Τι όμορφη που είναι η ζωή: μνήμη Μαρίας Λαϊνά

Τι όμορφη που είναι η ζωή και να μην μπορώ να τη χαρώ.

Έτσι έλεγε η μητέρα της Μαρίας, έτσι ομολογούσε και η ίδια, καθώς μεγάλωνε και ζωντάνευαν οι μνήμες από το παρελθόν, οι στιγμές από τη ζωή που άλλες χάρηκε και άλλες άφησαν πόνο, πληγές και μοναξιά. Η Μαρία είναι η ηρωίδα στη νουβέλα Τι όμορφη που είναι η ζωή που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη το 2020. Συγγραφέας, η σπουδαία ποιήτρια, αλλά και μεταφράστρια, πεζογράφος, δοκιμιογράφος, ανθολόγος και πολλά ακόμη, Μαρία Λαϊνά, που έφυγε χτες στα 76 της χρόνια. Ξεφυλλίζω τις σελίδες ξανά και σταχυολογώ λίγα αποσπάσματα˙ χαμηλόφωνη γραφή, εσωτερικοί μονόλογοι, νιώθω πως η ιστορία της Μαρίας στη νουβέλα είναι λίγα κομμάτια από το παζλ που θα απεικόνιζε την πραγματική Μαρία, τη Μαρία Λαϊνά. Σε κάθε περίπτωση, είναι μια σπαρακτική, τολμώ να πω, κατάθεση λέξεων για τη ζωή, για την καθημερινότητα και τις μικρές στιγμές που αφήνουμε να περνούν, για τις μνήμες και για το παρελθόν που καθώς μεγαλώνουμε δείχνει να καλύπτει το παρόν και το (αβέβαιο) μέλλον.

Καταγγελτικός και σαρκαστικός συχνά ο λόγος της, όπως στις σελίδες για την τέχνη και τους ανθρώπους που την υπηρετούν ή την καταναλώνουν:

Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον για την τέχνη, κανενός είδους αληθινό ενδιαφέρον. Ναι, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν σε καμιά ιδιαίτερη υπόληψη την τέχνη, η τέχνη δεν τους ενδιαφέρει, ίσα ίσα, τους είναι φόρτωμα, ναι, η τέχνη περί της οποίας όλο και κάποια κοινοτοπία βρίσκουν να πουν ή να γράψουν, και στέκονται σοβαροί, καλοντυμένοι και ώρα μπροστά στους πίνακες και στα γλυπτά στα μουσεία, καθόλου δεν τους ενδιαφέρει, ναι, είναι φανερό (δες το μάτι τους) ότι τέχνη απουσιάζει από τη ζωή τους, την τέχνη, την ελάχιστη ενασχόληση με την τέχνη, τη θεωρούν βάρος και καθήκον και κατ' ουσίαν δεν παίζει κανένα ρόλο στη ζωή τους, απολύτως κανέναν, κατά βάθος αδιαφορούν, δεν έχουν πάρει χαμπάρι από τέχνη. Η τέχνη κακοποιείται και συρρικνώνεται επειδή περισσότεροι άνθρωποι την αγνοούν, γαντζώνονται από την τέχνη για να κάνουν απλώς το κομμάτι τους ή να τους πάρει γρήγορα ο ύπνος το βράδυ. Ναι, οι περισσότεροι άνθρωποι καμώνονται ότι ενδιαφέρονται για την τέχνη [...] ναι, η τέχνη, λένε, έχει πλην των άλλων και θεραπευτική αξία,  γιατρεύει την ψυχή και το σώμα, τέτοια απίστευτα λέει ο άνθρωπος που κόβεται για την αλήθεια που δεν του φταίει σε τίποτα, ναι, σε τίποτα δεν του φταίει εν προκειμένω η καημένη η  αλήθεια που είναι το ψέμα που είναι η αλήθεια.

