ήταν μόνο αυτός ο λόγος που δεν έκαναν τότε τίποτα). Τώρα, όμως, που φύγαν τα μνημόνια (ή έστω η θηλιά λάσκαρε), δεν δικαιολογείται η καθυστέρηση.
Μνήμες, αγάπες, λέξεις, Νίππος, μάνα και πατέρας, ποιητής, χρόνος και θάνατος, και πάλι λέξεις, παιχνίδια με τις λέξεις, και πάλι θάνατος, και σιωπή, πατρίδα, πατρίδα και πατρίδα, Ευρώπη, Συρία, Ειδομένη, Μεσόγειος, πρόσφυγες, Λέσβος, Λαμπεντούζα, θάλασσα, ελπίδα, άνθρωπος, καλοσύνη, Κρήτη, Νίππος, κυπαρίσσι, χελιδόνια, ποίηση, Μνήμη και Λήθη, το ψωμί, η Μάνα, το Νίππος, οι Κατούνες, τ' Άγιο Πνεύμα, το κυπαρίσσι, τα χελιδόνια...
Αυτές οι λέξεις μου' ρθαν μόλις διάβασα την καινούρια ποιητική συλλογή του Βαγγέλη Κακατσάκη "Όπως το ψωμί" (Πυξίδα της Πόλης, Χανιά, 2018).
Τιτιβίσματα χελιδονιών οι φράσεις των ποιητών μας
γράφει ο ίδιος.
Λέξεις και φράσεις όλο ευαισθησία, καλοσύνη, ανθρωπιά· και μνήμες που σταυροδένουν με τις ρίζες· και παιχνίδια με τις λέξεις:
Αν...
[...]
Ο πολύς λαός στο φέουδό του...
Οι γραμματικοί στ' αρματολίκια τους...
Οι αρματολοί στα χαρτιά τους...
Οι πρόκριτοι στη μοίρα τους...
Δε γράφεται με τα "αν" η Ιστορία!
(Δεν μπορώ να μην σκεφτώ πως οι δύο προηγούμενες αναρτήσεις μου ήταν για τα βιβλία "Παιχνίδια με τις λέξεις" της Έρπενμπεργκ και "Αν" της Δημητρούκα, σύμπτωση ή τι περίεργα παιχνίδια...)
Όταν, λένε, φύγει το βιβλίο από τον συγγραφέα, τότε ανήκει στον κάθε αναγνώστη ξεχωριστά· κι εκείνος κάνει τη δική του ανάγνωση, τη δική του ερμηνεία στα λόγια του συγγραφέα. Κι εγώ, σαν αναγνώστρια, αντί για τα δικά μου τετριμμένα λόγια και τις δικές μου ερμηνείες, θα μπορούσα καλύτερα ν' απομονώσω φράσεις δικές του και να τις κάνω σημαία μου, όπως:
Χειρότεροι από τους εχθρούς
που μας περιτρυγυρίζουν,
οι δαίμονες που επιμένουν
να κυκλοφορούν στις φλέβες μας.
(από το ποίημα Πρωτομαγιά)
Ένας χαμός στη Μεσόγειο.
Νεκροταφείο προσφύγων τα νερά της.
Ευρώπη ακούς;
Από το άλλο της αυτί
γιατί 'ναι η μάνα μας κουφή!
[...]
Τι παιχνίδι κι αυτό
της Πινακωτής...
(από το ποίημα Ευρώπη, ακούς;)
Κόντρα στους ανέμους των καιρών,
με σύμμαχο τον ήλιο,
ν' αντισταθούμε!
(από το ποίημα Ν' αντισταθούμε)
Η εικονογράφηση της Αγγέλας Μάλμου είναι διακριτική μα και ξεχωριστή!
Το κυπαρίσσι είναι το δέντρο του Αποκόρωνα, το δέντρο του Νίππους, είναι και το δέντρο της σιωπής, της περισυλλογής, του στοχασμού, της ηρεμίας, το δέντρο της επιστροφής...
Επιστρέφω στον ίσκιο του κυπαρισσιού μου.
Σταυροδένομε τις μνήμες με τις ρίζες.
Τοξεύομε τον ουρανό.
......................
Σταυροδένομε τις μνήμες με τις ρίζες. Τι όμορφη έκφραση! Νομίζω είναι η καλύτερη σε όλη τη συλλογή, αυτή που τα λέει όλα· οι μνήμες κλωθογυρίζουν διαρκώς, "ανάβει κερί στο μανουάλι της θύμησης" μας λέει, και ο γενέθλιος τόπος γίνεται, είναι, το σημείο αναφοράς, το σημείο αρχής και τέλους, είναι η επιστροφή, είναι οι ρίζες, είναι η Μάνα, "Επιφώνημα για όλες τις χρήσεις".
Ένα από τα πάμπολλα αποκορωνιώτικα κυπαρίσσια, όπως το φωτογράφισα στο Νίππος ένα σούρουπο του περασμένου Γενάρη
Αν μου δίναν έν’ άλογο μαύρο και μου λέγαν τον δρόμο μου να ’βρω...
Αν μου δίναν κλωστές να κεντήσω και μου λέγαν τον κόσμο να ντύσω...
Αν μου δίναν τις πίκρες τους όλοι και μου λέγαν να χτίσω μια πόλη...
Ερωτήματα με Άν βάζει στα παιδάκια (μικρά, αλλά και μεγάλα θα έλεγα) η Αγαθή Δημητρούκα στο τελευταίο της βιβλίο Άν (Καλειδοσκόπιο, 2018). Κι Άν τη Δημητρούκα την γνωρίζουμε και την αγαπάμε για την ευαισθησία και την ποιότητα του έργου της, κι Άν αυτό είναι ένα ακόμη βιβλίο της που με λόγια ποιητικά και αληθινά κάνει τον μικρό αναγνώστη να φανταστεί τις εικόνες των στίχων της και να στοχαστεί τι θα γινόταν Άν, το βιβλίο δεν θα γινόταν τόσο όμορφο Άν έλιπε η φανταχτερή, δυναμική, πολύχρωμη, ζωντανή σαν ομιλούσα εικόνα η εικογράφηση του Καταλανού Τζουζέπ Αντόνι Τάσιες Πενέλια, στο απλούστερο Τάσιες.
