Σάββατο 9 Μαρτίου 2019

Η αναπληρωτής υπουργός πραγματοποιεί επίσκεψη!


Βάσω Κατράκη, Κορίτσι με περιστέρι, 1979, χάραξη σε πέτρα, 105 x 73 εκ.
© Σπύρος Κατράκης και Ιωάννα-Μαριάννα Κατράκη-Δεσποτίδη
(από την Έκθεση "Πνοή στην πέτρα" στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης το 2010)


"Επίσημη επίσκεψη στη Βόρεια Μακεδονία πραγματοποιεί η αναπληρωτής Υπουργός Εξωτερικών..."

8 Μαρτίου 2019, στο βραδινό δελτίο ειδήσεων της ΕΡΤ1.

Μα πώς είναι δυνατόν, σκέφτηκα, είναι και μέρα της γυναίκας, και η δημοσιογράφος που το είπε μου είναι πολύ συμπαθής, θα της ξέφυγε μάλλον ή θα της το έδωσαν έτσι γραμμένο και δεν πρόλαβε ν' αντιδράσει διορθώνοντάς το, όπως γίνεται και με πολλά άλλα λάθη στον τηλεοπτικό λόγο. Έτσι σκεφτόμουν, προσπαθώντας να επικρατήσει η ανοχή στα γλωσσικά λάθη που πολύ πολύ συχνά ακούγονται στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο.

Το ξανασκέφτηκα όμως, δεν είναι δυνατόν, έστω στις 8 του Μάρτη, έστω για τη σημειολογία του πράγματος, μέρα που είναι... Άσε που το βραδινό πρόγραμμα και της δημόσιας τηλεόρασης για τη μέρα ήταν φτωχότατο, χωρίς φαντασία, χωρίς έμπνευση, χωρίς καμιά σκέψη για κάτι διαφορετικό από τα τετριμμένα. Η ΕΡΤ1 δεν σκέφτηκε ν' αφιερώσει το δίωρο των συζητήσεων της εκπομπής "Επόμενη μέρα" στο θέμα της ημέρας, αλλά ούτε και βρήκε καμιά γυναίκα πολιτικό ή επιστήμονα έστω και για τα θέματα που επέλεξε γι' απόψε. Κρίμα, πολύ κρίμα! Και βέβαια, κάνω αυτά τα σχόλια για μια τηλεόραση που παρακολουθώ, υποστηρίζω (από πάντα) και που παραδέχομαι ότι κάνει σοβαρές προσπάθειες βελτίωσης.

Αλλά, ας επιστρέψω στο αρχικό θέμα. Μετά την αρχική έκπληξη από το ... γλωσσικό ατόπημα της παρουσιάστριας, αναζήτησα στο Διαδίκτυο πόσες φορές απαντούν οι φράσεις "η αναπληρωτής Υπουργός" και " η αναπληρώτρια Υπουργός". Για την πρώτη βρήκα 21.000 αποτελέσματα και για τη δεύτερη 152.000. Ησύχασα, κάπως.

Η χρήση του θηλυκού γραμματικού γένους στον δημόσιο λόγο είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει πολλές φορές και πολύ περισσότερο για τα ουσιαστικά που αναφέρονται στην επαγγελματική ή πολιτική ιδιότητα των γυναικών. Στην Ελλάδα, η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων κυκλοφόρησε το 2018 τον Οδηγό χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα, αφού είχε ήδη από νωρίτερα ασχοληθεί με το θέμα και είχε εκδόσει σχετική εγκύκλιο το 2016. Ενώ και το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας κυκλοφόρησε το 2018 τον Οδηγό προς τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας για την εξάλειψη του σεξισμού και των έμφυλων διακρίσεων. Το παράδειγμα της αναπληρωτή υπάρχει και στα δύο έγγραφα. Θα μπορούσε να υπάρχει κάποια ανοχή όταν χρησιμοποιούνται μαζί και τα δύο γένη (με ερωτηματικό κι αυτό, και υπάρχει πολλή σχετική ανάλυση, οι παραπάνω οδηγοί εξάλλου προβλέπουν τη χρήση και των δύο και έχουν διατυπωμένους κανόνες γι' αυτό), όταν όμως γίνεται αναφορά μόνο σε γυναίκα, αλήθεια γιατί να είναι αναπληρωτής και όχι αναπληρώτρια;

Η Άννα Φραγκουδάκη δίνει πολύ παραστατικά την απάντηση με το ερώτημα: "Γιατί δεν υπάρχουν βουλεύτριες, παρά μόνο χορεύτριες;", όπως τιτλοφορούσε άρθρο της στο φεμινιστικό περιοδικό "Δίνη" το 1989, αναφερόμενη στον τρόπο που η χρήση της γλώσσας συμμετέχει και συμβάλλει στη συντήρηση της άνισης κοινωνικής τοποθέτησης και ιεράρχησης των φύλων.

   

Ο λόγος, γράφει η Φραγκουδάκη (1993), δεν είναι μόνο κώδικας του γύρω κόσμου. Είναι βασικά πράξη κοινωνική, είναι μία ικανότητα συμβολισμού από την οποία πηγάζει η κοινωνική ζωή. Η γλώσσα δεν είναι μόνο το σημείο συνάντησης των ανθρώπων (επικοινωνία), αλλά επιβάλλει συγκεκριμένες μορφές σε αυτήν τη συνάντηση. Επιβάλλει όρους στην κοινωνική ζωή και στις κοινωνικές σχέσεις και προϋπόθεση για την ύπαρξη της.

Επειδή μάλιστα η προτίμηση (επιλογή) χρήσης του αρσενικού γένους αποδίδεται συχνά στο γλωσσικό αίσθημα, η ίδια σημειώνει ότι αυτό δεν οφείλεται σε γλωσσικούς λόγους (Φραγκουδάκη, 2005). Γράφει:

Για την αδυναμία κατασκευής ορισμένων και μόνο θηλυκών δεν ευθύνεται το «γλωσσικό» αίσθημα, που διαμορφώνουν κανόνες γλωσσικοί. Eυθύνεται το νόημα των λέξεων που στη θηλυκή τους μορφή νομιμοποιούν την κατοχή από τις γυναίκες επαγγελματικών ιδιοτήτων με κύρος και τίτλων εξουσίας. H δυσκολία άλλωστε κατασκευής του θηλυκού στην ιστορική εξέλιξη της γλώσσας δεν έτυχε ποτέ να αφορά γυναικείες κοινωνικές ιδιότητες ταιριαστές με την ταξινόμηση των φύλων, όπως αγρότισσα, υπηρέτρια, νοσοκόμα, καθαρίστρια, ζητιάνα, τηλεφωνήτρια, μοδίστρα, πωλήτρια, νοικοκυρά, μαγείρισσα, εργάτρια, ράφτρα, τραγουδίστρια, κεντήστρα, κομμώτρια, πλύστρα, δασκάλα… H δυσκολία εμφανίζεται πάντα στις ιδιότητες που δεν είναι για τις γυναίκες κοινωνικά αποδεκτές, όπως γιατρέσα, δικηγορέσα, μηχανική, τοπογράφισσα, αεροπόρισσα, χειρουργέσα, οικονομολόγισσα, υδραυλική, ηλεκτρολόγισσα, οδηγήτρια [αυτοκινήτου], αστυνόμισσα, πυροσβέστρια, γυναικολόγισσα, τραπεζήτρια, χρηματίστρια, εργολάβισσα, επιστημόνισσα... και εμφανίζεται επίσης σε όλους τους τίτλους εξουσίας όπου πάλι το θηλυκό «ακούγεται» στρεβλό και ανώμαλο, όμως η «ανωμαλία» δεν ανήκει στις λέξεις αλλά στα νοήματα. «Aνώμαλα» στην ακοή των χρηστών δεν είναι τα σημαίνοντα αλλά τα σημαινόμενα, Yπουργέσα, Bουλεύτρια, Προεδρέσα, Διοικήτρια είναι σημασίες αντίθετες με την τάξη του κόσμου. Aντιστέκονται οι ομιλητές στην κατασκευή τέτοιου είδους λέξεων, γιατί η χρήση τους θα παρήγαγε ισχυρά μηνύματα νομιμοποίησης της θηλυκής εκδοχής των τίτλων εξουσίας. Aντιστέκονται αποκλειστικά και μόνο, επειδή υπερασπίζονται (συχνά ασυνείδητα) την τάξη των πραγμάτων, την ταξινόμηση των κοινωνικών φύλων, με τρόπο έμμεσο και αόρατο, άρα πολύ δύσκολο να γίνει αντιληπτός.

Από τις πολλές αναφορές στην ελληνική βιβλιογραφία για το ζήτημα αυτό, θα συμπληρώσω μόνο με την πολύ ενδιαφέρουσα εργασία των Μενεγάκη - Ευθυμίου με τίτλο "Εξουσία και γλώσσα στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Μια προσέγγιση" (2009), στην οποία αποτυπώνουν την υπάρχουσα κατάσταση με πολλές αναφορές άλλων, παλιότερων ή σύγχρονων, ερευνητών και ερευνητριών και με πολλά παραδείγματα. Υπογραμμίζουν ότι στη σημερινή Ελλάδα η γλώσσα ανθίσταται σθεναρά στην αποτύπωση της νέας πραγματικότητας και κάνουν λόγο για την "αμηχανία της γραμματικής μπροστά στα γυναικεία αξιώματα" (κάτι που ίσως θα προβλημάτιζε την Φραγκουδάκη αν υποτεθεί ότι η διατύπωση αυτή αποδίδει την ευθύνη στη γλώσσα την ίδια). Και καταλήγουν:

Αποτελεί επομένως ένα ισχυρό προπύργιο των συντηρητικών και αντιδραστικών (έστω και υποσυνείδητα) δυνάμεων της κοινωνίας για τη διαιώνιση της ανισότητας των φύλων. Δεν θα πρέπει βέβαια να παραβλέψουμε τη στάση των ίδιων των Ελληνίδων, οι οποίες είτε αδιαφορούν θεωρώντας το ζήτημα της γλώσσας αμελητέο, είτε προτιμούν συνειδητά να διατηρούν τους αρσενικούς τύπους των αξιωμάτων που κατέχουν. Κατά την αντίληψή τους, ο τίτλος τους θα υποβαθμιζόταν εάν έχανε την αρσενική του μορφή. Ενώ, π.χ. ουδείς διανοήθηκε να θέσει ποτέ θέμα ότι το εφέτης ομοιοκαταληκτεί με το υπηρέτης, η γυναίκα φοβάται μήπως το εφέτρια παραπέμπει στο υπηρέτρια. Πρόκειται για το φαινόμενο που η Deborah Cameron, ονομάζει γυναικεία αλλοτρίωση μέσω του “ηγεμονικού λόγου”, των δομών δηλαδή που αναπαράγουν τα υποκείμενα και οι οποίες είναι φορείς της κυρίαρχης ιδεολογίας. 
Κατά τη γνώμη μας, η αντίσταση στην αποδοχή της ίσης πρόσβασης των δύο φύλων στα κέντρα εξουσίας ευθύνεται σε ένα μεγάλο βαθμό για την αργή προσαρμογή της γλώσσας στα νέα έμφυλα δεδομένα και, σε τελευταία ανάλυση, αποτελεί πηγή αβεβαιότητας ως προς τους γραμματικούς κανόνες. Διότι, όπως εύστοχα έγραφε ο γάλλος στοχαστής του Διαφωτισμού Ντεστύτ ντε Τρασύ: “Η ανακρίβεια στη διατύπωση των νοημάτων γεννιέται πάντοτε από τη σύγχυση των ιδεών”.



Οι τελευταίες έχουν συγγράψει επίσης ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο "Όταν οι γυναίκες της Γαλλίας αναζητούσαν το όνομα... ή Γιατί η γλώσσα τις ήθελε αόρατες" (Λιβάνης, 2009). Έχουν ως αφετηρία ότι η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη, αλλά ένα διαρκώς εξελισσόμενο σημειωτικό σύστημα που συνιστά μορφή κοινωνικοπολιτισμικής πρακτικής, τόπο ιδεολογικών συγκρούσεων, φορέα πολιτισμού και παράγοντα συγκρότησης ταυτοτήτων. Με αυτά ως (ιδεολογικά και επιστημονικά) δεδομένα, παρουσιάζουν τους αγώνες των γυναικών της Γαλλίας για ισότητα και δικαιοσύνη, εξετάζοντας ιδιαίτερα τη διάσταση του λόγου "διότι επιτρέπει την ανάδειξη υπόγειων τρόπων δράσης των κοινωνικών στερεοτύπων και προκαταλήψεων".

Έτσι, κάνουν αναδρομή στο χρόνο, ξεκινώντας από τη Γαλλική Επανάσταση και φτάνουν στις μέρες μας. Μαθαίνουμε για την Ολέμπ ντε Γκουζ (174801793), που τόνισε "τη συνάφεια ανάμεσα στο πολιτικό και το γλωσσικό πεδίο" και επαναδιατύπωσε τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη δίνοντας τον τίτλο  Διακήρυξη των δικαιωμάτων της γυναίκας και της πολίτιδας για να καταγγείλει την υποκρισία των επαναστατών (homme / femme).

Αναφέρονται στον Σαρλ Φουριέ, τον "μεγαλύτερο κοινωνικό οραματατιστή του γαλλικού 19ου αιώνα", ο οποίος εισήγαγε το νεολογισμό πλανητάρχισσα, στον Σαιν Σιμόν και τις σενσιμονίστριες, στη Φλορά Τριστάν (1803-1844) που είπε "για ν' αλλάξουμε τον κόσμο, πρέπει πρώτα να ονομάσουμε τα πράγματα και τα πρόσωπα", και σε πολλά ακόμη πρόσωπα, άντρες και γυναίκες, που τοποθετήθηκαν στο ζήτημα και διεκδίκησαν τη διακριτή παρουσία της γυναίκας μέσα και από τον λόγο και τη χρήση της γλώσσας. Δεν παραλείπουν δε να σημειώσουν ότι πολύ νωρίτερα, οι Βολταίρος και Ρουσσώ είχαν ήδη τοποθετηθεί θετικά και είχαν χρησιμοποιήσει τους θηλυκούς τύπους professeuse (καθηγήτρια) και peintress (ζωγράφος) αντίστοιχα.

Έχουν πολύ ενδιαφέρον τα παραδείγματα που αναφέρονται στις προσπάθειες αναζήτησης θηλυκών τύπων στα νέα κυρίως επαγγέλματα στα οποία εισέρχονταν οι γυναίκες από τον 19ο αιώνα. Εξίσου ενδιαφέρον έχει η αρνητική στάση και η επιμονή της Γαλλικής Ακαδημίας να μην αποδέχεται τη χρήση θηλυκών τύπων. Παραπέμπουν δε, χαρακτηριστικά, στον ακαδημαϊκό και ποιητή Λεκόντ ντε Λιλ, που το 1891 δημοσίευσε ένα κείμενο στο οποίο καταδεικνύεται όλος ο συντηρητισμός και πουριτανισμός των Γάλλων ακαδημαϊκών. Στο κείμενο αυτό, γράφει ανάμεσα στα άλλα ότι "η Ακαδημία είναι επιφορτισμένη όχι να καινοτομεί αλλά να συντηρεί [και ότι] δεν οφείλει να δημιουργεί νέες λέξεις αλλά να συλλέγει εκείνες που ανήκουν ήδη στη γλώσσα".

