Οι πόνοι της Παναγιάς, του Κώστα Βάρναλη

Φωτογραφία: Κώστας Μπαλάφας (Μουσείο Μπενάκη)

Που να σε κρύψω, γιόκα μου, να μη σε φτάνουν οι κακοί;
Σε ποιο νησί του Ωκεανού, σε ποιαν κορφήν ερημική;
Δε θα σε μάθω να μιλάς και τ' άδικο φωνάξεις.
Ξέρω, πως θα 'χεις την καρδιά τόσο καλή, τόσο γλυκή,
που μες στα βρόχια της οργής ταχιά θενά σπαράξεις.

Συ θα 'χεις μάτια γαλανά, θα 'χεις κορμάκι τρυφερό,
θα σε φυλάω από ματιά κακή κι από κακόν καιρό,
από το πρώτο ξάφνιασμα της ξυπνημένης νιότης.
Δεν είσαι συ για μαχητές, δεν είσαι συ για το σταυρό.
Εσύ νοικοκερόπουλο, όχι σκλάβος ή προδότης.

Φωτογραφία: Βούλα Παπαϊωάννου (Μουσείο Μπενάκη) 

Τη νύχτα θα σηκώνομαι κι αγάλια θα νυχοπατώ,
να σκύβω την ανάσα σου ν' ακώ, πουλάκι μου ζεστό,
να σου τοιμάζω στη φωτιά γάλα και χαμομήλι
κι ύστερ' απ' το παράθυρο με καρδιοχτύπι θα κοιτώ
που θα πηγαίνεις στο σκολειό με πλάκα και κοντύλι...

Χαρακτικό σε πέτρα: Βάσω Κατράκη (Μουσείο Βάσως Κατράκη)

Κι αν κάποτε τα φρένα σου το Δίκιο, φως της αστραπής,
κι η Αλήθεια σού χτυπήσουνε, παιδάκι μου, να μην τα πεις.
Θεριά οι άνθρωποι, δεν μπορούν το φως να το σηκώσουν.
Δεν είναι αλήθεια πιο χρυσή σαν την αλήθεια της σιωπής.
Χίλιες φορές να γεννηθείς, τόσες θα σε σταυρώσουν.

Käthe Kollwitz (Käthe-Kollwitz-Museum Berlin)

Ώχου, μου μπήγεις στην καρδιά, χίλια μαχαίρια και σπαθιά.
Στη γλώσσα μου ξεραίνεται το σάλιο, σαν πικρή αψιθιά!
- Ω! πώς βελάζεις ήσυχα, κοπάδι εσύ βουνίσο...-
Βοηθάτε, ουράνιες δύναμες, κι ανοίχτε μου την πιο βαθιά
την άβυσσο, μακριά απ' τους λύκους να κρυφογεννήσω!

Σε αναζήτηση (εθνικής) πολιτικής για τις βιβλιοθήκες

Στην Αυγή της περασμένης Κυριακής 17 Απριλίου, δημοσιεύτηκε ένα ολοσέλιδο άρθρο του Υφυπουργού Παιδείας κ. Θεοδόση Πελεγρίνη με τίτλο "Δημόσιες βιβλιοθήκες, μέλλον και προοπτικές". Θα ήθελα καταρχάς να επισημάνω ότι είναι ίσως η πρώτη φορά στη χώρα μας που υπουργός τοποθετείται δημόσια για τις βιβλιοθήκες και μάλιστα τοποθετείται για την (εθνική) πολιτική βιβλιοθηκών ως αρμόδιος υπουργός επί των βιβλιοθηκών (αν φυσικά κάνω λάθος ως προς τα πρωτεία, αποδέχομαι τη διόρθωση).

Από κει και πέρα, ας μου επιτραπεί να διατυπώσω λίγες σκέψεις και ελπίζω να μην τρέξουν οι φίλοι και συνάδελφοι και λοιποί αρμόδιοι και υπεύθυνοι να πουν πως μιλώ από μακριά και εκ του ασφαλούς. Οι σκέψεις είναι για προβληματισμό και συζήτηση και, βέβαια, δεν αφορούν (μόνο) το κείμενο του υπουργού. Έτσι κι αλλιώς, στον τύπο δημοσιεύονται διάφορα από δω και από κει, συχνά χωρίς αρχή και τέλος, χωρίς να γνωρίζουμε την πηγή και χωρίς να είμαστε σίγουροι για την αξιοπιστία τους, κάτι σαν ένα μυστήριο να πλανάται γύρω από τις βιβλιοθήκες, για το τι σχεδιάζεται από τους διάφορους αρμόδιους - φορείς και πρόσωπα.

