Δευτέρα 15 Ιουνίου 2020

Υμνώ τον χρόνο που περνά και τον χρόνο που έρχεται...


Έτσι καταγράφεται το παραμύθι για την γεροντοκτονία στον ιστότοπο του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Σε καλύτερη παραλλαγή το άκουσα χθες να το αφηγείται ο Μάρκος (κατά κόσμον Νίκος Κουρής), όπως του το αφηγούνταν η γιαγιά του, όπως είπε, στην ταινία "Λιμουζίνα" του Νίκου Παναγιωτόπουλου (ΕΡΤ2). (Εκεί, ο γέρος έσωσε τον γιο από τα τρία κακά, τον λιμό, τον σεισμό, την τρέλα στα νερά).
Πώς μου 'ρθε τώρα το παραμύθι για την γεροντοκτονία...  Ίσως άλλα διαβάσματα που έκανα πρόσφατα.




Ο γέρος είναι φορέας πολιτιστικής κληρονομιάς, γνωρίζει από την εμπειρία του αυτό που δεν ξέρουν αλλά έχουν ανάγκη να μάθουν στη σφαίρα της ηθικής, των ηθών, των τεχνικών επιβίωσης.
Παροιμιώδης η φιγούρα του γέρου landator temporis acti*:  όταν μιλά για το παρελθόν ο γέρος αναστενάζει: "Στην εποχή μου!".  όταν κρίνει το παρόν, καταριέται: "Τί εποχή κι αυτή!"
Και όσο προχωρούν τα χρόνια, "μένει ακίνητος ανάμεσα σε δυο αποξενώσεις, την πρώτη σε σχέση με το προηγούμενο, τη δεύτερη σε σχέση με το επόμενο".
Όπως έγραφε και ο Jean Amery**, ο γέρος μένει πιστός στο σύστημα αρχών και αξιών που έμαθε γιατί δεν καταλαβαίνει το καινούριο και δεν έχει διάθεση να το καταλάβει.


Αυτά κι άλλα πολλά είναι λόγια από διάφορες περιστάσεις, συγκεντρωμένα σ' ένα βιβλίο, του Ιταλού διανοούμενου της Αριστεράς Νορμπέρτο Μπόμπιο, καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο και ισόβιου γερουσιαστή της Ιταλικής Δημοκρατίας. Το βιβλίο έχει τίτλο "Γερνώντας και άλλα αυτοβιογραφικά κείμενα" (Πόλις, 1998) και περιλαμβάνει το κείμενο "Γερνώντας" το οποίο αποτελείται από την ομιλία που είχε εκφωνήσει το 1994 σε τιμητική εκδήλωση για το πρόσωπό του, συμπληρωμένο με ένα κείμενο γραμμένο για το παρόν βιβλίο, ενώ στο δεύτερο μέρος του περιέχονται αυτοβιογραφικά κείμενα που έχουν χαρακτήρα κυρίως συγκέντρωσης και απολογισμού του έργου του. Ο Μπόμπιο πέθανε το 2004 σε ηλικία 95 ετών και η έκδοση αυτή στην Ιταλία έγινε το 1996.

"Όποιος υμνεί τα γηρατειά, την όψη τους δεν είδε", έλεγε ο Έρασμος και σ' αυτό συμβάλλει "η χαρούμενη επιστήμη της γηριατρικής", συμπληρώνει ο Μπόμπιο. Και τονίζει ότι αυτό που χαρακτηρίζει τα γηρατειά είναι η αργή κίνηση, αναφέρεται στη μνήμη και στο χρόνο, σημειώνει τη δυσκολία ν' αποδεχτεί τα όριά του. 

Κοντεύοντας τα ενενήντα, ο Ιταλός διανοούμενος ανατρέχει στη ζωή του, στο παρελθόν που "ξαναζεί μέσα στις μνήμες", απαριθμεί τις ικανοποιήσεις από "τον υπέροχο αυτό κόσμο [...] που σε βοηθάει να καταφεύγεις στον εαυτό σου, να ξαναφτιάχνεις την ταυτότητά σου, [...] , σε βοηθά να επιβιώσεις".
Όμως, το βιβλίο δεν το διάλεξα βέβαια μόνο για τις αναφορές στα γηρατειά, σαν μια προσπάθεια θα 'λεγε κανείς να δικαιολογήσει και τη δική μου - του καθενός - ύπαρξη, αλλά και γιατί έχουν ενδιαφέρον και τα άλλα κείμενα, αυτά που γράφει για τη χώρα του, την Ιταλία, για την προσωπική του πορεία σ' αυτήν, για τους κλασικούς, για τον πολιτισμό, για την Ευρώπη.