Η καημένη η αλήθεια, την βασανίζει η αλήθεια, σαρκάζεται όσους την επικαλούνται (τάχα μου):

[...] ε, ναι, ένα σωρό άνθρωποι ξεγελιούνται και λένε αλήθεια ενώ χίλιες φορές καλύτερα να είχαν πει ψέματα, έ ένα σωρό άνθρωποι ισχυρίζονται ότι θέλουν να τους λες αλήθεια και μόλις τολμήσεις να την δεις σου κόβουν την καλημέρα, ένα σωρό άνθρωποι επιμένει να βρίσκουν την αλήθεια ζωοποιό ενώ έχει οδηγήσει στον θάνατο, ναι, στον θάνατο τους έχει οδηγήσει αληθώς η αλήθεια, ένα σωρό άνθρωποι έχουν κατακρημνιστεί στο άκουσμα της αλήθειας, ναι, ένα σωρό άνθρωποι έχουν μείνει χωρίς στρωμνή και φαγητό στο όνομα της αλήθειας έχουν βασανιστεί και έχουν βρει μαρτυρικό θάνατο επειδή ντε και καλά υποστήριξαν και διακόνησαν την αλήθεια ένα σωρό άνθρωποι έχουν θυσιαστεί στο βωμό της αλήθειας έχουν χάσει τη ζωή τους για το τίποτα, ναι, το τίποτα είναι η αλήθεια, ποια αλήθεια, η αλήθεια κατασκευάζεται, ναι, δεν κατασκευάζεται το ψέμα, η αλήθεια κατασκευάζεται και την πιστεύουμε ακράδαντα, πιστεύουμε ακράδαντα τη σαθρή ακράδαντη αλήθεια, λες και έχει τη στάμπα της αλήθειας ή κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί κανένα ενδιαφέρον δεν έχει αλήθεια, ναι, η αλήθεια είναι απολύτως αδιάφορη, άσε που κάθε τρεις και λίγο βγαίνει μία άλλη που ανατρέπει την προηγούμενη [...]

Η αλήθεια είναι ότι όταν μιλάμε για μυαλό βρισκόμαστε μπροστά σε ένα κουτί με λαμπάκια. Όταν καίγεται κάποιο, δεν μπορούμε να το αλλάξουμε [...]

Τρελαίνομαι;
Η αλήθεια είναι ότι όταν μιλάμε για μυαλό βρισκόμαστε μπροστά σ' ένα κουτί που δεν έχει πολλά περιθώρια. Όχι τα περιθώρια που έχει η καρδιά, φέρ' ειπείν. Περίεργο ε; Κι όμως!

Δεν λείπουν και οι εικόνες της καθημερινότητας, όπως η γυναίκα στο απέναντι μπαλκόνι, μόνη μα γεμάτη ζωή.

Τα Χριστούγεννα το γεμίζει λαμπάκια που αναβοσβήνουν αδιάκοπα μέρα νύχτα - άλλη κατάρα κι αυτή. Τα Χριστούγεννα είναι η εποχή που συναντάμε τα περισσότερα λαμπάκια στον κόσμο. Είτε πεζός είτε εποχούμενος,  περιβάλλεσαι. Μαρτύριο. Και μπαίνουν στο σπίτι μου ώσπου να προλάβω να κατεβάσω τα ρολά σφιχτά σφιχτά αλλά ακόμα και τότε,  ναι, ακόμα και τότε. Τα πιάνει σε  κλωστές και τα κρεμάει, τα πιάνει σε γλάστρες, σε κάγκελα, γύρω-γύρω στα παράθυρα, πάνω από τα παράθυρα. Μερικά δε λειτουργούν από την αρχή. Αλλά δεν πειράζει. Έχει πολλά. Πάνω, δεξιά, αριστερά. Κάτω όχι. Κάτω δεν έχει [...]

Η Μαρία κάνει συχνές αναφορές στη μητέρα της, συνεχείς προβολές της δικής της ζωής στη ζωή εκείνης.