Ο κ. Πελεγρίνης ξεκαθαρίζει ότι είναι αρμόδιος για τις 45 δημόσιες βιβλιοθήκες. Αυτό βέβαια έτσι κι αλλιώς δεν συνιστά δυνατότητα ή αρμοδιότητα άσκησης εθνικής πολιτικής. Και τι θα πει εθνική πολιτική για τις βιβλιοθήκες; Όπως έγραφα πριν από ένα χρόνο, "η εθνική πολιτική βιβλιοθηκών είναι το πλαίσιο για τη σχεδιασμένη και συντονισμένη ανάπτυξη των βιβλιοθηκών μιας χώρας, το οποίο προτείνεται ή/και υιοθετείται από μια κυβέρνηση". Θα μου πείτε, γενικός ορισμός και ποιος κυβερνητικός φορέας θα υλοποιήσει μια τέτοια πολιτική; Ωραία, αν ένας τέτοιος ορισμός είναι αποδεκτός, προχωρούμε παραπέρα και σκεφτόμαστε τι θα πει  σχεδιασμένη και συντονισμένη ανάπτυξη. Δηλαδή, χρειαζόμαστε ένα σχέδιο (τι σημαίνει εθνική πολιτική, τι περιλαμβάνει) και ένας συντονισμός των μερών που περιλαμβάνονται στο σχέδιο. Ωραία τα λες αγαπητή, ασκήσεις επί χάρτου και θεωρίες... Μα ... στο χαρτί πρέπει να γίνουν πρώτα, να συζητηθούν και να καταγραφούν όλα τα ζητήματα και ύστερα να προχωρήσει η υλοποίηση. Μπορεί και να 'χουν γίνει βέβαια όλ' αυτά και γω πράγματι να θεωρητικολογώ. Μακάρι, και πρώτη θα το επισημάνω (αν και, τουλάχιστον σε επίπεδο διαβούλευσης, δεν θυμάμαι να έχουν γίνει και σπουδαία πράγματα).

Ας ξαναγυρίσω στο κείμενο του κ. Πελεγρίνη, ο οποίος γράφει στην αρχή:

"Μελετώντας πιο συστηματικά τον θεσμό και συνεργαζόμενοι με τις βιβλιοθήκες, έγινε σαφές ότι τα θέματα που χρήζουν άμεσης διευθέτησης αφορούν αφενός τις διαδικασίες ανάπτυξης μιας εθνικής πολιτικής των βιβλιοθηκών, αφετέρου την ενδυνάμωση της μεταξύ τους συνεργασίας, με την Εθνική Βιβλιοθήκη να εποπτεύει, να συντονίζει και να υποστηρίζει ουσιαστικά την ανάπτυξη υποδομών και υπηρεσιών."

Δηλαδή, αναγνωρίζει την ανάγκη εθνικής πολιτικής και αναγνωρίζει το ρόλο που πρέπει να παίξει η Εθνική Βιβλιοθήκη. Ωραία, άρα χρειάζεται πράγματι ανάπτυξη εθνικής πολιτικής με σχεδιασμό και συντονισμό.

Παρακάτω γράφει ο κ. Πελεγρίνης:

"Σήμερα, παρά την καταρχάς θεσμική επάρκεια που διέπει τις Δ.Β. και τις αξιόλογες προσπάθειες του προσωπικού τους, στην πλειονότητά τους δεν έχουν επιτύχει την προσδοκώμενη διείσδυση στις τοπικές κοινωνίες..."

Εδώ, θα μου επιτραπεί να παρατηρήσω ότι η διείσδυση στις τοπικές κοινωνίες, πράγμα που όντως είναι πολύ σοβαρό και σπουδαίο ζήτημα και συμφωνώ με τη διαπίστωση της τυχόν έλλειψης, γίνεται τόσο από τις δημόσιες όσο και από τις δημοτικές βιβλιοθήκες κάθε περιοχής. Και πρέπει να πούμε ότι οι δημοτικές είναι πολύ περισσότερες και ότι λειτουργούν σε μεγάλο βαθμό ικανοποιητικά (αν όχι πολύ καλά) και παρά τα όσα ή τυχόν προβλήματα οικονομικής δυσπραγίας, υποστελέχωσης, υποτίμησης κτλ. Άρα, κι εδώ είναι φανερή η ανάγκη να λάβει υπόψη της η Πολιτεία, κεντρικά, και τις βιβλιοθήκες αυτές σε έναν σχεδιασμό εθνικής πολιτικής. Εξάλλου, είναι καλό να έχουμε ως δεδομένο ότι υπάρχουν (δανειστικές) βιβλιοθήκες στην Ελλάδα και ότι έχουν να επιδείξουν σημαντικό έργο, καμιά φορά μακριά και από τα εκτυφλωτικά φώτα της δημοσιότητας.

Παρακάτω, ο κ. Υπουργός αναφέρεται σε ζητήματα σχετικά με "την ενεργοποίηση θεσμικών οργάνων για τη χάραξη εθνικής πολιτικής βιβλιοθηκών και την ανάπτυξη του δικτύου των δημοσίων βιβλιοθηκών". Πάλι τα μπερδέψαμε... Από τη μια εθνική πολιτική και από την άλλη δίκτυο δημοσίων βιβλιοθηκών.