Αφιερώνει πολλές σελίδες στον γενέθλιο τόπο, το Τορίνο και στους ανθρώπους που συνέβαλαν στην εξέλιξη της πόλης. Αναφέρεται στον θετικισμό και τον σοσιαλισμό που κυριαρχούσαν, όπως λέει, από τα μέσα του 19ου αιώνα, στην ανάπτυξη της πόλης που την κατέστησε τη μεγαλύτερη βιομηχανική πόλη της Ιταλίας, αλλά για την οποία γράφει επίσης: "Στο κατώφλι της νέας εποχής η συμβολή της στην ιταλική ιστορία δεν υπήρξε η δημιουργία ενός περιοδικού αλλά η ίδρυση της Φίατ. Ειπώθηκε ότι η ιταλική ιντελιγκέντσια δεν ανταποκρίθηκε στο καθήκον της να συνοδεύσει την οικονομική ανάπτυξη της χώρας με μια προσαρμοσμένη στις ανάγκες της εποχής πολιτιστική ζωή..."

Αφιέρωσε, γράφει, μεγάλο μέρος της ζωής του στο διάβασμα, αξιοποιούσε και τα μικρότερα διαστήματα της μέρας για να μην χάνει χρόνο. "Τώρα πια έχω αποκτήσει την ήσυχη πλην δυστυχισμένη συνείδηση πως έφτασα μόνο στα πόδια του δέντρου της γνώσης".

Οι αρετές του λαϊκού, όπως χαρακτηρίζει και τον εαυτό του, είναι: "η κριτική αυστηρότητα, η μεθοδική αμφιβολία, η μετριοπάθεια, η μη κατάχρηση, η ανεκτικότητα, ο σεβασμός στις ιδέες του άλλου". Τα άλλα δύο βιβλία του που επίσης έχω διαβάσει, Δεξιά και αριστερά και  Εγκώμιο της πραότητας, αποτελούν καλά δείγματα των παραπάνω.

Παραπέμπει στους Έλληνες που διέκριναν τα πράγματα σε "κατά φύσιν" και σε καθ' έξιν", τοποθετώντας τα γηρατειά στα δεύτερα. Παραπέμπει και στον Μακιαβέλι που τα διακρίνει σε αρετή και τύχη, τοποθετώντας τα γηρατειά στην τύχη, συμπληρώνοντας ότι

"μπορεί να είναι αρετή η προσπάθεια να αποθησαυρίσεις ό,τι περισσότερο μπορείς απ' την τύχη".

Υστερόγραφο

Επιστρέφοντας στο παραμύθι με το γέρο, που η καταγραφή του έγινε στο χωριό Μαργαρίτα της Πέλλας το 1961 (όπως αναφέρεται στη σχετική εγγραφή της Ακαδημίας),  έχει ενδιαφέρον ότι βρήκα το ίδιο παραμύθι να περιλαμβάνεται στη συλλογή παραμυθιών της Στ' τάξης του Δημοτικού Σχολείου Φανερωμένης της Λευκωσίας. Εκεί αναφέρεται ότι το παραμύθι προέρχεται από τη Βουλγαρία. Το παραπάνω σκίτσο περιέχεται στη συλλογή αυτή και έγινε από τον Μιχάλη Ροσένοβ.


----------------------------------------------

Σημειώσεις

* υμνητής του χρόνου που περνά


** Ο Ζαν Αμερύ ήταν Αυστριακός συγγραφέας, πήρε μέρος στην Αντίσταση κατά των ναζί, κλείστηκε σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, επέζησε, αλλά είχε την τραγική μοίρα πολλών άλλων σαν αυτόν, δεν άντεξε το βάρος του να είναι Εβραίος, διωγμένος, θύμα του ναζισμού και αυτοκτόνησε το 1978. Δυστυχώς στα ελληνικά κυκλοφορεί μόνο ένα βιβλίο του, με τίτλο "Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση: απόπειρες ενός εκμηδενισμένου να υπερβεί το ανυπέρβλητο" (Άγρα, 2010), το οποίο είναι συγκλονιστικό και αξίζει να διαβαστεί. Εδώ ο Μπόμπιο αναφέρεται στο βιβλίο του Αμερύ με τίτλο στα ελληνικά "Εξέγερση και παραίτηση. Γύρω από τα γεράματα", την ιταλική έκδοση του οποίου, μάλιστα, προλογίζει ο Κλαούντιο Μάγκρις, άλλος σπουδαίος Ιταλός συγγραφέας (ο δημιουργός, ανάμεσα στα άλλα, του μνημειώδους "Δούναβης", αναζητήστε το κι αυτό).

2 σχόλια: