Ο Δημήτρης Μπάτσης και η ελληνική οικονομία - 60 χρόνια μετά

"Ο Ανταίος τυφεκίστηκε τη νύχτα της 30 Μαρτίου 1952". Έτσι τελείωνε η Έλλη Παππά την Εισαγωγή της στην επανέκδοση του Ανταίου σε δύο τόμους από το ΕΛΙΑ το 2000. 

30 Μαρτίου 1952. Ήταν τότε πριν από 60 χρόνια που τουφεκίστηκαν ο Νίκος Μπελογιάννης, ο Νίκος Καλούμενος, ο Ηλίας Αργυριάδης και ο Δημήτρης Μπάτσης. Ο τελευταίος, γόνος αστικής οικογένειας και λαμπρός επιστήμονας, ήταν ένας φωτισμένος δημοκράτης, ο οποίος με σθένος διατύπωνε και πρόβαλλε τις απόψεις του μέσα στη μαύρη περίοδο της  δεκαετίας του 40. Ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του περιοδικού Ανταίος (δεκαπνθήμερο περιοδικό για τη Μελέτη των προβλημάτων της Ανοικοδόμησης) και βασικό του στέλεχος  (στη σύνταξη συνεχώς από το 1945 που ξεκίνησε και εκδότης/διευθυντής σύνταξης από το 1947  μέχρι το βίαιο κλείσιμό του το 1951, μετά τη σύλληψή του ίδιου, που είχε σα συνέχεια τη θανατική καταδίκη και την εκτέλεση.

Ο Δημήτρης Μπάτσης το 1943 (Η φωτογραφία από το αφιέρωμα των Τεχνικών Χρονικών στο Νίκο Κιτσίκη σε κείμενα της Έλλης Παππά, Ιαν. - Μάρτ. 1986)

Ο Δημήτρης Μπάτσης ανέλυε  το βασικό πρόβλημα της ανοικοδόμησης στο πρώτο τεύχος (20 Μαϊου 1945):

"...βλέπουμε πως βασικό χαρακτηριστικό της λειτουργίας της οικονομίας μας σήμερα είναι πως συγκεντρώνει όλο το διαθέσιμο κεφάλαιο της χώρας σε ωρισμένα κέντρα απ' όπου δεν διοχετεύεται με πρόγραμμα τη δραστηριοποίηση της παραγωγής και την κίνηση της οικονομίας, αλλά χρησιμεύει σαν κεφάλαιο για κερδοσκοπία στα χέρια λίγων οικονομικών τραπεζιτικών και επιχειρηματικών συγκροτημάτων...

...Να το βασικό πρόβλημα της ανοικοδόμησης. Πρέπει να εξετασθή κατά κλάδους και τομείς της οικονομίας ποια ενδογενής αιτία εμποδίζει την ανασυγκρότηση και πώς μπορεί να εξουδετερωθή. Αυτό θάναι και το προγραμμα σειράς μελετών που θ' ακολουθήσουν στις στήλες αυτές από το επόμενο τεύχος".

Και όντως ανελλιπώς τόσο ο ίδιος όσο και άλλοι σημαντικοί επιστήμονες κόσμησαν το περιοδικό με τα άρθρα και τις απόψεις τους τα επόμενα χρόνια: Άγγελος Αγγελόπουλος, Νίκος Κιτσίκης, Σεραφείμ Μάξιμος, Ηλίας Ηλιού, Χαρ. Θεοδωρίδης, Σόλων Κυδωνιάτης, Ρόζα Ιμβριώτη, Πέτρος Κόκκαλης κ.ά.

Το 1947 ο Δημήτρης Μπάτσης εξέδωσε το βιβλίο "Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα", όπου με πολλά στοιχεία παρουσίαζε τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της ελληνικής γής, με πολλή παρρησία αποκάλυπτε το ρόλο των ξένων δυνάμεων που υπόσχονταν "βοήθεια" στην Ελλάδα και διατύπωνε προτάσεις για για την εκβιομηχάνιση και τη βιωσιμότητα της χώρας. Είναι μια πλήρης τεχνικοοικονομική μελέτη η οποία καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η σχεδιασμένη εκβιομηχάνιση της χώρας είναι τεχνικά και οικονομικά πραγματοποιήσιμη, με την προϋπόθεση όμως την αδέσμευτη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της χώρας. (Καμία σχέση δηλαδή με τη συνέχεια ...).

Το βιβλίο του Δημήτρη Μπάτση σε επανέκδοση το 1977 από τις εκδόσεις Κέδρος

Το τελευταίο άρθρο του Δημήτρη Μπάτση στον Ανταίο είχε τίτλο "Η αποικιακή εκχώρηση της Πτολεμαϊδος" και αφορούσε την εκχώρηση μονοπωλιακής εκμετάλλευσης του λιγνίτη της περιοχής Πτολεμαϊδας για 35 χρόνια σε επιχειρηματικά συγκροτήματα του ξένου κεφαλαίου. Στη σύμβαση αναφερόταν ότι το αποκλειστικό δικαίωμα "συνίσταται εις την έρευναν, εξόρυξιν, κονιοποίησιν και πλινθοποίησιν του λιγνίτου..." Ο Μπάτσης αποκαλεί τη σύμβαση αποικιακή, ενώ στη Βουλή λέει δόθηκε ένας πιο "καθώς πρέπει" χαρακτηρισμός με τον όρο "χαριστική σύμβαση" και συνεχίζει:  

"Αν ήταν όμως να βρούν οι σοφοί ομιλητές έναν όρον νομικά καθιερωμένο θα έπρεπε ασφαλώς να διαλέξουν από την ιστορία του ρωμαϊκού δικαίου τον όρο: "Λεόντειος σύμβασις". Σύμβαση που ο ένας παίρνει τη μερίδα του λιονταριού και ο άλλος τίποτα". (μας θυμίζει κάτι; 60 χρόνια μετά, κάποιοι μας θεωρούν αποικία και κάποιοι ξεπουλούν την αξιοπρέπειά μας ...)