Ένα ιδιαίτερο, αλλιώτικο παιδικό βιβλίο που προκαλεί την περιέργεια και τον στοχασμό με λόγια απλά, ποιητικά και παραμυθένια.
Για το Άν, ο Τάσιες πήρε βραβείο καλύτερης εικονογράφησης βιβλίου ποίησης στο 7o φεστιβάλ BOOKILL FEST της Σερβίας
Αν σου δίναν έν’ άλογο μαύρο και σου λέγαν τον δρόμο σου να βρεις, ποιον δρόμο θα 'παιρνες; έγραψα στον (άλλο, λίγο μεγαλύτερο) εγγονό μου που έχει γενέθλια σήμερα...
Απόψε θα έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε από κοντά στον Ιανό τη Γερμανίδα συγγραφέα Τζέννυ Έρμπενμπεκ, με αφορμή την έκδοση του βιβλίου της στα ελληνικά "Η συντέλεια του κόσμου" από τις εκδόσεις Καστανιώτη, με την εξαιρετική μετάφραση και συνολική επιμέλεια του Αλέξανδρου Κυπριώτη (όπως και στα προηγούμενα βιβλία της). Δεν το έχω διαβάσει (ακόμη), είχα ήδη παρουσιάσει την "Ιστορία του γερασμένου παιδιού" (Ίνδικτος, 2004) και σήμερα θα γράψω δυο λόγια για το "Παιχνίδι με τις λέξεις" (Ίνδικτος, 2008).
Πάει καιρός που το διάβασα, συμβουλεύομαι τις σημειώσεις μου, θυμάμαι όμως παράξενα λόγια, συχνά σκληρά λόγια, σκληρές περιγραφές δήθεν ονείρων. Αφήγηση, σε πρώτο πρόσωπο, της ζωής ενός κοριτσιού σε μια μακρινή χώρα, κάποια χώρα της Λατινικής Αμερικής ίσως; Το κορίτσι μιλά για τη φίλη της την Άννα, μιλά για τους γονείς της, ιδιαίτερα για τον πατέρα της. Και κάνει διαρκώς παιχνίδια με τις λέξεις, με την προέλευσή τους, αλλά και με λέξεις που σε φτάνουν στα όρια. Και χρησιμοποιεί φράσεις, που είναι εικόνες από τα παιδικά της χρόνια. Όπως η φράση: "Να παρελάσει η φρουρά της σημαίας παρακαλώ". Ποιος ξέρει τι εικόνες ξεπηδούν στη μνήμη της συγγραφέα όταν βάζει στο στόμα της μικρής Άννας τούτα τα λόγια. Η ¨Έρπενμπεκ προέρχεται από τη λεγόμενη Ανατολική Γερμανία, έχει μνήμες που δεν τις αποχωρίζεται και με τη γραφή της προσπαθεί λες να τις ανασύρει από τη λήθη που φέρνει ο χρόνος αλλά όχι μόνο, και προσπαθεί να τις επεξεργαστεί, θα έλεγα για λογαριασμό της πρώτα, θα έλεγα ότι προσπαθεί με έντιμο τρόπο να αναλογιστεί και να αξιολογήσει τα πράγματα του τότε και του μετά.
Όπως μας ενημερώνει ο μεταφραστής Αλέξανδρος Κυπριώτης (που έχει κάνει πολύ σπουδαία δουλειά τόσο στη μετάφραση των βιβλίων όσο και στα συνοδευτικά κείμενα), η φράση αυτή πρωτογράφτηκε από την Έρπενμπεκ το 2001 σε ένα κείμενό της με τίτλο "Στο επέκεινα των αχρήστων".* Παραθέτω εδώ λίγα από εκείνο το κείμενο (περιέχεται στο βιβλίο σε μετάφραση του Κυπριώτη):
Κάποιες φορές, όταν δεν είμαι υπερβολικά κουρασμένη, το προσπαθώ γι’ άλλη μια φορά. Τότε λέω σε κάποια συζήτηση με συμπατριώτες μου από τα δυτικότερα εδάφη ότι εγώ πήγαινα σε ΔΑΣ. Όταν είμαι κουρασμένη, λέω απλά ότι πήγαινα σε γυμνάσιο, πράγμα που δεν στέκει καθόλου, αλλά είναι πιο απλό: η προσπάθεια να μεταφράσω μια λέξη από τη γλώσσα μου σε μία ξένη. Διευρυμένο Ανώτερο Σχολείο, συντομ. ΔΑΣ: δωδεκατάξιο σχολείο στη ΓΛΔ με απολυτήριες εξετάσεις, η φοίτηση ήταν προϋπόθεση για τις σπουδές. πρβλ.: Ανώτερο Σχολείο, συντομ. ΠΑΣ: δεκατάξιο Πολυτεχνικό Ανώτερο Σχολείο γενικής παιδείας, υποχρεωτικό για όλους τους μαθητές.
Το λεξικό των Γκριμμ περιλαμβάνει τριάντα τρεις τόμους. Είναι τόσο μεγάλο, επειδή είναι ένα εγχειρίδιο όλων των γνωστών στους συγγραφείς του σημασιών και χρήσεων των γερμανικών λέξεων, επ’ ουδενί τρόπω ωστόσο, επειδή οι Γκριμμ ή κάποιος απ’ τους συνεχιστές τους πρόσθεσε την προσωπική του άποψη για τις λέξεις. Σε κανένα σημείο δεν λέει φέρ’ ειπείν: «Το έτος τάδε η λέξη είχε για μένα την παρακάτω σημασία, λίγα χρόνια αργότερα όμως μου φάνηκε ότι θα πρέπει να συμπεριλάβει και την ανασκόπηση τούτων κι εκείνων των συμβάντων…» Να παρελάσει η φρουρά της σημαίας παρακαλώ! Σίγουρα, το γνωρίζουμε αυτό, κάποιες λέξεις χάνονται – ποιος αποκαλεί σήμερα τα κοσμήματά του τιμαλφή, τα παντελόνια περισκελίδες, τις ταλαιπωρίες που συνεπάγεται ένα ταξίδι: κακουχίες. Τομεακός πληρεξούσιος, συντομ. ΤΠΕ: αστυνομικός υπάλληλος αρμόδιος για ένα οικοδομικό τετράγωνο...
Αξίζει να διαβαστεί ολόκληρο το κείμενο, όπου μιλά για ανατολικές και δυτικές λέξεις, για βρόμικες λέξεις για την αδυναμία μετάφρασης από τη μια στην άλλη "γλώσσα", για την πραγματικότητα των αναμνήσεών της που έχει καταρρεύσει, για το οστεοφυλάκιο που έγινε πια το λεξικό της ΓΛΔ...
Και άραγε, ό,τι έχει πεθάνει, μπορεί να δώσει ζωή; Επιστρέφοντας στο "Παιχνίδι με τις λέξεις", η Έρπενμπεκ κάνει συχνές αναφορές στην αγία Ντιφούντα Κορρέα, τη γυναίκα του θρύλου που το 1840 πέθανε στην έρημο από δίψα όταν, έχοντας το μωρό της αγκαλιά, πήγαινε να βρει τον άντρα της που είχε αρρωστήσει ενώ πολεμούσε στον εμφύλιο της Αργεντινής. Όταν μετά από μέρες τη βρήκαν, το μωρό ήταν ζωντανό γιατί τρεφόταν από τον μαστό της μάνας του που ήταν γεμάτος γάλα! Και γράφει η Γερμανίδα συγγραφέας, αναλογιζόμενη στην πραγματικότητα αν ό,τι έχει πεθάνει, μπορεί να δώσει ζωή**:
Η αγία Ντιφούντα Κορρέα πέθανε από τη δίψα στην έρημο, αλλά το παιδί που βύζαινε απ’ το στήθος της ζούσε ακόμα όταν τους βρήκανε τους δυο τους. Να βυζαίνεις ζωή από μια νεκρή, η παραμάνα μου χαϊδεύει με το δάχτυλό της την εικονίτσα να ισιώσει, παράξενο, όταν η ζωή βγαίνει από κάποια η ίδια βαραίνει αντί να ελαφραίνει. Η πλάτη, τα πόδια κι οι φτέρνες της αγίας βαριά πάνω στην άμμο, το παιδί το κρατάει ακόμα στην αγκαλιά, το κρατάει, η νεκρή, το ζωντανό παιδί στην πεθαμένη ήδη αγκαλιά της, και σαν τρίτος στη συμμαχία πάνω απ’ τους δυο τους ο βουβός ήλιος, που έφερε το θάνατο στη μητέρα. Όπου υπάρχει ένα εικονοστάσι στην άμμο για την πεθαμένη από τη δίψα, οι ταξιδιώτες αφήνουνε μπουκάλια με νερό, λέει η παραμάνα μου. Εγώ αναρωτιέμαι αν θα την ξυπνήσει το νερό. Αν μια αγία πού ’ναι καιρό πια νεκρή μπορεί άραγε να πιει πίσω τη ζωή της από τόσο πολλά σφραγισμένα μπουκάλια. Έχει αλήθεια μια αγία χέρια και στόμα. Η παραμάνα μου λέει θα σηκωθεί πάντως. Ναι, αλλά πότε πια. Όταν δεν θά ’ρχεται πια κανείς για να φέρνει καινούργια τάματα, λέει. Όταν θα γυρίσει η ησυχία στη γη, εκείνη θα θέλει να δει τι γίνεται, τότε το αργότερο θα σηκωθεί και θα πιει.
Η ιστορία του βιβλίου διαδραματίζεται σε μια μακρινή ηλιόλουστη χώρα, έναν τόπο που έχει όμως και παρακολουθήσεις, φυλακίσεις, βασανιστήρια, εξαφανίσεις ανθρώπων. Ας μην δώσω άλλα στοιχεία, μόνο να πω ότι αξίζει να διαβάσει κανείς και το επίμετρο, στο οποίο δημοσιεύεται το άρθρο του δημοσιογράφου Tom Schimmeck με τίτλο "Παζλ με κόκκαλα μετά τον βρόμικο πόλεμο" (σε μετάφραση της Σούλας Ζαχαροπούλου) και αναφέρεται στον αγώνα του ιατροδικαστή ανθρωπολόγου Fonderbrider*** να αναζητήσει τους "εξαφανισμένους" Αργεντινούς του Βιντέλα.****
Κάθε λέξη κουβαλάει ιστορίες, λέει η Έρπενμπεκ.
Όπως αυτή: Να παρελάσει η φρουρά της σημαίας παρακαλώ!
Πόση αλήθεια τα λόγια της...
Το γλυπτό του Εβγκένι Βουτσέτιτς που δώρισε το 1959 η Σοβιετική Ένωση στα Ηνωμένα Έθνη και αναπαρίστανε έναν άνδρα να σφυρηλατεί το ξίφος του για να το μετατρέψει σε άροτρο (η αναφορά από σημείωση του μεταφραστή, βλ. εδώ, πηγή φωτογραφίας εδώ.)
* Το κείμενο έχει δημοσιευτεί στο ιστολόγιο Logotexnia 21.
** Το κείμενο το αντέγραψα από το παραπάνω ιστολόγιο, όπου αναφέρεται στην παράσταση με τίτλο "Βρώμικες λέξεις" της ομάδας Difunta Correa, βασισμένη στο έργο της Έρπενμπεκ.
*** Θυμήθηκα τον Ισπανό δικαστή Βαλτάσαρ Γκαρθόν και τους αγώνες του για τους αγνοούμενους του Ισπανικού Εμφυλίου!
Η γάτα είχε τα γενέθλιά της και αποφάσεσε να τα γιορτάσει μαζί με τους δυο καλύτερούς της φίλους, το άλογο και τον σκύλο...
Σκαρφάλωσαν, λοιπόν, στη φαγάνα του εκσκαφέα και ... έβλεπαν τον κόσμο από ψηλά. Ή, μήπως, βρήκαν και κανά μπελά;
Η συνέχεια στο βιβλίο. Είναι το "Πάρτι για τρεις", της Άννας Κοντολέων, με εικονογράφηση της Φωτεινής Στεφανίδη (Πατάκης, 2017).
Μια όμορφη ιστορία για μικρά παιδάκια, με ζωηρή εικονογράφηση που είμαι σίγουρη ότι θ' αρέσει στους μικρούς αναγνώστες. 'Οπως στον μικρό εγγονό μου που θα του το διαβάσω σε λίγο. Έχει κι αυτός σήμερα τα γενέθλιά του.
13 Ιουνίου 1888. Πριν από 130 χρόνια γεννήθηκε ο άνθρωπος με τα πολλά πρόσωπα, τα πολλά ετερώνυμα, ο Φερνάντο Πεσσόα. Ο Αντόνιο Ταμπούκι αλλά και άλλοι ερευνητές άνοιξαν το μπαούλο και ξεπήδησαν οι δεκάδες περσόνες - ετερώνυμα του Πορτογάλου "αγγλοπρεπούς" συγγραφέα Φερνάντο Πεσσόα. Τι μυστήριο κι αυτό. Έχουμε τον Μανούσο Φάσση για τον Αναγνωστάκη, τον Νικήτα Ράντο για τον Νικόλα Κάλας, τον Άλκη Θρύλο για την Ελένη Ουράνη και κάποιους ακόμη, αλλά όχι και 70 ετερώνυμα για τον ίδιο άνθρωπο!
Το έργο του, βαθιά διεισδυτικό, αλλά τόσο μελαγχολικό, άραγε ψάχνει την αλήθεια μέσα από τα πολλά ετερώνυμα ή μήπως θέλει να μας πει πως η αλήθεια δεν είναι μία; Τι παράξενο, η αλήθεια δεν υπάρχει στο "ιδιότυπο" λεξικό ΠεσσόΑ-Ω, στο οποίο η Μαρία Παπαδήμα (μελετήτρια και μεταφράστρια του έργου του πορτογάλου συγγραφέα) έχει συγκεντρώσει λέξεις που χρησιμοποιεί ο Πεσσόα στα έργα του "μέχρις εξαντλήσεως, εκθέτοντας πολλαπλώς το σημασιολογικό περιεχόμενό τους, προσφέροντας διαρκώς νέες αισθητικές εκδοχές τους ή αναιρώντας το με την ευκολία του πνεύματος αντινομίας που τον χαρακτηρίζει..." (Μαρία Παπαδήμα, από τον Πρόλογο του βιβλίου, 2008).
Κι όμως, στο βιβλίο "Η ώρα του διαβόλου" που ξετρύπωσε μόλις το 1989 η Teresa Rita Lopes από το ... θρυλικό μπαούλο και μετέφρασε το 2011 η Μαρία Παπαδήμα, ο συγγραφέας μας δίνει τις απαντήσεις. Λέει ο διάβολος:
Μην εκπλήσσεστε που σας μιλάω κατ' αυτό τον τρόπο. Είμαι από τη φύση μου ποιητής γιατί είμαι η αλήθεια που μιλάει κατά λάθος, και όλη μου η ζωή τελικά είναι ένα ιδιάζον σύστημα ηθικής μεταμφιεσμένο σε αλληγορία και εικονογραφημένο με σύμβολα.
Αυτός είναι ο Πεσσόα. Κι όταν ο διάβολος σαν Όφις λέει:
Πρέπει διαρκώς να βάζω τους άλλους σε πειρασμό, αλλά βέβαια, με τη μεταφορική και την απλοϊκή έννοια της λέξης, γιατί ο πραγματικός πειρασμός είναι άσκοπος
πάλι ο Πεσσόα είναι.
Οι καλύτερες δημιουργίες μου - το σεληνόφως και η ειρωνεία
λέει ο Πεσσόα και αυτοπροσδιορίζεται. Και όπως γράφει η Παπαδήμα στο Επίμετρο, "η αποστολή του Διαβόλου είναι να κάνει τους ανθρώπους να ονειρεύονται".
Αυτό κάνει και ο Πεσσόα με τις πολλές μάσκες που φοράει. Ο ίδιος όμως πρέπει να ήταν τόσο μόνος! Γράφει ο μεταφραστής Αλέξανδρος Βέλιος στην Εισαγωγή του "Χωρίς μάσκες":
Η δυστυχία του Πεσσόα δεν έγκειται - μόνο - στη μιζέρια της καθημερινής του ζωής, στη σωματική του ασημαντότητσ, στην ανυπαρξία έρωτα, στην έλλειψη της μητρικής αγάπης και της οικογενειακής εστίας, στη μη αναγνώρισή του από την πατρίδα και την εποχή του: είναι μια βαθύτερη υπαρξιακή απελπισία, ενός ανθρωπου που δεν τρέφει καμία ψευδαίσθηση, δεν διαθέτει καμιά ελπίδα και καμιά ισχύ...
Ταξίδι, περιπέτεια, γεωγραφία, ιστορία,
παραμύθι, πολιτική, ανθρώπινη αντοχή· όλα αυτά μαζί στο βιβλίο του Μπρους
Τσάτουιν «Στην Παταγωνία» (εκδόσεις Χατζηνικολή, σε μετάφραση Τάκη
Κίρκη, το είχα διαβάσει στην έκδοση 1977, κυκλοφορεί και τελευταία του 2013).