Και γράφει παρακάτω για το δίκτυο των δημοσίων βιβλιοθηκών ότι: "θα αλληλεπιδρά με άλλα αντίστοιχα δίκτυα βιβλιοθηκών της χώρας, όπως το δίκτυο των δημοτικών βιβλιοθηκών, των ακαδημαϊκών και ερευνητικών βιβλιοθηκών, στοχεύοντας στην ανάπτυξη ενός ενιαίου εθνικού δικτύου πληροφοριών και γνώσης με πρωταγωνιστές τις βιβλιοθήκες". 

Συμφωνώ απόλυτα, μάλλον όχι ακριβώς, γιατί ξεχάστηκαν κάποιες κατηγορίες βιβλιοθηκών, όπως είναι οι ("καημένες") οι ειδικές (τεχνικές, ιατρικές, οικονομικές κτλ.), κάποιες από τις οποίες είναι σε δυσχερέστερη θέση ως προς τον εθνικό σχεδιασμό και συντονισμό γιατί ανήκουν σε διάφορους και διαφορετικούς θεσμικούς φορείς (υπουργεία, δημόσιους ή ιδιωτικούς οργανισμούς κτλ.). Μόνο που και αυτά όλα σαν τις δικές μου "ασκήσεις επί χάρτου" ακούγονται. Καταρχάς, να ξανασημειώσουμε ότι υπάρχουν βιβλιοθήκες, ότι υπάρχει παράδοση και εμπειρία, υπάρχουν (κάποιες) υποδομές, υπάρχει πλούτος συσσωρευμένης γνώσης και πληροφορίας και προπάντων υπάρχουν άνθρωποι που περιμένουν ...

Η αναφορά στις ακαδημαϊκές και ερευνητικές βιβλιοθήκες μαζί έχει ενδιαφέρον γιατί η αλήθεια είναι ότι στα σχετικά νομοθετήματα δεν έχω δει καμιά αναφορά και μάλιστα για τις ερευνητικές που φοβάμαι ότι έχουν πληγεί περισσότερο, όχι μόνο από την κρίση αλλά ίσως και από την αδιαφορία (και όχι μόνο της Πολιτείας...).

Και, ποιος θα τα κάνει όλα αυτά; Μια ιδέα από αυτά που έγραφα λίγο παλιότερα:

"Η Πολιτική αυτή πρέπει να πάρει υπόψη της όλες τις κατηγορίες βιβλιοθηκών, τα ζητήματα εκπαίδευσης του προσωπικού τους, αλλά και εκπαίδευσης των πολιτών ως χρηστών τους (με ιδιαίτερη βαρύτητα στις μικρές ηλικίες αλλά και στο χώρο της εκπαίδευσης και της έρευνας). Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι ότι δεν αφορά ένα συγκεκριμένο υπουργείο και γι’ αυτό η παρακολούθηση της υλοποίησής της δεν μπορεί να ενταχθεί κάτω από τη μία ή την άλλη Διεύθυνση Γραμμάτων οποιουδήποτε Υπουργείου. "

Ο Υπουργός τελειώνει το άρθρο του ως εξής:

"Οι Δ.Β. πρέπει και μπορούν να αναλάβουν δράσεις για την αντιμετώπιση ζητημάτων με μεγάλο κοινωνικό αντίκτυπο που αφορούν την εκπαίδευση, την υγεία, την οικονομία, την τεχνολογία, τις δημογραφικές αλλαγές, το περιβάλλον και τη δημοκρατική διακυβέρνηση. Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε το απαραίτητο θεσμικό και τεχνολογικό περιβάλλον, καθώς επίσης να αναπτύξουμε την κατάλληλη εθνική στρατηγική ώστε η κοινωνική τους παρέμβαση να είναι ουσιαστική και αποτελεσματική."

Θα έλεγα βαρύ το φορτίο για τις δημόσιες βιβλιοθήκες μιας χώρας. Βέβαια, γίνεται πολύς λόγος για τις βιβλιοθήκες τον 21ο αιώνα, για τον μετασχηματισμό τους, για τους (νέους) ρόλους τους, για την βιβλιοθήκη ως τόπο και ως χώρο Όμως, πέραν του ότι ακόμη και έναν τέτοιο ρόλο παίζουν τόσο οι δημόσιες όσο και οι δημοτικές βιβλιοθήκες (στην ελληνική έχουμε έναν ωραίο όρο που θα μπορούσε να περιλάβει και τις δύο κατηγορίες, οι λαϊκές βιβλιοθήκες), ας μου επιτραπεί να παρατηρήσω ότι δεν υπάρχει πουθενά στο κείμενο η λέξη ανάγνωση, η λέξη βιβλίο και η λέξη παιδιά. Δεν υπάρχει ο αναγνώστης, η αναγνώστρια, που βέβαια δεν είναι  μόνο τα παιδιά, όμως εκεί, κατά τη γνώμη μου, χρειάζεται να δίνεται ιδιαίτερη έμφαση. Ίσως αυτό είναι και το ζήτημα, όχι στο κείμενο ή στην πολιτική του υπουργείου, αλλά στη ζωή. Οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες, ή γενικότερα για να πάμε και στους νέους ρόλους, οι χρήστες των βιβλιοθηκών.

Είναι και μήνας του βιβλίου ο Απρίλης, αλλά οι γιορτές αρκούν τελικά;

Εύχομαι να ήταν τα λόγια μου μόνο λόγια επί χάρτου.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Σημείωση 1. Η παραπάνω εικόνα είναι το λογότυπο της βιβλιοθήκης του ΤΕΕ, γι' αυτό και το υδατογράφημα, ήταν σχέδιο του φίλου και συναδέλφου Κώστα Α. πάνω σε μια ιδέα δική μου, θέλοντας να δείξουμε ότι πλέον οι βιβλιοθήκες εκτός από βιβλία είναι και τεχνολογία.

Σημείωση 2. Σαν σήμερα; Θυμάμαι που ψάχναμε στα στρώματα Αυγές να τις εξαφανίσουμε. Και θυμάμαι τη δασκάλα που έκλαιγε... 21 Απριλίου 1967, αποφράδα μέρα.

Ο άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά, του Λεονάρδο Παδούρα

Ο "Άνθρωπος που αγαπούσε τα σκυλιά" (Καστανιώτης, 2011, σε μετάφραση Κώστα Αθανασίου), το μυθιστόρημα του Κουβανού συγγραφέα Λεονάρδο Παδούρα είναι η ιστορία δολοφονίας του Τρότσκι από τους ανθρώπους του Στάλιν μετά από εντολή του. Και πάνω από αυτό, μια ανατομία του σταλινικού μοντέλου όπως εκφράστηκε καταρχάς μέσα στην ίδια τη Σοβιετική Ένωση, τόσο όσο ζούσε ο Στάλιν κύρια στη δεκαετία του '30 με τις ανατριχιαστικές και αποτρόπαιες στην ιδέα και στην υλοποίηση δίκες της Μόσχας, όσο και μετά το θάνατό του όταν η σκιά του απλωνόταν στις δομές και στις αντιλήψεις των επιγόνων του, αλλά και αλλού όπου μπόρεσε να επηρεάσει και να μπολιάσει (δυστυχώς) με το σαράκι της καχυποψίας, της ανελευθερίας, του αυταρχισμού, της δίωξης του διαφορετικού ή απλά του άλλου ...

Έτσι, ο Παδούρα μας δίνει μια εκπληκτική παρουσίαση αυτής της εικόνας στην Ισπανία την περίοδο του εμφυλίου (80 χρόνια φέτος από την έναρξή του), της Κούβας μετά την επανάσταση αλλά και μετά την πτώση και την παύση της βοήθειας από τη Σοβιετική Ένωση. Είναι ευρηματικός ο τρόπος δομής του μυθιστορήματος, τρεις ιστορίες σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, με διαφορετικές ομάδες ανθρώπων, σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, που όμως όλα δένονται μεταξύ τους πολύ καλά.

Η ιστορία του Ιβάν στην Κούβα, δεκαετία του '70 και αργότερα, η πείνα μετά το '89, ο θάνατος της γυναίκας του μάλλον από αβιταμίνωση, οι προσπάθειες αλλά και οι συντηρητικές αντιλήψεις της κουβανικής κυβέρνησης, το κυνηγητό στους αντιφρονούντες και στους ομοφυλόφιλους. Η γνωριμία του Ιβάν με τον Ραμόν Μερκαντέρ.
Η ιστορία του Ραμόν Μερκαντέρ, του δραστήριου μαχητή του Ισπανικού Κομμουνιστικού Κόμματος κατά τη διάρκεια του εμφυλίου στην Ισπανία, ο ισπανικός εμφύλιος, η πείνα, οι ουρές για ψωμί, η άνοδος του φασισμού, οι διαμάχες κομμουνιστών με αναρχικούς, οι σχέσεις με το σοβιετικό καθεστώς. Η ανάθεση δολοφονίας του Τρότσκι.
Η ιστορία του Τρότσκι, οι περιπλανήσεις του, από τη Σοβιετική Ένωση όπου ήταν ανεπιθύμητος, στην Τουρκία, στη Γαλλία, στη Δανία, στην Αμερική, στο Μεξικό, στιγμές από την καθημερινή ζωή και δράση του, στοιχεία του χαρακτήρα του, εικόνες από την οικογένειά του και τις επιπτώσεις των κυνηγητών πάνω στη δική τους ζωή, η φιλία με Φρίντα Κάλο και Ντιέγκο Ριβέρα.