Τελευταία σκέφτομαι πολύ τη μητέρα μου που έχει πεθάνει, ναι, έχει πεθάνει η μητέρα μου. [...] κι  εγώ δεν ξέρω πώς πέρασαν τόσα χρόνια, δεν κατάλαβα ακριβώς πώς πέρασαν ενώ είναι φανερό, αν τα μετρήσεις είναι φανερό πως είναι δέκα [...]

Σκέφτομαι κι εγώ τη δική μου μάνα, περισσότερο αυτές τις μέρες, πέρασαν κιόλας πέντε χρόνια, ήταν σαν χτες που έφυγε, σιωπηλά μέσα στη νύχτα, όπως σιωπηλά πορευόταν τα τελευταία χρόνια˙ σκέφτομαι και τον πατέρα μου, πιο παλιά αυτός, το 2000, σαν απόψε, ήταν που έφυγε στα εβδομήντα τέσσερα.

Τελειώνω τη μικρή και φτωχή αναφορά στη Μαρία Λαϊνά που έφυγε μόλις χτες, με  λίγους στίχους από το ποίημά της «Η ταβέρνα της Τζαμάικα» που περιλαμβάνεται στη συλλογή «Ρόδινος φόβος»:

Σ’ αφήνω τώρα˙ να προσέχεις,
και σ’ αγαπώ πολύ το ξέρεις.
Σε σκέφτομαι στον καναπέ εκείνο πλάι στο παράθυρο
να σκέφτεσαι τον χρόνο και τα σώματα όταν γερνούν.
Όλα αυτά είναι της φαντασίας πράματα εδώ
δεν έχουμε παρά μια δυνατή και καθαρή αιωνιότητα
που δεν κουράζει, αλλά μερικές φορές πονούν
τα μάτια σου.
Να κλείσω τώρα το παράθυρο
σηκώθηκε ξανά αέρας.

Πρέπει απ’ αρχής πάλι το ταξίδι ν’ αρχίσει...

Έπρεπε να ’μαστε τρεις.
Αν δεν ήταν τόσο σκοτάδι,
θα καταλάβαινα ίσως, γιατί
έχω μείνει τόσο μονάχος.

Πόσο έχω ξεχάσει.
Πρέπει απ’ αρχής πάλι το ταξίδι
ν’ αρχίσει.
Πότε ξεκινήσαμε, τότε, οι τρεις;
Ή μήπως, κάποτε, είχαμε ανταμώσει...
Μαζί πορευτήκαμε ένα διάστημα,
όσο μας οδηγούσε άστρο λαμπρό.
Αυτό άλλαξε την οδό ή εγώ
τίποτα πια να δω δεν μπορώ;
Πού βρίσκομαι τώρα, σε τέτοιον καιρό,
σκληρό, ανένδοτο, δύσκολο,
εγώ, ανήσυχος, βιαστικός.
Μήπως κι η ώρα πλησίασε;
Πού να το ξέρω!

Πού είναι τα δώρα;
είχαμε τότε τοιμάσει δώρα
ήμερα, ήσυχα
δώρα ημών των ταπεινών, χρυσόν
λίβανον και σμύρναν άλλοτε
με θαυμασμό κι ευλάβεια του φέρναμε.

Τώρα σ’ αυτόν τον καιρό
σίδερο, κεραυνό και φωτιά.

Ήμασταν τρεις,
τώρα κανέναν άλλον δε βλέπω
κι αισθάνομαι τα χέρια μου
πότε άδεια, πότε βαριά.
Βασιλείς τότε προς τον βασιλέα
του κόσμου, τώρα κανείς
δε βασιλεύει με βεβαιότητα.
Σκοτάδι βαρύ. Ποιος μ’ οδηγεί;
Δίχως συντροφιά,
δίχως άστρο κανένα πηγαίνω.
Μόνη προσφορά, η μεγάλη που γνωρίζω,
συμφορά της στέρησής Του.
Τι να προσφέρω σημάδι ευλάβειας
κι υποταγής; Εμείς, άνθρωποι
της παράφορης τούτης εποχής,
τι μπορούμε, δικό μας, ευτυχείς
να Του δώσουμε; Είναι ανάγκη
να βρούμε την προσφορά.
Τίποτα δεν προσφέρει της ψυχής μας
ο τόσος αγώνας.
Χρυσόν, λίβανον και σμύρναν
άλλοτε, δώρα απλά.
Μας παιδεύει η ασυμπλήρωτη προσφορά.
Τώρα που πορεύομαι στο σκοτάδι,
χωρίς τη χαρά των δώρων, μονάχος,
δεν έχω παρά τον εαυτό μου να δώσω.