Το ενδιαφέρον του, γράφει, για την Παταγωνία γιγάντωσε
με την προπαγάνδα του Ψυχρού Πολέμου ενώ ήταν σε πολύ νεαρή ηλικία.
Στο τέλος της δεκαετίας του 1940, ο Κανίβαλος του
Κρεμλίνου σκίασε απειλητικά τις ζωές μας. Έγινε εύκολο να δει κανεις τα
μουστάκια του για δόντια. Ακούγαμε διαλέξεις για τον πόλεμο που σχεδίαζε.
Βλέπαμε τους συμβούλους της πολιτικής άμυνας να διαγράφουν κύκλους γύρω από τις
ευρωπαϊκές πόλεις για να προσδιορίσει τις περιοχές που έμελλαν να καταστραφούν
ολοκληρωτικά ή μερικά. [...] Ο σύμβουλος εκείνος φορούσε κοντό χακί παντελόνι.
[...] Ο πόλεμος ερχόταν και δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα.
[...] Μετά, διαβάσαμε για την βόμβα κοβαλτίου, πολύ
χειρότερη από τη βόμβα υδρογόνου, [...]
Κι όμως, διατηρούσαμε την ελπίδα πως θα επιζούσαμε από
την έκρηξη. Βάλαμε μπρος μια Επιτροπή Μετανάστευσης και κάναμε σχέδια για την
εγκατάστασή μας σε κάποια μακρινή γωνιά της γης. [...] Ο πόλεμος θα ερχόταν στο
Βόρειο Ημισφαίριο, γι’ αυτό εμείς κοιτούσαμε προς το Νότο. Αποκλείαμε τις
νήσους του Ειρηνικού γιατί τα νησιά είναι παγίδες. Αποκλείαμε την Αυστραλία και
την Νέα Ζηλανδία και καταλήγαμε να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας στην
Παταγωνία ως το ασφαλέστερο μέρος της γης.
[...] Αργότερα ο Στάλιν πέθανε κι εμείς ψάλλαμε ύμνους
ευχαριστίας στις εκκλησίες. Εγώ όμως συνέχισα να κρατάω την Παταγωνία για
πισινή.
Είχε όμως και άλλες θύμισες από την παιδική του
ηλικία, ένα κομματάκι δέρμα, του είχαν πει πως ήταν από βροντόσαυρο της
Παταγωνίας. Έτσι, δυομιση δεκαετίες αργότερα, ο Τσάτουιν αποφάσισε να δοκιμάσει
εκείνο το νεανικό του όνειρο και ταξίδεψε στην Παταγωνία της Αργεντινής!
Πήγε πρώτα στη Λα Πλάτα, πήγε να επισκεφτεί
το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, να δει εκείνο το προϊστορικό ζώο που στοίχειωνε τα
όνειρα της παιδικής του ηλικίας. Το είδε, δεν ήταν βροντόσαυρος, μα μυλόδοντας,
δίνει κι άλλες πληροφορίες για τις κινήσεις των ζώων πριν από εκατομμύρια
χρόνια από βορρά προς νότο και αντίστροφα, για τους αρμαδίλλους, τ’
αστραποθήρια, τους ακανθόχοιρους και για τον Δόκτορα Αμεγκίνο με τις δικές του
εκδοχές για την εξέλιξη των θηλαστικών στην αμερικανική ήπειρο. Κι ύστερα
ξεκίνησε για την Παταγωνία, από πάνω μέχρι κάτω, ανατολικά και δυτικά, από το
Ρίο Νέγκρο, στο Τσουμπούτ, κι από κει στη Σάντα Κρουζ, στο Τιέρα ντελ Φούγκο.
Ταξιδεύει με λεωφορεία, με τα πόδια, με
φορτηγά ή με ό,τι άλλο μέσο βρεθεί στο δρόμο του, συναντά ανθρώπους, μπαίνει
στα σπίτια τους, ακούει τις ιστορίες τους και τις ιστορίες του τόπου τους. Με
οδηγό το χάρτη που υπάρχει στο βιβλίο, ακολουθούμε τις πορείες του. Ο ποταμός
Ρίο Νέγκρο ορίζει την αρχή της Παταγωνίας. Ψάχνει να βρει πρωταγωνιστές, ρωτά
γι’ αυτούς. Του είπαν για το Δαρβίνο που πέρασε από τα μέρη τους, από τη Σιέρρα
Βεντάνα, πηγαίνοντας για το Μπουένος Άιρες. Συναντά Ινδιάνους μετανάστες, μια
σκληροτράχηλη φυλή από την Αραουκάνια της νότιας Χιλής. Κάνει περιγραφές της
φύσης που σε υποβάλλουν.
Πέρα από τους βράχους ήταν η έρημος. Θόρυβος δεν ακουγόταν
άλλος από τον άνεμο που θρόιζε ανάμεσα στ’ αγκάθια και σφύριζε μέσα στα ξερά
χορτάρια. Κανένα σημείο ζωής, εκτός από ένα γεράκι κι ένα μαύρο σκαθάρι που
ανεβοκατέβαινε επάνω σε άσπρες πέτρες. Η έρημος της Παταγωνίας δεν έχει άμμο ή
χαλίκι, αλλά είναι κατάσπαρτη από αγκάθια με γκρίζα φύλλα που δίνουν μια πικρή
μυρουδιά όταν τα πατήσει κανείς.
Και τι δεν ξετρύπωσε από τα σεντούκια της
ιστορίας, της παράδοσης, των παραμυθιών, των διαδόσεων και των λαϊκών δοξασιών.
Γυρίζει πίσω στον 19ο αιώνα και παλιότερα, ανασκαλεύει ιστορίες
ντόπιων που έφυγαν στην Ευρώπη ή Ευρωπαίων που έφτασαν σε τούτα τα μέρη,θυμίζεται στίχους του Βολταίρου από το έπος
του Ερσίγια, περνά τα Χριστούγεννα με την κοινότητα των Ουαλλών στο Τσουμπούτ.
