Δευτέρα 21 Μαΐου 2018

«Κοράσιο κυρφοφίλητο και κυρφογαστρωμμένο»



Πέρα ‘ς  τη πέρα γειτονιά πέρα ‘ς τη πέρα ρούγα
κάθεται μια γερόντισσα κι έχει και γέρον άντρα
κι έχει κ’ ένα κακό σκυλί ‘να ξέμορφο κορίτσι
κοράσιο κυρφοφίλητο και κυρφογαστρωμμένο
τση μήνες ελογάριαζε ποιο μήνα θα γεννήσει
‘ς το παρεθύρ’ εκάθεντο τα μάγουλάν τσ’ εκράθιε.
Σετέμπρι, Οχτώβρη, Νοέμπρη και Δεκέμπρη
Γεννάρη, γέννα του Χριστού κι’ αρχημενιά του χρόνου
Φλεβάρη, φλέγαις μ’ ανοιξε τση ρώγαις τω βυζιώ μου
για να βυζάξω το παιδί να γοργομεγαλώση
και να το βάλω ’ς το σκολειό γράμματα να του μάθω
Μάρτη μου με τα λούλουδα κι’ Απρίλη με τα ρόδα
Μάη μου μάγεψέ τονε το νειό απού μ’ αγάπα
απού μ’ εφίλιε κι’ ήλεγε ποτέ του δε μ’ αρνάται
κ’ εδά ’γκαψε και μ’ άφηκε ‘σαν καλαμιά ’ς το κάμπο.

........................................................................



Με αφορμή τα πρόσφατα τραγικά περιστατικά θανάτωσης των νεογέννητων παιδιών τους από δύο πολύ νεαρές κοπέλες, ο Παντελής Μπουκάλας δημοσίευσε ένα κείμενο με τίτλο «Μάνα-Μήδεια», σόσιαλ μίντια και μια πέρδικα (Καθημερινή, 6 Μαϊου 2018).

Στο άρθρο του ο Μπουκάλας αναφέρεται στα δημοτικά τραγούδια και στα θέματα με τα οποία καταπιάνονται, που δεν είναι μόνο όπως τα παραμύθια, για βασιλοπούλες και παλάτια, για χρυσάφια και μαργαριτάρια, αλλά πολύ συχνά και για τη σκληρή καθημερινή ζωή. Το δημοτικό τραγούδι, γράφει, έχει τον τρόπο του να μιλήσει για κορυφαία γεγονότα του ιδιωτικού βίου, να μην τ’ αφήσει στον χώρο του αφώνητου από δειλία ή αιδημοσύνη, ή για να μην ταράξει την κοινωνική «κανονικότητα».




Ξεφυλλίζοντας τον τόμο με τα δημοτικά τραγούδια που είχε συγκεντρώσει ο Νικόλαος Πολίτης1, βρήκα το τραγούδι «Η κατάρα της απαρνημένης» (αρ. 128), το οποίο, όπως γράφει ο ίδιος στις εισαγωγικές σημειώσεις του, απαντά σε πολλές παραλλαγές δυο τύπων. Στον ένα τύπο, ο «άπιστος εραστής» έχει φύγει μακριά και η κοπέλα τον καταριέται· τέτοια είναι τα τραγούδια στις παρακάτω εικόνες που περιέχονται και στον σχετικό τόμο.


Παραλλαγή  του τραγουδιού «Η κατάρα της απαρνημένης» 
(Ν. Γ. Πολίτης. Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού. Τυπογραφείον «Εστία», 1914).

Παραλλαγή  του τραγουδιού «Η κατάρα της απαρνημένης» 
(Ν. Γ. Πολίτης. Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού. Τυπογραφείον «Εστία», 1914).