Κι εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η αρνητική αυτή στάση της Γαλλικής Ακαδημίας κάμφθηκε μόλις φέτος, αφού στις 28 Φεβρουαρίου αυτού του χρόνου αποδέχτηκαν (ή παραδέχτηκαν;) οι Γάλλοι Αθάνατοι ότι η γλώσσα εξελίσσεται και ότι οι αγώνες για ισότητα περνούν και μέσα από τη χρήση της γλώσσας και ... επιτέλους ενέκριναν (!) τη θηλυκοποίηση των ουσιαστικών που αποδίδουν τίτλους επαγγελμάτων!

Σε κάθε περίπτωση, το παραπάνω βιβλίο έχει πολύ ενδιαφέρον και αξίζει να διαβαστεί. Υπάρχουν εξάλλου ομοιότητες στη γραμματική με τη δική μας γλώσσα και οπωσδήποτε οι αναλύσεις και τα παραδείγματά του μπορούν να δώσουν απαντήσεις και σε δικούς μας προβληματισμούς.

Έχουμε κι εμείς ανοιχτά ζητήματα. Έχουν γραφτεί πολλά, αλλά και πάλι ο χρόνος θα δείξει αν θα επικρατήσει βουλεύτρια ή βουλευτίνα, βιβλιοθηκάριος ή βιβλιοθηκαρίνα(!), δικάστρια ή δικαστίνα, επιστήμονας ή επιστημόνισσα κτλ. κτλ.

Στο μεταξύ, η αναπληρώτρια Υπουργός επέστρεψε από το ταξίδι της...


Σημειώσεις
  • Φραγκουδάκη, Α.(1989). Γλώσσα λανθάνουσα 3: ή γιατί δεν υπάρχουν βουλεύτριες παρά μόνο χορεύτριες», Δίνη, 4, σ. 42-44.
  • Φραγκουδάκη, Α. (1993), Γλώσσα και ιδεολογία. Κοινωνιολογική προσέγγιση της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Οδυσσέας. (1η έκδοση: 1987)
  • Φραγκουδάκη, Α. (2005). Η χρήση της γλώσσας και οι κυρίαρχες ιδέες: σχολιασµός της πεποίθησης για τη γλωσσική αλλαγή που “εµποδίζει” η ίδια η γλώσσα. Στο: Επιστηµονικό Συµπόσιο, Χρήσεις της Γλώσσας, (3-5 Δεκεµβρίου 2004), Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας, (Ιδρυτής Σχολή Μωραΐτη), Αθήνα, σ. 235-248.
  • Menegaki, M. & Efthymiou, L. (2009). Εξουσία και γλώσσα στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Μια προσέγγιση. In E. Close, G. Couvalis, G. Frazis, M. Palaktsoglou, and M. Tsianikas (eds.) "Greek Research in Australia: Proceedings of the Biennial International Conference of Greek Studies, Flinders University June 2007", Flinders University Department of Languages - Modern Greek: Adelaide, 449-466. (https://dspace.flinders.edu.au/xmlui/handle/2328/8106).

2 σχόλια:

  1. Καλησπέρα. Ανάταση η ανάγνωση τέτοιων κειμένων. Τα δε βιβλία αναφοράς εξαιρετικά, κατά τη γνώμη μου. Ειδικά το "Γλώσσα και ιδεολογία" έχοντάς το χρησιμοποιήσει τακτικότατα σε τάξεις Λυκείου έχω δει να καταφέρνει να "ξυπνάει" παιδιά και παιδιά.

    Η .. αναπληρωτής υπουργός, αλλά και οι σκέψεις που αφορμήθηκαν απ' αυτό, μου θύμισαν ένα παλιό, αγαπημένο καταλάνικο τραγούδι:
    https://www.youtube.com/results?search_query=soc+una+dona+marina+rossell
    Οι στίχοι του είναι αυτοί:

    Sóc una dona
    Sóc una dona... Ja ho veus: una dona!
    Sóc una dona i no hi vull fer res.
    Sóc una dona, res més que una dona:
    no en seré mai, un carrabiner!