Ο Τρότσκι δολοφονήθηκε το 1940. Ο Μερκαντέρ βρέθηκε στη Σοβιετική Ένωση, ξαναγύρισε στην Αμερική, πέθανε στην Κούβα το 1978. Θα ήθελα να διαβάσω και το βιβλίο του Σεμπρούν "Ο δεύτερος θάνατος του Ραμόν Μερκαντέρ".

Ο Παδούρα επισκέφθηκε τη χώρα μας το 2013 και στις 26 Ιουνίου τον είχαμε παρακολουθήσει στην πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση που διοργάνωσαν οι εκδόσεις Καστανιώτη. Η απλή αναφορά δεν αρκεί για τον σπουδαίο Ανταίο Χρυσοστομίδη που τόσο πρόωρα έφυγε το περασμένο καλοκαίρι, ψυχή της εκπομπής "Οι κεραίες της εποχής μας" μαζί με την Μικέλα Χαρτουλάρη και συγγραφέα των ομώνυμων βιβλίων από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Και φυσικά δεν πρέπει να παραλείψουμε την αναφορά στον Κώστα Αθανασίου, τον πολύ καλό μεταφραστή ισπανόφωνης λογοτεχνίας, που με τη μετάφρασή του, κάνει λες λογοτεχνία μέσω της μετάφρασης (εξάλλου, στη μετάφραση λογοτεχνίας, αυτό είναι το ζήτημα ή και το ζητούμενο πολλές φορές).

Και με την ευκαιρία, επειδή δίνονται πολλές πληροφορίες και λεπτομέρειες για τη διαμονή του Τρότσκι στο Μεξικό, παραθέτω κάποιες πληροφορίες. Σημαντικές πληροφορίες βρήκα εδώ. Όταν έφτασε ο Τρότσκι με τη γυναίκα του στο Μεξικό, αρχικά έμειναν στο Μπλε Σπίτι (Casa Azul) της Φρίντα Κάλο και του Ντιέγκο Ριβέρα. Το Μπλε Σπίτι  σήμερα είναι Μουσείο Φρίντα Κάλο, στο οποίο μπορεί κανείς να κάνει και μια εικονική περιήγηση. 

Αργότερα, μετακόμισαν παρακάτω, στο σπίτι όπου έμεινε μέχρι το τέλος, δολοφονημένος από τον Ραμόν Μερκαντέρ. Το σπίτι αυτό είναι σήμερα Μουσείο Λέον Τρότσκι, όπου μπορεί κανείς επίσης να βρει ενδιαφέρονατα πράγματα.

Επιστρέφοντας στο, εμβληματικό για μένα, μυθιστόρημα του Παδούρα και σημειώνοντας ότι είναι πολλά τα σημεία στα οποία θα μπορούσα να σταθώ, ας μεταφέρω μόνο τις εικόνες των προσφύγων που περιγράφει όταν ο Μερκαντέρ έφυγε από την Ισπανία για τη Γαλλία, τότε που έπεσε η Βαρκελώνη, στα τέλη του '38 με αρχές του '39, και 

"... έφτασε σ' ένα ύψωμα που τον υποδέχτηκε η νοσηρή δυσωδία της ήττας και όπου τα πρόσωπα οδηγούσαν σαν κοπάδια οι Σενεγαλέζοι στρατιώτες οι οποίοι έλεγχαν τους πρόσφυγες".

Και συνεχίζει:

"Μια παλίρροια από ανθρώπους, καλυμμένους με κουρελιασμένα πανιά, που ταξίδευαν πάνω σε κάποια, λίγα, αυτοκίνητα ή στοιβαγμένοι σε σαραβαλιασμένα αμάξια, που τα τραβούσαν λιμοκτονούντα άλογα, ή απλώς πήγαιναν περπατώντας, σέρνοντας βαλίτσες και μπόγους όπου είχαν συσσωρεύσει όλα τα υπάρχοντα της ζωής τους, δέχονταν σιωπηλά διαταγές ακατανόητες γι' αυτούς, που τις κραύγαζαν στα γαλλικά και τις τόνιζαν με εκφοβιστικές χειρονομίες και απειλητικά ρόπαλα. Ήταν κόσμος που είχε ριχτεί σε μια έξοδο βιβλικών διαστάσεων, σπρωγμένος μόνο από τη θέληση να επιβιώσει, πλάσματα που κουβαλούσαν ένα τεράστιο φορτίο από απογοητεύσεις και απώλειες, ολοφάνερες σε κάτι βλέμματα από τα οποία είχε χαθεί ακόμα και η αξιοπρέπεια".

Υστερόγραφο: 

Μήπως μας ξενίζει η περιγραφή; Ή μήπως μας φαίνεται οικεία; Να σημειώσω ότι το παραπάνω αναφέρεται στο χειμώνα 1938-39 και ότι το βιβλίο του Παδούρα πρωτοκυκλοφόρησε το 2009. Ο άνθρωπος δεν είχε δει τη Λέσβο, ούτε την Ειδομένη, ούτε τον Πειραιά, ούτε τη Λαμπεντούζα, ούτε την Πύλο. Τελικά, εικόνες με ανθρώπους "περπατώντας, σέρνοντας βαλίτσες και μπόγους όπου είχαν συσσωρεύσει όλα τα υπάρχοντα της ζωής τους" είναι εικόνες του πολιτισμού μας, φαίνεται... Φοβάμαι μην τις συνηθίσουμε, μην τις συνηθίσουν και τα παιδιά μας και τα παιδιά των παιδιών μας...