Κατά τον άλλο τύπο τραγουδιών, «κορίτσι κρυφαγκάλιαστο και κρυφαγγαστρωμένο», υπολογίζει τον χρόνον καθ’ ον θα ίδη το φως ο καρπός των λαθραίων γάμων και προσωποποιούν τους μήνας της εγκυμοσύνης, επικαλείται την βοήθειαν αυτών και καταράται τον εγκαταλείψαντα εραστήν. Σ’ αυτό τον τύπο ανήκει το τραγούδι που έχω παραθέσει στην αρχή. Είναι  «Η κατάρα της απατηθείσης κόρης», που αντέγραψα από τον τόμο   του  Αριστείδη Κριάρη (1921, σελ. 256)2. Εξάλλου, στον ίδιο τόμο, βρήκα και το τραγούδι για την «ατιμασθείσα» ή την «εξαπατώσα κόρη», όπου δίνεται και η διάσταση της πονηρής κόρης που κρύβεται από τη μάνα της κτλ κτλ.

«Η ατιμασθείσα», με παραλλαγή το τραγούδι «Η εξαπατώσα κόρη» (Α. Κριάρη.


Ο Παντελής Μπουκάλας αναφέρεται στο δημοτικό τραγούδι «Η παιδοκτόνος και η πέρδικα», στο οποίο μια νεαρή μητέρα σκοπεύει να πετάξει το παιδί της που απέκτησε χωρίς γάμο (κλεψιγαμία) για να γλυτώσει από την κατακραυγή του κόσμου (!;), αλλά την προλαβαίνει μια πέρδικα και την αποτρέπει από την παιδοκτονία μιλώντας της για τα δικά της δεκαοχτώ παιδιά-πουλιά που έχει. Το τραγούδι υπάρχει σε πολλές παραλλαγές, εδώ παραθέτω μια από τη Λέσβο (έχει τον τίτλο «Μια μάνα που ‘χε ένα γιο»)3:

Μια μάνα που ’χε ένα γιο, μα ήταν λωλοπαρμένη
δεν είχε την υπομονή για να το αναθρέψει
και στην ποδιά της το ’βαλε, πάει να το ρεματίσει.
Στο δρόμο που επήγαινε, στη στράτα που πηγαίνει
μια πέρδικα της απαντά, μια πέρδικα της λέγει:
-Μωρή σκύλα, μωρή άνομη, μωρή μαριολεμένη
εγώ έχω δεκαοχτώ πουλιά, πάσχω να τ’ αναθρέψω,
και συ έκανες χρυσόν υγιό, πας να τονε ρεματίσεις.
Και στην ποδιά της το ’βαλε, στο σπίτι της πηγαίνει
το ’βαλε στην κούνια του, το τραγουδεί και λέει:
Γιε μου σα γίνεις κυνηγός, σα γίνεις παλλικάρι,
σαν απαντήσεις πέρδικα, να μη τηνε σκοτώσεις,
η πέρδικα είναι η μάνα σου κι εγώ η μητριά σου.


Με το τραγούδι αυτό γίνεται φανερό, λέει ο Μπουκάλας και έτσι είναι όντως, ότι «αιώνες πριν» δεν ήταν δυνατόν να γίνει αποδεκτό ένα παιδί που θα γεννιόταν εκτός γάμου, «αιώνες πριν» η κάθε κοπέλα – Ελληνίδα ή «Εβραία, Σαρακηνή, Αρμενοπούλα και Βουλγαροπούλα» - που γεννούσε παιδί εκτός γάμου ήταν η ντροπή της οικογένειας και της κοινωνίας, αλλά επίσης κι «αιώνες πριν» στις διάφορες παραλλαγές του τραγουδιού «διαφαίνεται η ανάγκη του ποιητή να απενοχοποιήσει την πράξη της κόρης που θέλει να απαλλαγεί από το νεογέννητο τέκνο της, αφού η κοινωνία δεν θα μπορούσε να αποδεχθεί το γεγονός της απόκτησης τέκνου εκτός γάμου».