Εν συντριβή βαδίζοντα.

«Το ταξίδι των Μάγων» τιτλοφορείται και το σημερινό ποίημα. Χτες, ανήμερα των Χριστουγέννων, αναφέρθηκα στο ποίημα του Τόμας Έλιοτ, σήμερα αναφέρομαι στο ομότιτλο ποίημα της Ζωής Καρέλλη. Το αντέγραψα από την ανθολογία ποιητών της Θεσσαλονίκης που έχει αναρτήσει με πολλή φροντίδα και μεράκι η Βίκυ Παπαπροδρόμου στον πλούσιο σε περιεχόμενο και ποιότητα ιστότοπο «ό,τι πολύ αγάπησα (ποίηση, πεζογραφία & μουσική)». Το ποίημα περιλαμβάνεται στη συλλογή «Κασσάνδρα και άλλα ποιήματα» που είχε εκδοθεί το 1955. Όπως διαβάζουμε στον ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας με τα ψηφιοποιημένα περιοδικά Λόγου και Τέχνης, το ποίημα είχε ήδη δημοσιευτεί το 1951 στο περιοδικό Μορφές, (τεύχος 63, σ. 289-290).

 

Το ταξίδι των Μάγων όπως δημοσιεύτηκε στις Μορφές το 1951

Ματωμένα ήταν τα φετινά Χριστούγεννα στη Γάζα, δεκάδες οι νεκροί, πολλά τα παιδιά ανάμεσά τους. Ο κυνισμός και η απόσταση από κάθε έννοια ανθρωπισμού χαρακτηρίζουν τον Ισραηλινό ηγέτη, μαζί και τους ηγέτες Ευρώπης και Αμερικής. Δεν σταματά ούτε στην Ουκρανία ο πόλεμος. Φέτος το ταξίδι των μάγων δεν έγινε, τί δώρα να φερναν αλήθεια;

χρυσόν
λίβανον και σμύρναν άλλοτε
με θαυμασμό κι ευλάβεια του φέρναμε.

Τώρα σ’ αυτόν τον καιρό
σίδερο, κεραυνό και φωτιά

γράφει η Ζωή Καρέλλη.  Κρατώ κι έναν ακόμη στίχο της:

Πρέπει απ’ αρχής πάλι το ταξίδι
ν’ αρχίσει.

Αντέχεται αλήθεια;

  .................................................................................................................................

Σημείωση

Το ταξίδι των Μάγων στη Βηθλεέμ έχει εμπνεύσει πολλούς καλλιτέχνες. Εδώ, στην πρώτη εικόνα απεικονίζεται το ταξίδι του ενός εκ των τριών Μάγων, του Μελχιόρ, καθώς διασχίζει την Ερυθρά Θάλασσα, όπως το φαντάστηκε ο Φλωρεντίνος καλλιτέχνης Francesco Pesellino (1422–1457).

Κάναμε τόσον δρόμο για γέννα ή για θάνατο;

Κρύο ταξίδι κάναμε.Η χειρότερη εποχή του χρόνου για ταξίδι.
Και τι μακρύ ταξίδι.Οι δρόμοι αδιάβατοι, ο καιρός αψύς στην καρδιά του χειμώνα.
Και οι γκαμήλες ταλαίπωρες, κουτσές, δύστροπες, έπεφταν κάτω στο λιωμένο χιόνι.
Ήταν φορές που νοσταλγήσαμε τα καλοκαιρινά παλάτια στις πλαγιές,
τα περιβόλια, τα μεταξένια κορίτσια που μας έφερναν δροσιστικά.
Και οι αγωγιάτες έβριζαν, γκρίνιαζαν και φεύγανε κρυφά για το κρασί και για το γλέντι.
Και οι φωτιές σβηστές, κι ούτε μια σκέπη.
Οι πόλεις εχθρικές και τα χωριά αφιλόξενα, τα σπίτια βρώμικα μας έκλεβαν στο νοίκι.