Ο Σαίξπηρ πάλι - με αφορμή την παράσταση του Άμλετ από το 4ο ΓΕΛ Χανίων

Μια αξιοπρόσεκτη παράσταση είδα στα Χανιά πριν από λίγες ημέρες. Οι μαθητές και οι μαθήτριες του 4ου Γενικού Λυκείου Χανίων ανέβασαν Άμλετ! Και ήταν ένας εξαιρετικός Άμλετ. Τα παιδιά ήταν όλα πολύ καλά, πλούσιο έργο, δύσκολο θα έλεγα, και δυό ώρες χωρίς διάλειμμα, χωρίς ανάσα, χωρίς και να σκεφτούμε όμως πότε να τελειώνει. 

Δεν έχασαν τα λόγια τους, μετέφεραν το κλίμα της εποχής, τις σχέσεις και τις διαπλοκές της εξουσίας, ακόμη περισσότερο μετέφεραν το δράμα του τραγικού πρωταγωνιστή, του Άμλετ και όλα αυτά μέσα από μια παράσταση πλούσια σε λόγο, σε τραγούδια, σε κοστούμια, σε κίνηση, σε χορό. Ναι, ο χορός ήταν κάτι το ιδιαίτερο στην παράσταση (και... όχι μόνο γιατί χορεύει η ανηψιά μου η Μαριάννα βέβαια). Τα κορίτσια του χορού, με μάσκες, σε μια χορογραφία αέρινη και συνάμα γήινη, συμμετείχαν με τις κινήσεις τους στη μεταφορά της τραγικότητας που έχει το έργο του μεγάλου δραματουργού. 

Όλα αυτά έγιναν χάρη στην πολλή δουλειά που έκαναν τα παιδιά, αλλά φυσικά και χάρη στην αγάπη και στη γνώση και στο μεράκι της φιλολόγου Αριάδνης Παπιδάκη που έκανε τη διασκευή και τη σκηνοθεσία και είχε όλη τη φροντίδα και όλη την ευθύνη της παράστασης. Και τα παιδιά στο τέλος, όλα μαζί, με αυθόρμητο νεανικό ενθουσιασμό, περικύκλωσαν την καθηγήτριά τους πάνω στη σκηνή, δείχνοντας την αγάπη τους και την ικανοποίηση από την ωραία ομαδική δουλειά που είχαν καταφέρει. Ωραία σκηνή!

Μας είπε η κ. Παπιδάκη ότι τα ηχητικά και τα φωτιστικά της παράστασης έγιναν από έναν πρώην μαθητή του σχολείου που τώρα σπουδάζει στο Ρέθυμνο στο σχετικό τμήμα του ΤΕΙ Κρήτης. Και είπε επίσης ότι η χορογραφία έγινε πάλι από έναν πρώην μαθητή του σχολείου που τώρα σπουδάζει χορό στην Αμερική, τον Αλέξανδρο Καραμπατσάκη (ο οποίος, να σημειώσω, έχει ήδη στο ενεργητικό του χορευτικές παραστάσεις και αξίζει, με την ευκαιρία, να τον δει κανείς σε μια σόλο παράσταση εδώ).

Οι ρόλοι ήταν όλοι ξεχωριστοί, και ο Άμλετ και η τραγουδίστρια και ο τρελός και η Οφηλία και ο Οράτιος και ο χορός των δαιμονίων και όλοι οι άλλοι. Μπράβο στα παιδιά, μπράβο στο σχολείο!

Για τη συγκεκριμένη παράσταση, χρησιμοποιήθηκαν ως βάση τα κείμενα από τη μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά. Στη βιβλιοθήκη μου έχω τη μετάφραση του Βασίλη Ρώτα από τις εκδόσεις Επικαιρότητα (1994). Δανείστηκα το βιβλίο με μετάφραση Χειμωνά (Κέδρος, 1988) από τη βιβλιοθήκη της γειτονιάς μου. Γράφει ο Χειμωνάς στην εισαγωγή:

"... Ποτέ στην λογοτεχνία, κανένα άλλο πλάσμα δεν μίλησε τόσο ωμά, άκαμπτα, βάναυσα, για θέματα ουσίας του ανθρώπου όπως μίλησε ο Άμλετ, αυτό το ξένο πρόσωπο, που ως το τέλος θα μείνει ξένο και που το δράμα δεν το γεννά: το παρασύρει και το εμπλέκει· το αποσπά από το χάος όπου ανήκει και το χρησιμοποιεί στην κίνησή του, προορίζοντάς το, από την αρχή, για την αναγκαία πράξη - αυτήν που ωφελεί το δράμα και το εκπληρώνει...