    Sóc una dona, ben ferma i rodona.
    Sóc una dona, ja ho deus'ver clissat.
    Sóc una dona i això és cosa bona:
    no en seré mai, un barbut magistrat!

    Sóc una dona amb dos pits i una poma.
    Sóc una dona amb l'hormona que cal.
    Sóc una dona i això no és pas broma:
    no en seré mai, capità general!

    Sóc una dona i n'estic ben contenta.
    Sóc una dona i no hi trobo entrebanc.
    Sóc una dona i això ja m'orienta:
    no en seré mai, director d'un banc!

    Sóc una dona i, amb bona harmonia,
    sóc la mestressa del meu propi cos.
    No en seré bisbe, ni tampoc policia,
    cosa que em posa de molt bon humor!

    Εν ολίγοις, "είμαι μια γυναίκα, καμαρώνει η τραγουδίστρια και χαίρομαι πολύ γιατί δε θα γίνω ποτέ στρατηγός/διοικητής/αστυνομικός" κλπ. (λέξεις που και σε άλλες γλώσσες δυσκολεύονται να βρουν τα θηλυκά τους, αφού κι εκεί τα θλιβερά αυτά προνόμια ήταν/είναι του .. ισχυρού φύλου. :-)

    Και πάλι ευχαριστώ για το κείμενο που διάβασα..

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Σ' ευχαριστώ πολύ για τις κρίσεις σου, αλλά και πολύ περισσότερο για τις όμορφες προτάσεις σου. Ομολογώ πως δεν τη γνώριζα την τραγουδίστρια, το τραγούδι όμως είναι ακριβώς πάνω στο θέμα μας!
    Για τη Φραγκουδάκη, και αυτό το βιβλίο της και ό,τι άλλο έχει γράψει είναι πηγές αναφοράς. Και τα άλλα βιβλία είναι πολύ ενδιαφέροντα, μάλιστα το "Χρήσεις της γλώσσας", αν παρακολουθείς τέτοια ζητήματα, έχει εξαιρετικούς ομιλητές, το συμπόσιο διοργανώθηκε στη μνήμη του Νάσου Δετζώρτζη, μίλησαν Χρηστίδης, Μπαλτάς, Μαρωνίτης, Τζένη Μαστοράκη, Σπύρος Μοσχονάς, Γιώργος Γιαννουλόπουλςο κ.ά. και αναφέρθηκαν σε πολλά συναφή με τις χρήσεις της γλώσσας θέματα.
    Όσο για το ζήτημα της συγκεκριμένης ανάρτησης, αν και έτσι (πρέπει να) είναι τα πράγματα και ορθά αναλύονται τα ζητήματα και σε μεγάλη έκταση μάλιστα, και στη χώρα μας, δεν είμαι σίγουρη ότι δεν υπάρχουν κενά, τόσο στο πρακτικό μέρος (πώς και ποιοι είναι οι ορθοί γραμματικά/αποδεκτοί τύποι του γραμματικού γένους για όλα τα ουσιαστικά που παριστάνουν τίλους επαγγελματικών, πολιτικών, κοινωνικών κτλ. ιδιοτήτων) όσο και στο θεωρητικό/ιδεολογικό μέρος (αν είναι δηλαδή αυτό κατανοητό και αποδεκτό (!) και από τους άντρες και από τις γυναίκες). Η ... αμηχανία, λοιπόν, της γραμματικής υφίσταται γιατί οι άνθρωποι ανθίστανται. Ανθίστανται οι άνθρωποι στο νέο και το πιο προοδευτικό όταν υπάρχει σύγχυση ιδεών. Και φαίνεται υπάρχει. Έχουμε δρόμο...

    ΑπάντησηΔιαγραφή