 Το παραπάνω  άρθρο είχε το υπότιτλο "Μέρος Α΄" και ο συντάκτης του κατέληγε:

"... Συνεχίζοντας τούτη την εργασία θα δούμε ποια τα προνόμια του ξένου συγκροτήματος στη διάθεση των κεφαλαίων που θα αποκτήση από την εθνική εργασία, ποια "εθνικότητα" έχουν τα κεφάλαια του συγκροτήματος, ποιοί είναι οι επιχειρηματίες αυτοί, και ποια προνόμια βιομηχανικής κυριαρχίας αποκτά το ξένο μονοπώλιο μέσα στην εθνική οικονομία της χώρας".

Δεν πρόλαβε ο Δημήτρης Μπάτσης να δημοσιεύσει τη συνέχεια, το περιοδικό έκλεισε απότομα, ο ίδιος συνελήφθη, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στις 30 Μαρτίου 1952 μαζί με τους Μπελογιάννη, Καλούμενο και Αργυριάδη. Ήταν 36 χρονών και τολμούσε να μιλάει για πράγματα που είχε μάθει και τα γνώριζε καλά. Ακόμα κι αν οι συνθήκες δεν είναι ίδιες σήμερα (σε ... κάποιο συζητήσιμο βαθμό βέβαια), ακόμα κι αν δεν συμφωνούν κάποιοι με όλες τις απόψεις του, όμως δεν μπορεί να μην παραδεχτούν ότι ήταν ένας πατριώτης. Μήπως γι' αυτό τον φίμωσαν; 

Αχ πατρίδα μου γλυκειά...

Το περιοδικό Ανταίος στην αρχική του έκδοση

"Η μνήμη της Πολαρόιντ" της Μαρλένας Πολιτοπούλου στη Λέσχη Ανάγνωσης της Βιβλιοθήκης Αετοπούλειου

Η χθεσινή συνάντηση της Λέσχης Ανάγνωσης του Αετοπούλειου  είχε ως θέμα το μυθιστόρημα της Μαρλένας Πολιτοπούλου "Η μνήμη της Πολαρόιντ" (εκδ. Μεταίχμιο, 2009). Η παρουσία της ίδιας της συγγραφέως και η συμμετοχή της στη συζήτηση, με τον άμεσο, ειλικρινή και συχνά "αποκαλυπτικό" της λόγο, μας έδωσε τη δυνατότητα να μοιραστούμε σκέψεις, ιδέες και απόψεις γύρω από τα θέματα που πραγματεύεται στο βιβλίο της και κύρια γύρω από τα ατομικά και οικογενειακά δράματα του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα, αλλά  και γύρω από τις σιωπές των κατοπινών χρόνων.

Ο Χάρης Κουρής, μέλος της Λέσχης, έκανε αναφορά στην προσωπικότητα και στο έργο του σημαντικού Ιταλού λογοτέχνη και διανοητή Αντόνιο Ταμπούκι που έφυγε στις 25 Μαρτίου 2012 και στη συνέχεια παρουσίασε τη συγγραφέα και το βιβλίο της, καταθέτοντας την προσωπική του άποψη:

Πολαρόιντ: Μια φωτογραφική μηχανή, πρωτοποριακή για την εποχή της που όμως “οι φωτογραφίες της ξεθωριάζουν στο πέρασμα του χρόνου σαν την ανθρώπινη μνήμη”, όπως σημειώνει κάπου η συγγραφέας.

“Η μνήμη της Πολαρόιντ”, λοιπόν, είναι ο τίτλος του βιβλίου της Μαρλένας Πολιτοπούλου,  ένα αστυνομικό μυθιστόρημα, μα πρώτα απ΄ όλα ένα άρτιο μυθιστόρημα με κοινωνική και ιστορική αναφορά.

Η συγγραφέας, που έχει μια σχεδόν εικοσαετή παρουσία στην πεζογραφία, δείχνει να κατασταλάζει σταδιακά, στα τελευταία έργα της, στο αστυνομικό μυθιστόρημα. Είχε παράλληλα μια πολυετή παρουσία στη δημοσιογραφία σε εφημερίδες και ραδιόφωνο.

Η υπόθεση εκτυλίσσεται σε δυο χρονικές περιόδους με μια απόσταση μεταξύ τους τριάντα χρόνων. Παραμονή Χριστουγέννων του 1976 σε ένα τούνελ της σιδηροδρομικής γραμμής Βόλου – Μηλεών βρίσκεται δολοφονημένος ο μάγειρας Αριστείδης Φάκας. Το νεκρό σώμα, μάλιστα, έχει υποστεί κακοποιήσεις. Παρά τις έρευνες της αστυνομίας, ο δολοφόνος παραμένει άγνωστος. Τριάντα χρόνια αργότερα, 2006 πλέον, ο ειδικός ντετέκτιβ της αστυνομίας Παύλος Γεωργούλας ανακαλύπτει την υπόθεση στις ανεξιχνίαστες υποθέσεις του αρχείου του πατέρα του, τέως αστυνομικού διευθυντή που έχει αποβιώσει και αποφασίζει να την ερευνήσει.