Ο Άμλετ (έχει κατά κόρον ειπωθεί) μπορεί να είναι ένα έργο πολιτικό ή φιλοσοφικό ή ποιητικό ή όλα μαζί ή τίποτε από αυτά, πλήρες ή ατελές, συγκλονιστικό ή αποτυχημένο - όμως, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε, όπως και να τον μεταχειρισθούμε, να αμελήσουμε αυτήν την ταραγμένη όσο και έντονα αισθητή σχέση του με το απόλυτο, που είπα πριν. Το κεντρικό, θαρρώ, ερώτημα του Άμλετ να ζεις ή να μη ζεις, που συμπυκνώενι (και θα έλεγα ακυρώνει, αναβάλλει) όλη του την αγωνία, υποκρύπτει ένα άλλο πιο θεμελιώδες, πολύ πιο αγωνιώδες - θα το όριζα πρακτικό - ερώτημα: πώς να ζεις..."

Αντιγράφω ένα κομμάτι από τα λόγια του Άμλετ, όταν βγαίνει ο αυλικός Όσρικ από τη σκηνή και ο Οράτιος, ο καλός του φίλος, λέει: "Επιτέλους, αυτός ο τσαλαπετεινός ξαναφόρεσε το λοφίο του κι έφυγε":

"Τα ίδια τσακίσματα θα έκαμνε και πριν βυζάνει
την μάνα του. Δεν είναι μονάχα αυτός. Ολόκληρη αγέλη
σαν κι αυτόν φιλάρεσκοι και τρομαγμένοι αυλικοί
μιας Αυλής που δεν είχε ποτέ βασιληά. Δεν θα τους δεχθεί
ποτέ ο βασιληάς. Τους τρέφει και τους ευνοεί, τους χαίρεται
η ετοιμόρροπη εποχή. Παν κι έρχονται όπου τους πάει το ρεύμα
Η σκέψη τους ένας φλοίσβος. Επιπλέουν πάντα σαν τον αφρό
Φουσκάλες που σκάζουν μόλις φυσήξει αέρας."

Η παράσταση ήταν για τα 400 χρόνια από το θάνατο του μεγάλου Σαίξπηρ. Σαίξπηρ λοιπόν πάλι και πάλι... Ο Σαίξπηρ πάλι. Αυτός ήταν και ο τίτλος του "Αντί ευχών" φυλλαδίου που κυκλοφόρησε το ΜΙΕΤ τον Δεκέμβριο του 2014 για τα 450 χρόνια από τη γέννησή του! Το φυλλάδιο περιέχει κείμενα του Κ.Θ. Δημαρά από τις επιφυλλίδες που δημοσίευσε στο Βήμα την περίοδο 1948-1964. Ο Σαίξπηρ πάλι ήταν ο τίτλος μιας επιφυλλίδας του 1959. Ο Δημαράς, στα σημειώματα αυτά, ασχολείται κυρίως με την παρουσία και τις μεταφράσεις του σαιξπηρικού έργου στην Ελλάδα (μέχρι τότε φυσικά). Γράφει σε ένα από τα κείμενα, με την ευκαιρία της αναφοράς σε μια μια συγκεκριμένη νέα μετάφραση:

"... Πρέπει να διαβάζουμε και  να ξαναδιαβάζουμε τον Σαίξπηρ. Τις ημέρες αυτές, ετοιμάζοντας το σημερινό μου σημείωμα, κάνοντας δειγματοληψίες, συγκρίνοντας την μετάφραση αυτήν με άλλες, είχα την ευκαιρία να ξαναμπώ στην μαγική ατμόσφαιρα την οποία δημιουργεί ο άνθρωπος αυτός με το σκηνικό του έργο. Φαντασία, γνώση του ανθρώπου, λυρισμός, θυμοσοφία, πείρα της ζωής, όλα αυτά εναλλάσσονται και μας συνεπαίρνουν όταν διαβάζουμε το θέατρο του Σαίξπηρ. Αυτό το ξεχείλισμα του σκηνικού του πλούτου ίσως είναι αδευτέρωτο..."

Πλάι στα κείμενα του Δημαρά, πολύ ενδιαφέρον έχει επίσης το Υστερόγραφο του Διονύση Καψάλη, όπου καταπιάνεται, πέρα από το ζήτημα της μετάφρασης στη λογοτεχνία, στην ανάγνωση της λογοτεχνίας γενικότερα και στη σημασία της για "τη συνεχιζόμενη πάλη της ανθρωπότητας κατά της άγνοιας, της δεισιδαιμονίας, της τυραννίας, της μισαλλοδοξίας, του φανατισμού, του ολοκληρωτισμού..."