Αυτά «αιώνες πριν». Όμως, πώς μας φαίνεται που το τραγούδι αυτό θίγει ένα πρόβλημα που ακόμη και σήμερα δείχνει να είναι υπαρκτό· πώς μας φαίνεται που μια νέα κοπέλα του 2018 δεν αντέχει μέχρι το τέλος την απόφαση που η ίδια πήρε κάποια στιγμή για τη ζωή της· πώς μας φαίνεται που μια κόρη και μια μάνα μπόρεσαν να φτάσουν σ’ αυτή την πράξη, πώς δεν βρέθηκε μια πέρδικα στο δρόμο τους. Όμως, αυτό το έντονα κοινωνικό, ηθικό, ανθρωπιστικό, πολιτισμικό πρόβλημα, «η δημοσιογραφία εκείνη που παραμένει εκουσίως όμηρος των εξουθενωμένων στερεοτύπων, το εξέθεσε υπό την επιγραφή «Μάνα-Μήδεια»», γράφει ο Παντελής Μπουκάλας, κι αυτό το ονομάζει «κανιβαλικό κιτρινισμό (με συνδαιτυμόνες και πολλούς σοσιαλμιντιάδες)».

.................................................

Σημειώσεις

1 Πρόκειται για το βιβλίο του Νικολάου Πολίτη «Δημοτικά τραγούδια: Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού», από τις εκδόσεις «Ιστορική έρευνα» με έδρα την Αθήνα και χωρίς πληροφορίες χρονολογίας έκδοσης (όπως γινόταν, δυστυχώς, σε όλες τις εκδόσεις παλιότερα). Στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για φωτογραφική ανατύπωση του βιβλίου του με τίτλο «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού» (Τυπογραφείον «Εστία», 19140, το οποίο μάλιστα υπάρχει σε ψηφιοποιημένη μορφή στην εξαιρετική ψηφιακή συλλογή Ανέμη της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης.

2 Πλήρης Συλλογή Κρητικών ασμάτων: ηρωικών, ιστορικών, πολεμικών, του γάμου, της τάβλας, του χορού κλπ κλπ. και απασών των κρητικών παροιμιών διστίχων και αινιγμάτων μεθ' ερμηνευτικών υποσημειώσεων / υπό Αριστείδου Κριάρη. Εν Αθήναις: Τύποις: Α. Φραντζεσκάκη και Α. Καϊτατζή, 1920. (Πηγή: Ανέμη)


3 Το τραγούδι έχει μελοποιηθεί από τον Θανάση Παπακωνσταντίνου, το τραγούδησε αρχικά η Μελίνα Κανά, αλλά και ο Γιάννης Χαρούλης στη συνέχεια που το περιέλαβε στο δίσκο με τίτλο «Μαγγανείες».

4 σχόλια:

  1. Κατερίνα,

    Πολύ ενδιαφέρον το κείμενό σου, σε ένα θέμα ευαίσθητο, που έγινε τραγικά επίκαιρο πρόσφατα.

    Για τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρεις, υπάρχουν και δυο παραλλαγές, πάνω στα βασικά μοτίβα που παραθέτεις, στο βιβλίο του Σταμάτη Α. Αποστολάκη, Ριζίτικα - τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1993. Πρόκειται για τα τραγούδια με α/α 321 και 322 αντίστοιχα.

    Όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς εύκολα, διαβάζοντας και το εξαιρετικό άρθρο του Π. Μπουκάλα, τα ίδια υπόγεια κοινωνικά ρεύματα πότιζαν τις ελληνικές περιοχές σε αυτή την πλευρά της Μεσογείου, τα τελευταία τουλάχιστον 1100 χρόνια (Σαρακηνοί, ~9ος αι. μ.Χ.)

    Μπάμπης Κουτρούλης

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Ω ναι, Μπάμπη, και ο Αποστολάκης σπουδαία προσωπικότητα! Σ'ευχαριστώ για την αναφορά. Κι είδες πώς συναντιούνται οι αθρώποι...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Πολύ ενδιαφέρουσα η ανάρτηση!

    Εξαιρετικό και το βιβλίο του Πολίτη.
    Κοσμεί και την προσωπική μας βιβλιοθήκη.

    ΑπάντησηΔιαγραφή