Στο μυθιστόρημα εμπλέκονται από τη μία μεριά η ομάδα έρευνας, που την αποτελούν εκτός από τον Παύλο Γεωργούλα, οι φίλοι του Περικλής Γιατζόγλου, του Τμήματος Ανθρωποκτονιών και Ηρώ Μυτιληναίου, ψυχολόγος της Αστυνομίας και από την άλλη η “παρέα του Πηλίου”, δηλαδή μια ομάδα πέντε φίλων (τρεις άνδρες και δύο γυναίκες, μεταξύ των οποίων και η κόρη του θύματος), οι οποίοι τριάντα χρόνια πριν, την παραμονή των Χριστουγέννων του 1976, είχαν μαζευτεί στη βίλα του ενός απ΄ αυτούς στο Πήλιο, για να φάνε και να γιορτάσουν, έχοντας μαζί τους ως υπεύθυνο μαγειρικής, το μετέπειτα θύμα, που ήταν ο μόνιμος μάγειρας και οικονόμος στη βίλα του ιδιοκτήτη. Εκείνο το φαγοπότι του 1976 κατέληξε στη δολοφονία του μάγειρα Αρ. Φάκα στο τούνελ της εγκαταλειμμένης σιδηροδρομικής γραμμής, κάτω από συνθήκες επισήμως ανεξιχνίαστες. Την υπόθεση είχε ερευνήσει τότε ο αστυνόμος Αναστάσης Γεωργούλας, πατέρας του Παύλου, ο οποίος και ανέλαβε τριάντα χρόνια αργότερα να ξεμπερδέψει το κουβάρι αυτής της “πατρικής κληρονομιάς”.

Στην ιστορία εμφανίζονται ακόμη τα πρόσωπα της οικογένειας του θύματος, καθώς και συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα των μελών της “παρέας του Πηλίου”. Οι έρευνες θα επεκταθούν και σε άτομα που έχουν φύγει από τη ζωή, αλλά ζούν στη μνήμη των ζωντανών, οι μαρτυρίες των οποίων γίνονται κατ΄ αυτόν τον τρόπο πολύτιμες.

Η έρευνα του Παύλου Γ.  και των συνεργατών του θα τους οδηγήσουν στα χωριά του Πηλίου, στα τσιπουράδικα του Βόλου, στα πανέμορφα χωριά του Κίσαβου, αλλά και στη Σκόπελο, σκάβοντας το παρελθόν άλλα τριάντα χρόνια πιο πίσω από τη δολοφονία, στα χρόνια του Ελληνικού Εμφύλιου, στον οποίο η “παρέα του Πηλίου” είχε τη δική της παρουσία, σαν παιδιά οι μεγαλύτεροι, νήπια οι μικρότεροι, δίπλα στους πρωταγωνιστές εκείνης της εποχής, μεταξύ των οποίων και το θύμα της δολοφονίας, μεγαλύτερός τους σε ηλικία.

Μια άλλη ομάδα προσώπων έρχεται στην επιφάνεια, όσο προχωράει η έρευνα. Είναι η οικογένεια του μυστηριώδη “θείου Γιώργη”, με πολυσχιδή και αμφιλεγόμενη δράση σε κείνα τα ταραγμένα χρόνια. Οι απόγονοι της οικογένειάς του είναι σημαντικά πρόσωπα του σήμερα.

Τριάντα χρόνια, λοιπόν, μετά τη δολοφονία, στο καταστάλαγμα μιας επίμοχθης αστυνομικής προσπάθειας, πάλι παραμονή Χριστουγέννων (του 2006), δώδεκα πρόσωπα της υπόθεσης, η “παρέα του Πηλίου”, οι απόγονοι του “θείου Γιώργη” και ο Παύλος Γεωργούλας με την ψυχολόγο  Ηρώ Μυτιληναίου, θα ξανασυναντηθούν στην ίδια βίλα για τη λύση του μυστηρίου, την απόδοση δικαιοσύνης και την κάθαρση.

Ύστερα από τόσα χρόνια, όλα τα αδικήματα έχουν παραγραφεί. Όμως, η ηθική επιταγή της αποκάλυψης του δολοφόνου και της αποδοχής της “πατρικής κληρονομιάς” του Παύλου Γεωργούλα, επιτάσσει το κλείσιμο αυτού του κύκλου του αίματος, που οι απαρχές του βρίσκονται στα σκοτεινά χρόνια του Εμφύλιου. Άνθρωποι που αγωνίστηκαν για τα ιδανικά τους και ηττήθηκαν και άλλοι που έπαιξαν τότε το ρόλο του δήμιου εκ του ασφαλούς και που κάποιος απ΄όλους είναι ο δολοφόνος, εναλλάσσονται σε ρόλους θύματος-θύτη μέχρι την αποκάλυψη της αλήθειας και την ομολογία. Η “παρέα του Πηλίου” αποκαθιστά την εσωτερική της ισορροπία και θεραπεύει τις πληγές της, ανακαλύπτοντας μετά από τρείς δεκαετίες “ποιός είναι ποιός”.

Η Μ. Πολιτοπούλου δούλεψε το μυθιστόρημά της πάνω από δύο χρόνια. Η πλοκή της υπόθεσης είναι άψογη. Η συγγραφέας έχει μελετήσει εξονυχιστικά την ιστορία της. Η αφήγηση που είναι άνετη, ρέει αλλά παράλληλα είναι στιβαρή, βρίσκεται κάτω από τον απόλυτο έλεγχό της, ενώ τα βήματα της έρευνας και οι δόσεις της αποκάλυψης είναι σχεδιασμένα πολύ προσεκτικά. Η Μ. Πολιτοπούλου μοιάζει να το απολαμβάνει πραγματικά αυτό το ξετύλιγμα του κουβαριού. Η φρασεολογία των “αστυνομικών” διαλόγων δεν ξεφεύγει σε υπερβολές και είναι γενικά αποδεκτή. Πέρα από αστυνομικό, το αφήγημα της Μ. Πολιτοπούλου είναι πρώτα απ΄όλα ένα πολύ καλό μυθιστόρημα, δουλεμένο ψιλοβελονιά και με μεράκι. Ο αναγνώστης, βέβαια, θα χρειαστεί να ανατρέξει αρκετές φορές στη λίστα των προσώπων της ιστορίας, στην αρχή του βιβλίου, για να θυμηθεί τα αρκετά, είναι αλήθεια, εμπλεκόμενα πρόσωπα και τους συγγενείς, κυρίως τις μητέρες τους. “Όλα για τη μητέρα” έγραφε απ΄έξω ο φάκελος στο αρχείο του Αναστάση Γεωργούλα.