Επιστρέφοντας στον Βασίλη Ρώτα (για τον οποίο έχω και μια γλυκειά, νεανική ανάμνηση), διαβάζω από τη δική του Εισαγωγή:

"...Ο Σαίξπηρ δίνοντας την εικόνα της εποχής του με την κοσμοθεωρία της, που 'ναι ακόμα ολότελα θρησκευτική, την περιβάλλει με το δέος και την ευλάβεια και την πίστη σε ανώτερη τάξη που τραβάει τους δρόμους της και ξετελειώνει τους σκοπούς της, ρυθμίζοντας και την κοσμικήν ιεραρχία των αξιών. Ωστόσο στο έργο τούτο κάνει αισθητή την εμφάνισή της και μια πίκρα, μια απογοήτεψη από τη ζωή, ..."

Στο τέλος, παρατίθενται σημειώσεις του που επεξηγούν τμήματα του κειμένου ή δίνουν γενικότερες πληροφορίες (π.χ με αφορμή την αναφορά στη Βιττεμβέργη), καθώς και φωτογραφίες από ιστορικές παραστάσεις του Άμλετ (με Αλέξη Μινωτή, Αικατερίνη Βερώνη, Σοφία Ταβουλάρη, Λόρενς Ολιβιέ, Σάρα Μπερνάρ κ.ά.). Ο Ρώτας σημειώνει ότι η μετάφραση αυτή έγινε το 1937 για λογαριασμό του Εθνικού Θεάτρου (η παράσταση ανέβηκε το 1937 σε σκηνοθεσία Ροντήρη με πρωταγωνιστή τον Μινωτή).


Για περισσότερα γύρω από το έτος Σαίξπηρ, ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία, μπορεί κανείς να επισκεφθεί τον ιστότοπο Shakespeare400, με όλες τις σχετικές δράσεις, αλλά και τη σελίδα του εκδοτικού οίκου Cambridge University Press όπου, ανάμεσα στα άλλα, δημοσιεύονται διάφορα κείμενα, αποσπάσματα από βιβλία κτλ. Αλλά και στον τόπο μας γίνονται διάφορα. Ας αναφέρω μόνο την εκπομπή του Γιάννη Ευσταθιάδη στο Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ με τίτλο "Εσύ που είσαι μουσική". Τίτλος παρμένος από το 8ο σονέτο του ποιητή και εκπομπή γεμάτη μουσικές και λόγια από παραστάσεις έργων του Σαίξπηρ.

Εδώ, μια στροφή από το 8ο σονέτο σε μετάφραση του Διονύση Καψάλη:

Εσύ που είσαι μουσική, γιατί θλιμμένα
τη μουσική ακούς; Η χάρη με τη χάρη
κι η γλύκα με τη γλύκα χαίρονται. Κι εσένα
της ηδονής η θλίψη σ’ έχει συνεπάρει;

Ο Σαίξπηρ πάλι και για πάντα!
Και μην ξεχνάμε: το ερώτημα είναι πώς να ζεις!

Μια φορά κι ένα καιρό ήταν ...

Μια φορά κι ένα καιρό ήτανε δυο ποντικάκια που ήταν φίλοι, το ένα ζούσε στο χωριό και το άλλο στην πόλη. Μια μέρα, το ποντικάκι της πόλης επισκέφθηκε τον φίλο του στο χωριό. Εκείνος τον υποδέχτηκε με πολλή χαρά, του έκανε τραπέζι και ύστερα του έστρωσε ένα όμορφο κρεβάτι και κοιμήθηκε... 

Την άλλη μέρα, πήγανε για πικνίκ στο δάσος. Έστρωσαν μια πετσέτα χάμω και άπλωσαν τα φαγητά που είχαν φέρει, κεφτεδάκια, ψωμί, τυρί και ντομάτες. Αφού έφαγαν, ο ποντικός του χωριού πήγε να κόψει φρούτα. Έφερε φράουλες, κεράσια, μήλα και σταφύλια....

Το επόμενο πρωί, ο ποντικός του χωριού είχε να κάνει δουλειές. Πήρε τα μηχανήματα και τα εργαλεία του και πήγε στο χωράφι. Ο ποντικός της πόλης ...

.............................................................................................................................................................

... Κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα!

Έχει κι άλλα λόγια το παραμύθι στο ενδιάμεσο, άλλα που δείχνουν οι εικόνες του βιβλίου κι άλλα που έχουμε επινοήσει εμείς. Βάζομε τη φαντασία να δουλέψει, κάνουμε κουβέντα, μιλάμε για την πόλη και για το χωριό.

Και μόλις τελειώσει το παραμύθι, πάμε αμέσως σε άλλο, στο επινοημένο τώρα. Να πούμε το πιθηκάκι. Δεν έχουμε βιβλίο, έχουμε φτιάξει μια ιστορία και τη διηγούμαστε. Για το πιθηκάκι που θέλει ν' ανεβεί ψηλά στο δέντρο κτλ κτλ.

Και η κουβέντα συνεχίζεται. Έχουμε τόσα πολλά να πούμε...