Συνάντησε έναν Πέρση, τον Αλί, που είχε φτάσει μέχρι εκεί ως ιεραπόστολος. Η Περσία είναι
πολύ πλούσια, αλλά οι Αμερικανοί έχουν καταληστέψει τον πλούτο της, του
είπε ο Αλί.
Φτάνει στο Επουγιέν, του δείχνουν τη
Λαγκουνίτα, μια λιμνούλα, ζητά να μάθει για τον Τεξανό τυχοδιώκτη και χρυσοθήρα
Μάρτιν Σέφιλντ που ήρθε γύρω στα 1900, τον παραμυθά που έλεγε πως είχε βρει
ζωντανό πλησιόσαυρο!
Βρίσκει αφορμή να μας συστήσει τον Κάσιντυ, τον
πιο καταζητούμενο εγκληματία της Αμερικής στις αρχές του 20ου αιώνα·
οι γονείς του ήταν Μορμόνοι, είχαν έρθει από την Αγγλία, αυτός μεγάλωσε στη
Γιούτα· στα 18 του, τον Ιούνιο του 1884, εγκατέλειψε την οικογένεια, από Μπομπ
Πάρκερ έγινε Μπουτς Κάσιντυ και «όρισε ως φυσικούς του εχθρούς τις μεγάλες κτηνοτροφικές
εταιρείες, τις εταιρείες των σιδηροδρόμων και τις τράπεζες και έπεισε τον εαυτό
του ότι το δίκιο βρισκόταν στην απέναντι μεριά του νόμου». Η ζωή του
έγινε θρύλος, λένε πως πέθανε το 1911, η αδελφή του όμως, «μια ντόμπρα και δραστήρια γυναίκα στα
ενενήντα της», ενεργό μέλος του Δημοκρατικού κόμματος, που την
επισκέφτηκε ο Τσάτουιν, του λέει ότι είχε δει τον αδελφό της το 1925 και ότι
πέθανε προς το τέλος της δεκαετίας του ’30 από πνευμονία. Ένας θρυλικός
κάου-μπόυ.
Στο Ρίο Πίκο, που ήταν κάποτε γερμανική
αποικία της Νουέβα Αλεμάνια, ψάχνει τα χνάρια του παλιού χρυσορυχείου, αλλά και
των φημισμένων μπαντολέρος
ΝορτεαμερικάνοςΓουίλσον και
΄Εβανς.
Συνάντησε λογής λογής ανθρώπους, ντόπιους μα
και ξένους πολλούς που ήρθαν και ρίζωσαν σε τούτο τον τόπο. Συνάντησε Άγγλους,
Ουαλλούς, Σκωτσέζους, Ισπανούς, Ινδιάνους, έναν Γερμανό, μια Ρωσίδα που δεν
σήκωνε κακή κουβέντα για τον Σολζενίτσιν αλλά και για τους Σλάβους, μια
Σουηδέζα, μια Ιταλίδα από την Πάδοβα, έναν Λιθουανό. Ο πάστορας Παλάσιο του
μίλησε για τον μονόκερο της Παταγωνίας κι αυτός βάλθηκε να τον αναζητήσει στην
Κορντιγιέρα.
Και όλο κατηφορίζει. Περνά στο Περίτο Μορένο
κι ύστερα στο Πουέρτο Δεσεάδο, όπου επισκέπτεται μαζί με έναν ορνιθολόγο μια
αποικία πιγκουίνων, είναι οι μαγγελανικοί ή γαϊδουροπιγκουίνοι. Παρακολουθούν
τα μικρά που μόλις είχαν βγει από τ’ αυγά τους. «Τον δέκατο έβδομο αιώνα, ο εξερευνητής σερ
Τζον Νάρμπορο είχε σταθεί στο ίδιο σημείο και τα είχε περιγράωει να στέκονται
όρθια σαν μικρά παιδιά με άσπρες ποδιές και κοντά-κοντά το ένα με το άλλο».
Το ταξίδι συνεχίζεται «παραπατώντας και πέφτοντας κάτω από τον
άνεμο και το χαλάζι», κάποτε τρώει κι ένα κουτί μπαγιάτικες σαρδέλες
για να ξεγελάσει την πείνα του. Κι ύστερα πάει ακόμη πιο πίσω στο χρόνο, τότε
που στις 30 Οκτωβρίου 1593, το εκατόν είκοσι τόνων πλοίο Ντιζάιαρ, στο γυρισμό του
στην Αγγλία, αγκυροβόλησε στο ποταμίσιο λιμάνι του Πορτ Ντιζάιαρ. Διηγείται
την ιστορία του καπετάνιου Τζον Ντέιβις, του ναυτικού από το Ντέβον που το 1591
ξεκίνησε από το Πλύμουθ με το πλοίο Ντιζάιαρ, περιγράφει τις περιπέτειες, το
πέρασμα από τα Φόκλαντ, από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό, στο Πέγκουιν Άιλαντ,
όπου οι ναύτες σκότωσαν 20.000 πιγκουίνους, τους ξέραναν και τους πάστωσαν, έφτασαν
στον Ισημερινό, όμως τα παστά σκουλήκιασαν, έπαθαν όλοι σκορβούτο και πέθαναν
εκτός από πέντε· έζησε κι ο Ντέιβις, μα όταν γύρισε σπίτι βρήκε τη γυναίκα του
«με έναν κομψό αγαπητικό», έτσι έφυγε πάλι στα καράβια και πέθανε το 1605.