Η συγγραφέας, μέσα από τις αφηγήσεις των ηρώων της, δίνει ανάγλυφα τις σκληρές εικόνες του Ελληνικού Εμφύλιου όπως τις βίωσαν οι απλοί άνθρωποι. Την ιστορική τους τεκμηρίωση, όπως η ίδια αναφέρει στο επίμετρο, έχει εμπιστευθεί σε έγκυρα ιστορικά πονήματα και σημαντικές προσωπικές μαρτυρίες, ώστε στο σύνολό της η ιστορική της αναφορά πατάει στέρεα στο έδαφος της ιστορικής αλήθειας. Παράλληλα, η σύνδεση με το σήμερα, πέρα από την ευαισθησία της έχει καθαρά την πρόθεση να ταράξει τα νερά. Για παράδειγμα, η εξέλιξη κάποιων “βλασταριών” των αγωνιστών του τότε, παραπέμπει εμφανώς στη σημερινή ελληνική πραγματικότητα. Στο προσκήνιο θα αναδυθεί ακόμα η δραστηριότητα των μη κυβερνητικών οργανώσεων στην Αφρική, αλλά και ο θρίαμβος των “παιδιών” του Παναγιώτη Γιαννάκη επί των Αμερικανών στο μπάσκετ (101-95 παρακαλώ) στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα της Ιαπωνίας το 2006.

Τα “σήματα αναγνώρισης” που εκπέμπει η συγγραφέας είναι χαρακτηριστικά του αναγνωστικού κοινού, στο οποίο απευθύνεται. Είναι σαφές ότι ένα αστυνομικό μυθιστόρημα με αξιώσεις, που δεν θέλει να καταχωρηθεί στη λογοτεχνία του περίπτερου, δεν μπορεί να είναι απλώς γρίφος ή σπαζοκεφαλιά για “ειδικούς”. Πρέπει να είναι προσανατολισμένο στα κοινωνικά προβλήματα της εποχής μας και να έχει άποψη. Από αυτή την οπτική γωνία, το μυθιστόρημα της Μ. Πολιτοπούλου θυμίζει έντονα και συναγωνίζεται σε ποιότητα τον “Βασικό Μέτοχο” του Πέτρου Μάρκαρη. Η νεώτερη ελληνική ιστορία, άλλωστε, προσφέρεται ιδιαίτερα, τόσο για κοινωνική αναφορά, όσο και για λογοτεχνική επεξεργασία.

Η συζήτηση στον κατάμεστο, φιλόξενο χώρο του βιβλιοπωλείου "Μικρός Κοραής" στο Χαλάνδρι είχε πολύ ενδιαφέρον και ζωντάνια, δείγμα ανταπόκρισης των μελών της Λέσχης όχι μόνο στην ανάγνωση του βιβλίου αλλά και στον προβληματισμό για το ιδιαίτερο θέμα που απασχόλησε τη συγγραφέα και που αφορά τις συνέπειες του εμφυλίου πολέμου και τις σχέσεις των ανθρώπων όπως διαμορφώνονται πάντα και διαμορφώθηκαν και τότε.

"Ο λόγος είναι η ιστορία των ανθρώπων" είπε η συγγραφέας, θυμίζοντάς μας τα λόγια του Γιώργου Χειμωνά "Η ιστορία του ανθρώπου είναι η ιστορία του λόγου του" (από το βιβλίο του "Έξι μαθήματα για τον Λόγο", εκδόσεις "ύψιλον", 1984). Και πραγματικά, έτσι δεν είναι;

Ένα όνειρο ονείρων για τον Αντόνιο Ταμπούκι, τον αγαπητό και στον ουρανό

Το πορτραίτο του Antonio Tabucchi έγινε από τον Valerio Adami 
ειδικά για την ελληνική έκδοση του βιβλίου "Δύο ελληνικά διηγήματα" (Άγρα, 2000)

Ποιος θα διηγηθεί το όνειρο του Αντόνιο Ταμπούκι, όπως τόσο ονειρεμένα μας διηγήθηκε ο ίδιος τα όνειρα των Δαίδαλου, Οβίδιου, Ραμπελαί, Καραβάτζο, Γκόγια, Κολόντι, Στήβενσον, Ρεμπώ, Τσέχωφ, Ντεμπυσσύ, Τουλούζ-Λωτρέκ,Πεσσόα, Μαγιακόφσκι, Λόρκα, Φρόϋντ και άλλων. Και ποιος θα μας ταξιδέψει όμορφα όπως αυτός; 

"Το ταξίδι είναι μια ξεχωριστή διάσταση της ζωής μας, που οι λογαριασμοί της έχουν να κάνουν με το χρόνο. Τα ταξίδι είναι μια ανακωχή ανάμεσα σε μας και το χρόνο..." (από τη διάλεξη στο Megaron Plus, 19/5/2011), 

Πρωτογνώρισα τον Αντόνιο Ταμπούκι μέσα από τα γραπτά του το 1997 με ένα από τα καλύτερα βιβλία που έχω συναντήσει στα αναγνωστικά μου ταξίδια, το "Έτσι ισχυρίζεται ο Περέιρα". Είναι ένα βιβλίο-καταγγελία στη λογοκρισία και στο φασισμό του σαλαζαρικού καθεστώτος στην Πορτογαλία στη δεκαετία του '30, αλλά και μεταφορικά ένα βιβλίο-καταγγελία στο μπερλουσκονικό κράτος της πατρίδας του, αλλα και σε κάθε αντίστοιχο. Έκτοτε, παρακολουθώ στενά ό,τι γράφει κι ό,τι λέει, μάλλον ό,τι έγραφε κι ό,τι έλεγε μέχρι τις 25 του Μάρτη που έληξε η ανακωχή με το δικό του χρόνο... Τι κρίμα και πόσο νωρίς! Θα μας λείψει, θα μου λείψει η προσμονή μιας νέας του δημιουργίας.

Να φταίει που ήταν ένας βαθειά πολιτικοποιημένος άνθρωπος, με τη δική του κριτική και ειλικρινή στάση απέναντι σε ό,τι του άρεσε και δεν του άρεσε;

Να φταίει που αγαπούσε τα ταξίδια, τα πραγματικά και τα φανταστικά, και τα περιέγραφε έτσι που σ' έκανε να ταξιδεύεις κι εσύ μαζί;

Να φταίει που αγαπούσε τον Πεσσόα και είχε συμβάλει στην αποκάλυψη του θησαυρού που έκρυβε το σεντούκι με τα ετερώνυμα;

Να φταίει που αγαπούσε την Ελλάδα και ιδιαίτερα τη γενέθλια πόλη μου τα Χανιά;

Καθένα από μόνο του κι όλα μαζί ήταν στοιχεία που ξεχώρισαν στο έργο του Αντόνιο Ταμπούκι.

Έπαιζε στα κείμενά του με το χρόνο και με τον τόπο, με τις αναμνήσεις και με τη μνήμη. Τα ταξίδια και οι αναφορές του στο χώρο και στο χρόνο ήταν ταξίδια και αναφορές αυτογνωσίας και λύτρωσης,  όπως το γέρο από το Βουκουρέστι που λέει στο γιό του:

"... Ξέρεις, γιέ μου, έχεις τη διάθεση να αφηγηθείς τις αναμνήσεις σου στους άλλους, εκείνοι ακούνε την αφήγησή σου και πιθανώς να καταλαβαίνουν ακόμα και την πιο μικρή λεπτομέρεια, αλλά εκείνη η ανάμνηση παραμένει δική σου και μόνο δική σου, δεν μετατρέπεται σε ανάμνηση κανενός άλλου μόνο επειδή την αφηγήθηκες σε άλλους, μπορείς να αφηγηθείς τις αναμνήσεις σου αλλά όχι να τις μεταδώσεις..."

Κι όταν ο γιός θέλει να του δώσουν κάποιο βοήθημα για τη μνήμη του ( ένα "ελαφρύ ψυχοφάρμακο"), ο γέρος αντιστέκεται:

"... Βοήθεια, μα βεβαίως βοήθεια, αυτοί έχουν την απαίτηση  να σου λουστράρουν τη μνήμη σαν καθρέφτη, αυτό είναι το θέμα, να σ' την κάνουν έτσι ώστε να λειτουργεί όχι όπως θέλει αυτή, αλλά όπως θέλουν εκείνοι, ώστε να μην υπακούει πλέον στον εαυτό της, στη φύση της, που δεν είναι μια γεωμετρική φόρμα, τη μνήμη δεν μπορείς να την απεικονίσεις με ένα ωραίο γεωμετρικό σχέδιο, κάθε στιγμή παίρνει τη μορφή που εκείνη θέλει, ανάλογα με το χρόνο, ανάλογα με χίλια πράγματα..."

(από την ιστορία "το Βουκουρέστι δεν άλλαξε καθόλου", μια από τις 9 ιστορίες του εξαιρετικού "Ο χρόνος γερνάει γρήγορα", εκδ. Άγρα, 2009).

Όριζε το διανοούμενο ως κάποιον που λειτουργία του "δεν είναι τόσο να δημιουργεί κρίσεις, όσο να βάζει σε κρίση οτιδήποτε ή οποιουσδήποτε δεν βρίσκονται σε κρίση αλλά είναι εξαιρετικά πεισμένοι για την ορθότητα της θέσης τους". Έτσι έγραφε στο βιβλίο "Η Γαστρίτιδα του Πλάτωνα" (Άγρα, 1998), στο οποίο ασχολείται συνολικά με το ρόλο των διανοουμένων, παραβάλλοντας, συμφωνώντας και αντικρούοντας απόψεις άλλων στοχαστών.

Δεν θα μπορούσε να υπάρχει καλύτερη παρουσίαση του Ταμπούκι από τον σημαντικό μελετητή της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας, μεταφραστή και φίλο του, Ανταίο Χρυσοστομίδη. Στην ομιλία του στο Μέγαρο το Μάιο 2011 (μεγάλο μέρος της δημοσιεύτηκε στην Αυγή 29/5/2011), αλλά και στη συνομιλία μαζί του για την εκπομπή "Κεραίες της εποχής μας", μας έδωσε την ευκαιρία να εκτιμήσουμε ακόμη περισσότερο την ανθρώπινη αλλά και βαθειά πολιτική προσωπικότητα του Ιταλού συγγραφέα. Και βέβαια δεν παραλείπουμε τις μεταφράσεις και όλη την επιμέλεια των έργων του που κάνει από τις εκδόσεις Άγρα.

Έγραψε ο Αντόνιο Ταμπούκι: "Ο Παζολίνι πέθανε νέος όπως όλοι όσοι είναι αγαπητοί στον ουρανό" (από τη "Γαστρίτιδα του Πλάτωνα", σελ.41). Είμαστε σίγουροι ότι και ο Αντόνιο Ταμπούκι είναι το ίδιο αγαπητός (και) στον ουρανό! 