Οι περιπέτειες του Ντέιβις έχουν καταγραφεί
στο βιβλίο «Το νότιο ταξίδι του Τζον Ντέιβις», που κυκλοφόρησε το 1600 από
τις εκδόσεις Χάκλουιτ· έτσι γράφει ο Τσάτουιν, υπάρχει βέβαια μια σχετική
ανακρίβεια, αλλά χωρίς ν’ αλλάζει το βασικό περιεχόμενο. Ο Τζον Ντέιβις από το
Ντέβον ήταν σπουδαίος εξερευνητής και θαλασσοπόρος, ήταν αυτός που ανακάλυψε τα
νησιά Φόκλαντ και τα ταξίδια του έχουν όντως καταγραφεί από τον ίδιο, αλλά και
από τον σύγχρονό του Ρίτσαρντ Χάκλουιτ (RichardHakluyt, το όνομα
του οποίου πήραν οι ομώνυμες εκδόσεις που ιδρύθηκαν στα μέσα του 19ου αιώνα). Πολλές
πληροφορίες βρίσκει κανείς στη Βικιπαίδεια, αλλά και σε σχετική σελίδα του
ιστότοπου LibraryandArchivesCanada.
Το εντυπωσιακό είναι ότι δυο αιώνες αργότερα,
ένας ποιητής, επίσης από το Ντέβον, ο Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ, γράφει «τους 625
ξακουστούς στίχους του Γέρο-Ναυτικού, με τις σφυροκοπούσες επαναλήψεις του και
με θέμα το έγκλημα, την περιπλάνηση και την εξιλέωση», όπως γράφει ο
Τσάτουιν. Αλλά γι’ αυτό θα γράψω σε επόμενη ανάρτηση, μιας και κοσμεί τη
βιβλιοθήκη μου «Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού» (Χατζηνικολή, 1987).
Οι περιπέτειες του Τσάτουιν συνεχίζονται. Κι
όλο κατηφορίζει κι όλο διηγείται ιστορίες από τα παλιά. Κι ακολουθώ τα
χνάρια του πάνω στο χάρτη, μέχρι που βρίσκει κάποιον να τραγουδά:
A
las cinco de la tarde.
Eran
las cinco de la tarde…
Και στο νου μου ήρθαν τα λόγια του Νίκου
Γκάτσου και η μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου και οι φωνές του Μάνου Κατράκη και
του Κώστα Πασχάλη να θρηνούν για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας
Πέντε η ώρα που βραδιάζει
πέντε ακριβώς, την ώρα που βραδιάζει
φέρνει έν’ αγόρι το νεκροσέντονο
πέντε η ώρα που βραδιάζει….
Δεν βρήκε το μυλόδοντα που είχε ονειρευτεί. Βρήκε όμως το θεό του. Κι όταν ο Αλί από την Περσία τον ρώτησε ποιο είναι το θρήσκευμά του, εκείνος απάντησε:
Δεν έχω κανένα ιδιαίτερο θρήσκευμα σήμερα το πρωί. Θεός
μου είναι ο Θεός των περιηγητών. Όταν περπατήσεις πολύ, μάλλον δεν έχεις ανάγκη
από άλλους θεούς.
Με αφορμή τα πρόσφατα τραγικά περιστατικά θανάτωσης των
νεογέννητων παιδιών τους από δύο πολύ νεαρές κοπέλες, ο Παντελής Μπουκάλας
δημοσίευσε ένα κείμενο με τίτλο «Μάνα-Μήδεια», σόσιαλ μίντια και μια πέρδικα
(Καθημερινή, 6 Μαϊου 2018).
Στο άρθρο του ο Μπουκάλας αναφέρεται στα δημοτικά τραγούδια και στα θέματα
με τα οποία καταπιάνονται, που δεν είναι μόνο όπως
τα παραμύθια, για βασιλοπούλες και παλάτια, για χρυσάφια και μαργαριτάρια,
αλλά πολύ συχνά και για τη σκληρή καθημερινή ζωή.
Το δημοτικό τραγούδι, γράφει, έχει τον τρόπο
του να μιλήσει για κορυφαία γεγονότα του ιδιωτικού βίου, να μην τ’ αφήσει στον
χώρο του αφώνητου από δειλία ή αιδημοσύνη, ή για να μην ταράξει την κοινωνική
«κανονικότητα».
Ξεφυλλίζοντας τον τόμο με τα δημοτικά τραγούδια που είχε συγκεντρώσει ο
Νικόλαος Πολίτης1, βρήκα το τραγούδι «Η κατάρα της απαρνημένης» (αρ.
128), το οποίο, όπως γράφει ο ίδιος στις εισαγωγικές σημειώσεις του, απαντά σε
πολλές παραλλαγές δυο τύπων. Στον ένα τύπο, ο «άπιστος εραστής» έχει φύγει μακριά και η κοπέλα τον καταριέται·
τέτοια είναι τα τραγούδια στις παρακάτω εικόνες που περιέχονται και στον
σχετικό τόμο.
Παραλλαγή του
τραγουδιού «Η κατάρα της απαρνημένης»
(Ν. Γ. Πολίτης. Εκλογαί από τα τραγούδια
του ελληνικού λαού. Τυπογραφείον «Εστία», 1914).
Παραλλαγή του τραγουδιού «Η κατάρα της απαρνημένης»
(Ν. Γ. Πολίτης. Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού. Τυπογραφείον «Εστία», 1914).
Κατά τον άλλο τύπο τραγουδιών, «κορίτσι
κρυφαγκάλιαστο και κρυφαγγαστρωμένο», υπολογίζει τον χρόνον καθ’ ον θα ίδη το
φως ο καρπός των λαθραίων γάμων και προσωποποιούν τους μήνας της εγκυμοσύνης,
επικαλείται την βοήθειαν αυτών και καταράται τον εγκαταλείψαντα εραστήν.
Σ’ αυτό τον τύπο ανήκει το τραγούδι που έχω παραθέσει στην αρχή. Είναι «Η κατάρα της απατηθείσης κόρης», που
αντέγραψα από τον τόμο του Αριστείδη Κριάρη (1921, σελ. 256)2.
Εξάλλου, στον ίδιο τόμο, βρήκα και το τραγούδι για την «ατιμασθείσα» ή την «εξαπατώσα
κόρη», όπου δίνεται και η διάσταση της πονηρής κόρης που κρύβεται από
τη μάνα της κτλ κτλ.