Να ξαναδιαβάσω τον Αντιχρονισμό, την τελευταία ιστορία του στο "Ο χρόνος γερνάει γρήγορα" και να απολαύσω τις διαδρομές από τα Χανιά στην Εθνική για το Ηράκλειο μέσα από τη Γεωργιούπολη και μετά να γυρίσω πίσω να πάρω το δρόμο προς τις Μουρνιές, ν΄ανεβώ στο Φουρνέ και να ψάξω το φανταστικό Μοναστήρι. Ή μήπως υπάρχει; Ποιος θα μας το πεί τώρα αγαπητέ μας Αντόνιο Ταμπούκι; 

"Η ζωή στη Βιβλιοθήκη": ένα αφιέρωμα του περιοδικού "Το δέντρο"

 

Με ένα ενδιαφέρον αφιέρωμα στις Βιβλιοθήκες κυκλοφόρησε το νέο τεύχος του περιοδικού "Το Δέντρο" (τ. 185-186, Μάρτιος 2012). Περιέχονται κείμενα "για τον τόπο της ανάγνωσης", όπως είναι και ο υπότιτλος του αφιερώματος και όπως αποκαλεί τη Βιβλιοθήκη ο Γιώργος Ξενάριος. Μάλιστα, για να περιγράψει την ιδιαίτερη σχέση του συγγραφέα με τη Βιβλιοθήκη, γράφει: "... η Βιβλιοθήκη είναι η πιο παράδοξη ταυτότητα: η εαυτού ετερότητα". Και παρακάτω: "... Μέρος του εαυτού του αρχικά, γίνεται, την αμέσως επόμενη στιγμή, το όλον που τον περιέχει. Εγώ ένας άλλος." Άξια διερεύνησης η ανάλυση της σχέσης αυτής, όπου "ο συγγραφέας περιδιαβάζει στους διαδρόμους της Βιβλιοθήκης μέσα σ' ένα δάσος από λογής ταυτότητες και ετερότητες". 

Αντικείμενο του αφιερώματος είναι ακριβώς αυτό, η σχέση των συγγραφέων με τις βιβλιοθήκες, τις δικές τους, τις προσωπικές ή τις δημόσιες, τις κοινόχρηστες όπως τις ονομάζει ο Χάρης Ψαρράς (ομολογώ δεν είχα συναντήσει άλλη φορά αυτό το χαρακτηρισμό).

Στο αφιέρωμα περιέχονται κείμενα ελλήνων και ξένων συγγραφέων, οι οποίοι αφηγούνται τη σχέση τη δική τους αλλά περισσότερο άλλων συγγραφέων με τις βιβλιοθήκες - τις προσωπικές τους ή τις δημόσιες, καθώς και κείμενα με ιστορικά στοιχεία για τις βιβλιοθήκες και την εξέλιξή τους. Μέσα από τις αφηγήσεις αυτές διαβάζουμε, συχνά με συγκίνηση, για το μεράκι των ανθρώπων αυτών για τα βιβλία και τη γνώση, για τις δυσκολίες που συνάντησαν στη ζωή τους, αλλά και τη σοφία με την οποία την αντιμετώπιζαν. Μικρά προσωπικά, συχνά οικογενειακά, στιγμιότυπα, με σεβασμό και αγάπη για τους ανθρώπους στους οποίους αναφέρονται.

Η Άννα Βενέζη κάνει το άνοιγμα με την αναφορά στη βιβλιοθήκη του πατέρα της Ηλία Βενέζη, δηλαδή στις δύο βιβλιοθήκες των σπιτιών που έμεναν, μέχρι το 1957 και μετά το 1957, και οι δύο φτιαγμένες "από ξανθό δρύινο ξύλο χωρίς σκαλίσματα" με ντουλαπάκια στο κάτω μέρος, όπου υπήρχαν τα "κανονικά" βιβλία, αυτά δηλαδή που μπορούσε και η μικρή Άννα να διαβάσει, αλλά και τα "πονηρά", τα καταχωνιασμένα πίσω από αυτά - και ... αναφέρει ως παράδειγμα "το Kama Sutra γαλλιστί, με κάτι ακαταλαβίστικα σχέδια - σίγουρα δώρο του Καστανάκη".

Γλαφυρό έως και συγκινητικό το κείμενο του Κώστα Βρεττάκου, όπου μέσα από την αναφορά των βιβλίων που διάβασε παιδί και των βιβλιοθηκών που κατά καιρούς έφτιαχναν στα σπίτια που έμεναν, μας αφηγείται την ιστορία και τα βάσανα των γονιών του, τα κυνηγητά γιατί ήταν αριστεροί, αλλά και την τύχη τελικά των βιβλίων του πατέρα του - που ευτυχώς πρέπει να πούμε φυλάσσονται με πολύ φροντίδα στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Σπάρτης και πρέπει να εκτιμήσουμε ιδιαίτερα την επιθυμία του ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου να δοθούν τα βιβλία του στη Βιβλιοθήκη του γενέθλιου τόπου του (βλ. και εδώ). Γράφει ο Κώστας Βρεττάκος για τις δύσκολες μέρες στη δεκαετία του '40:

"... Ο μπάρμπα Βασίλης Ρώτας μάς χάρισε κάποτε τον Μόγλη του Κίπλινγκ και η  Λουκία Μαγγιόρου τη μαγευτική σειρά των βιβλίων του Ιουλίου Βέρν που τόσο αναπολούσαμε. Μέχρι το 1950 τα βιβλία που κυκλοφορούσαν ήταν ελάχιστα. Εξ ανάγκης διαβάζαμε τα πάντα που βρίσκαμε μπροστά μας. Μου έρχονται στο μυαλό τίτλοι όπως Η βαρειά Βιομηχανία στην Ελλάδα, του Δημήτρη Μπάτση. Τι καταλάβαινα; Υποθέτω τίποτα. Θυμάμαι ακόμα το εξώφυλλο του βιβλίου" (εκπληκτικό, ανέφερα και τις προάλλες το Δημήτρη Μπάτση!)

Ο ποιητής Δημήτρης Δασκαλόπουλος απεχθάνεται τις μεγάλες δημόσιες βιβλιοθήκες γιατί "σου προκαλούν ένα παφλάζον, τρομακτικό κύμα αυθεντίας, καθώς τα βιβλία κοιτούν απειλητικά από τα ράφια μέσα από την αιώνια σιωπή τους" (πράγματι, μου θυμίζει πώς ένιωσα πριν χρόνια όταν βρέθηκα στη Νέα Υόρκη και είπα να επισκεφθώ την περίφημη Δημόσια Βιβλιοθήκη της). Αλλά δεν του αρέσει που το δεκαδικό σύστημα ταξινόμησης δημιουργεί "αυστηρή, περίπου στρατιωτικής πειθαρχίας παράταξη" και που "δεν έχεις άμεση πρόσβαση προς τα ράφια που σε ενδιαφέρουν". Συμφωνώ απόλυτα με το δεύτερο και δυσανασχετώ όταν ως επισκέπτης σε μια βιβλιοθήκη, ακόμα και σε δημοτική, δεν μου επιτρέπεται να ψάξω μόνη στα ράφια. Για το πρώτο όμως, ως άνθρωπος των βιβλιοθηκών έχω  ... λιγότερο ποιητικά επιχειρήματα για να μη συμφωνήσω. Παρ' όλ' αυτά, ως βιβλιόφιλος (έως βιβλιομανής, για να θυμηθώ τον J. Bonnet στο "Βιβλιοθήκες γεμάτες φαντάσματα"), με περισσή ικανοποίηση διάβασα την τελευταία παράγραφο του κειμένου του:

"Αν με τρομάζουν οι πλούσιες δημόσιες βιβλιοθήκες, με ενοχλούν εξίσου οι απολύτως τακτοποιημένες ιδιωτικές, όπου τίποτε δεν περισσεύει και δεν εξέχει από τα ράφια τους. Όπου τα βιβλία κατατάσσονται ανάλογα με το ύψος και όχι με το θέμα τους, με αποτέλεσμα να σου προσφέρουν μια αίσθηση χειρουργικής αίθουσας και να μεταμορφώνουν έτσι τα βιβλία σε νυστέρια. Μόνον μια βιβλιοθήκη που ξεχειλίζει ακατάστατα από παντού είναι χάρμα οφθαλμών".

Ο Λεωνίδας Εμπειρίκος μιλάει για τη μεγάλη βιβλιοθήκη του πατέρα του Ανδρέα, αυτή στο σαλόνι που ήταν ελεύθερης χρήσης, αλλά και του γραφείου με περιορισμένη πρόσβαση για τον ίδιο. Μετά το θάνατο του Ανδρέα Εμπειρίκου το 1975, περιεργαζόμενος τη Βιβλιοθήκη, γράφει, "έβλεπα να παρελαύνει μπροστά στα μάτια μου όλη η ζωή του πατέρα μου, από τα ενδιαφέροντά του μέχρι τους τόπους όπου αγόραζε το καθένα". Τα βιβλία έφεραν ιδιόχειρη ένδειξη αγοράς - όνομα αγοραστή, ημερομηνία και τόπο αγοράς.

Ο καθηγητής Φάνης Ι. Κακριδής θυμάται την εποχή που κυνηγήθηκε ο πατέρας του καθηγητής Ιωάννης Κακριδής από τό κατεστημένο του Πανεπιστημίου Αθηνών γιατί τόλμησε να τυπώσει βιβλίο στο μονοτονικό (η περίφημη δίκη των τόνων ή της περισπωμένης στη δεκαετία του 40, έχω κάνει αναφορά εδώ). Κάνει αναφορά στα βιβλία που υπήρχαν στη βιβλιοθήκη του σπιτιού, που τα παιδικά τα έχει δωρίσει στο εργαστήρι παιδικής λογοτεχνίας του Παιδαγωγικού τμήματος του Πανεπιστημίου Αιγαίου στη Ρόδο. Και θυμάται τον πατέρα του να απαγγέλει με στόμφο στίχους από την Οδύσσεια του Καζαντζάκη που ο ίδιος του δώρισε την Πρωτοχρονιά του 1940:

"Ήλιε μεγάλε ανατολίτη μου, χρυσό σκουφί του νού μου,

αρέσει μου στραβά να σε φορώ, πεθύμησα να παίξω

όσο να ζεις, όσο να ζώ κι εγώ, για να χαρεί η καρδιά μας"

Και τελειώνει με την αλληγορία που έχει το "Παραμύθι χωρίς όνομα" της Πηνελόπης Δέλτα, να γίνεται επίκαιρο σήμερα "με τους Αστόχαστους να μας κυβερνούν ... με τη Γνώση και τη Φρόνηση να ζούν ακόμα αποκλεισμένες στο δάσος".

Ο Γκαζμέντ Καπλάνι μας μεταφέρει την εμπειρία του από τα παιδικά του χρόνια στην Αλβανία και τις εναλλαγές στην πατρική βιβλιοθήκη ανάλογα με τις αλλαγές στα γούστα των κυβερνώντων, αλλά και μια ενδιαφέρουσα συνομιλία με τον Ραμίζ Αλία, όπου φαίνεται πώς σκέφτονται όσοι έχουν εξουσία.