«Η ατιμασθείσα», με παραλλαγή το τραγούδι «Η
εξαπατώσα κόρη» (Α. Κριάρη.
Ο Παντελής Μπουκάλας αναφέρεται στο δημοτικό τραγούδι «Η παιδοκτόνος και η πέρδικα», στο οποίο μια νεαρή μητέρα σκοπεύει να πετάξει το παιδί της που απέκτησε χωρίς γάμο (κλεψιγαμία) για να γλυτώσει από την κατακραυγή του κόσμου (!;), αλλά την προλαβαίνει μια πέρδικα και την αποτρέπει από την παιδοκτονία μιλώντας της για τα δικά της δεκαοχτώ παιδιά-πουλιά που έχει. Το τραγούδι υπάρχει σε πολλές παραλλαγές, εδώ παραθέτω μια από τη Λέσβο (έχει τον τίτλο «Μια μάνα που ‘χε ένα γιο»)3:
Μια μάνα που ’χε ένα γιο, μα ήταν λωλοπαρμένη
δεν είχε την υπομονή για να το αναθρέψει
και στην ποδιά της το ’βαλε, πάει να το ρεματίσει.
Στο δρόμο που επήγαινε, στη στράτα που πηγαίνει
μια πέρδικα της απαντά, μια πέρδικα της λέγει:
-Μωρή σκύλα, μωρή άνομη, μωρή μαριολεμένη
εγώ έχω δεκαοχτώ πουλιά, πάσχω να τ’ αναθρέψω,
και συ έκανες χρυσόν υγιό, πας να τονε ρεματίσεις.
Και στην ποδιά της το ’βαλε, στο σπίτι της πηγαίνει
το ’βαλε στην κούνια του, το τραγουδεί και λέει:
Γιε μου σα γίνεις κυνηγός, σα γίνεις παλλικάρι,
σαν απαντήσεις πέρδικα, να μη τηνε σκοτώσεις,
η πέρδικα είναι η μάνα σου κι εγώ η μητριά σου.
Με το τραγούδι αυτό γίνεται φανερό, λέει ο Μπουκάλας και
έτσι είναι όντως, ότι «αιώνες πριν» δεν ήταν δυνατόν να γίνει αποδεκτό ένα
παιδί που θα γεννιόταν εκτός γάμου, «αιώνες πριν» η κάθε κοπέλα – Ελληνίδα ή «Εβραία,
Σαρακηνή, Αρμενοπούλα και Βουλγαροπούλα» - που γεννούσε παιδί εκτός γάμου ήταν
η ντροπή της οικογένειας και της κοινωνίας, αλλά επίσης κι «αιώνες πριν» στις
διάφορες παραλλαγές του τραγουδιού «διαφαίνεται η ανάγκη του ποιητή να
απενοχοποιήσει την πράξη της κόρης που θέλει να απαλλαγεί από το νεογέννητο
τέκνο της, αφού η κοινωνία δεν θα μπορούσε να αποδεχθεί το γεγονός της
απόκτησης τέκνου εκτός γάμου».
Αυτά «αιώνες πριν». Όμως, πώς μας φαίνεται που το
τραγούδι αυτό θίγει ένα πρόβλημα που ακόμη και σήμερα δείχνει να είναι υπαρκτό·
πώς μας φαίνεται που μια νέα κοπέλα του 2018 δεν αντέχει μέχρι το τέλος την
απόφαση που η ίδια πήρε κάποια στιγμή για τη ζωή της· πώς μας φαίνεται που μια
κόρη και μια μάνα μπόρεσαν να φτάσουν σ’ αυτή την πράξη, πώς δεν βρέθηκε μια
πέρδικα στο δρόμο τους. Όμως, αυτό το έντονα κοινωνικό, ηθικό, ανθρωπιστικό,
πολιτισμικό πρόβλημα, «η δημοσιογραφία εκείνη που παραμένει εκουσίως όμηρος των
εξουθενωμένων στερεοτύπων, το εξέθεσε υπό την επιγραφή «Μάνα-Μήδεια»», γράφει ο
Παντελής Μπουκάλας, κι αυτό το ονομάζει «κανιβαλικό κιτρινισμό (με
συνδαιτυμόνες και πολλούς σοσιαλμιντιάδες)».
.................................................
Σημειώσεις
1Πρόκειται για το βιβλίο
του Νικολάου Πολίτη «Δημοτικά τραγούδια: Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού
λαού», από τις εκδόσεις «Ιστορική έρευνα» με έδρα την Αθήνα και χωρίς
πληροφορίες χρονολογίας έκδοσης (όπως γινόταν, δυστυχώς, σε όλες τις εκδόσεις
παλιότερα). Στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για φωτογραφική ανατύπωση του
βιβλίου του με τίτλο «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού» (Τυπογραφείον
«Εστία», 19140, το οποίο μάλιστα υπάρχει σε ψηφιοποιημένη μορφή στην εξαιρετική
ψηφιακή συλλογή Ανέμη της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης.
2Πλήρης Συλλογή Κρητικών ασμάτων: ηρωικών, ιστορικών, πολεμικών, του γάμου, της τάβλας, του χορού κλπ κλπ. και απασών των κρητικών παροιμιών διστίχων και αινιγμάτων μεθ' ερμηνευτικών υποσημειώσεων / υπό Αριστείδου Κριάρη. Εν Αθήναις: Τύποις: Α. Φραντζεσκάκη και Α. Καϊτατζή, 1920. (Πηγή: Ανέμη)
3 Το τραγούδι έχει
μελοποιηθεί από τον Θανάση Παπακωνσταντίνου, το τραγούδησε αρχικά η Μελίνα
Κανά, αλλά και ο Γιάννης Χαρούλης στη συνέχεια που το περιέλαβε στο δίσκο με
τίτλο «Μαγγανείες».