Ιδιαίτερο το κείμενο του Β. Καραγιάννη που ήταν και για χρόνια διευθυντής της Δημοτικής βιβλιοθήκης Κοζάνης, φέρνει όμοια συγκίνηση σε όσους βρέθηκαν σε αντίστοιχη θέση σε κάποια βιβλιοθήκη και την αγάπησαν και την φρόντισαν.

Η Έρη Ρίτσου μιλά για τις βιβλιοθήκες των γονιών της, στα σπίτια της Αθήνας και της Σάμου. 

Η Εύα Μπέη μας μεταδίδει μια περίεργη συγκίνηση περιγράφοντας την ιδιάζουσα σχέση του ποιητή Νίκου Καρούζου με τη γνώση. Δεν είχε βιβλιοθήκη αν και γεννήθηκε σε σπίτι με βιβλιοθήκη, όμως ήταν ένας σοφός. "Οταν θέλεις ν' ανασύρεις κάτι, να μπορείς να το βρίσκεις από πολλούς διαφορετικούς δρόμους. Έτσι, με τον καιρό δημιουργείται ένα πυκνό πλέγμα που δεν αφήνει τίποτα να πέσει κάτω".

Ο Δημήτρης Ραυτόπουλος σε ένα κείμενο-ποταμό για όλα τα περί βιβλιοθηκών θέματα, ανάμεσα στα άλλα αναφέρει και τους στίχους από ποίημα του Μπόρχες:

"Βραδύς μέσα στον ίσκιο μου με δίγνωμο ραβδί

το κούφιο ανιχνεύω ημίφως ήδη

εγώ, που τον Παράδεισο εν είδει

Βιβλιοθήκης πάντα τον έχω φανταστεί".

Η Πόλυ Χατζημανωλάκη αναφέρεται στην τέχνη της ανασύστασης βιβλιοθηκών, όπως περιγράφεται από την Μαργκερίτ Γιουρσενάρ στα "Αδριανού Απομνημονεύματα". Ο Αδριανός έστηνε βιβλιοθήκες παντού όπου πήγαινε. "Στήνοντας βιβλιοθήκες, σημαίνει πως κατασκευάζουμε δημόσιες σιταποθήκες, πως συγκεντρώνουμε προμήθειες για να καταπολεμήσουμε το χειμώνα του πνεύματος".

Ο εκδότης Γιώργος Δαρδανός μέσα από τις προσωπικές του διαδρομές αφηγείται την "πονεμένη" ιστορία των σχολικών βιβλιοθηκών και αναρωτιέται τι έγιναν τα χρήματα που προορίζονταν για αυτές;

Υπάρχουν και άλλα ακόμη κείμενα όχι λιγότερο ενδιαφέροντα. Πολλές αναφορές και αντιστοιχίσεις γίνονται στις βιβλιοθήκες όπως τις περιγράφει ο Ίταλο Καλβίνο στο "Αν μια νύχτα του χειμώνα ένας ταξιδιώτης" και ο  Μπόρχες στη Βιβλιοθήκη της Βαβέλ. Είναι εξαιρετικό το αφήγημα "Η ανταλλαγή" του Ρέι Μπράντμπερι, όπου διηγείται τη συνάντηση ενός λοχαγού με τη βιβλιοθηκάριο στην τοπική βιβλιοθήκη, ξανά μετά από είκοσι χρόνια, και ψάχνει τις παλιές καρτέλες να βρεί τι δανειζόταν τότε, γιατί "οι βιβλιοθηκάριοι αποθηκεύουν τα πάντα, ποτέ δεν ξέρεις ποιος θα έρθει με το επόμενο τρένο".

 

Γίνονται αναφορές στους βιβλιοθηκάριους και στο ρόλο τους, δεν υπάρχει όμως βιβλιοθηκάριος που ο ίδιος να μιλάει για τις βιβλιοθήκες τις οποίες υπηρετεί, για το ρόλο τους μέσα στο χρόνο και για το ρόλο που καλούνται να παίξουν τώρα στη νέα εποχή που το χαρτί φεύγει ή το χαρτί επιμένει (θυμίζω εκείνο το ιστορικό πια άρθρο Crawford,W., Paper persists: Why pysical library collections still matter, Online, vol. 22, no 1, p. 42-44, 46-48, Feb 1998). 

Νομίζω ότι αν και σκοπός του αφιερώματος φαίνεται να είναι κύρια η σχέση των συγγραφέων με τις βιβλιοθήκες γενικά, προσωπικές ή δημόσιες (και πολύ ενδιαφέρον όντως θέμα), και ενώ έχει αρκετά κείμενα ελλήνων και ξένων συγγραφέων  οι οποίοι μιλούν και για τους βιβλιοθηκάριους (σωστά σημειώνει ένας εξ αυτών ότι δεν νοείται βιβλιοθήκη, όσο συγχρονη και να είναι, χωρίς βιβλιοθηκάριο), είναι παράλειψη που δεν υπογράφει κανένας βιβλιοθηκάριος (ή βιβλιοθηκονόμος κατά τη σημερινή κατονομασία).

Σε κάθε περίπτωση, το αφιέρωμα είναι εξαιρετικό, αξίζει να διαβαστεί από τον καθένα και από τους ανθρώπους των βιβλιοθηκών οπωσδήποτε. Και ... να μια καλή ευκαιρία, ένα έναυσμα, να βρεθεί ένας τρόπος να διηγηθούν και οι βιβλιοθηκάριοι τις δικές τους ιστορίες από τον τόπο της ανάγνωσης, τις βιβλιοθήκες. Όλοι έχουμε τέτοιες εμπειρίες. Εμπρός λοιπόν.