Σκληρό ταξίδι κάναμε. Στο τέλος προτιμούσαμε να ταξιδεύουμε
όλη νύχτα και να κοιμόμαστε κλεφτά.Και οι φωνές στ’ αυτιά μας
τραγουδούσαν κι έλεγαν πως όλα αυτά ήταν τρέλες.
Το ξημέρωμα φτάσαμε σε μια ήμερη πεδιάδα, χλωρή, βρεμένη
παρακάτω από τα χιόνια, μ’ ένα ρυάκι που έτρεχε
κι έναν νερόμυλο που χτυπούσε στο σκοτάδι
και τρία δέντρα στον χαμηλωμένο ουρανό κι ένα άσπρο,
γέρικο άλογο που κάλπαζε μες στο λιβάδι.
Ύστερα φτάσαμε σε μια ταβέρνα που την ίσκιωνε κληματαριά.
Έξι χέρια σε μια ανοιχτή πόρτα που γύρευαν ασήμι και πόδια που
κλωτσούσαν τ’ άδεια ασκιά.Μα κανένας δεν ήξερε τίποτε.
Έτσι τραβήξαμε και φτάσαμε νύχτα, την τελευταία ώρα βρήκαμε
τον τόπο, και ήταν, θα `λεγε κανείς, επιτυχία.

Αυτά είναι όλα παλαιές ιστορίες, παλαιές αναμνήσεις και θα πήγαινα ξανά, μα ένα δεν ξέρω, ένα
δεν ξέρω.
Κάναμε τόσον δρόμο για γέννα ή θάνατο;
Βρήκαμε μια γέννα, αυτό είναι σίγουρο, άλλωστε ήξερα να ξεχωρίζω.
Θα πίστευα πως ήτανε άλλο πράμα.
Ήταν η γέννηση τούτη, σκληρή, πικρή αγωνία σαν θάνατος.
Σαν το δικό μας θάνατο.
Γυρίσαμε στα παλάτια μας, σε τούτα τα βασίλεια, όχι πια
βολεμένοι στα παλιά προνόμια.Έναν ξένο λαό που λάτρευε τα είδωλά του.
Θα προτιμούσα άλλον έναν τέτοιο θάνατο.

«Το ταξίδι των μάγων» του Τόμας Έλιοτ (Journey of the Magi). Το έχει αφηγηθεί όμορφα ο Δημήτρης Χορν. Πληροφορίες από την ιστοσελίδα της Ανοικτής Βιβλιοθήκης με τα ηχητικά βιβλία: https://www.openbook.gr/to-taxidi-ton-magon/. Δεν είναι γνωστός ο μεταφραστής ή η μεταφράστρια του ποιήματος στην παραπάνω εκδοχή. Πάντως, στην Πύλη για την Ελληνική γλώσσα αναφέρεται η μετάφραση του Αντώνη Ιντιάνου που δημοσιεύτηκε το 1935 στα Κυπριακά Γράμματα. Υπάρχει άλλη μετάφραση από τον Αριστοτέλη Νικολαϊδη, ενώ ο γνωστός καρδιολόγος, μουσικός και συγγραφέας Θανάσης Δρίτσας έχει αποπειραθεί την δική του εκδοχή:

Έπεσε πάνω στα κρύα ο ερχομός του,
μέσα στου χρόνου την πιο άσχημη εποχή...

 

Πηγή εικόνας: https://munsifdaily.com/the-israel-hamas-conflict-inflicts-profound-psychological-wounds-among-gazas-children/ (Η πρώτη εικόνα από: https://www.france24.com/en/slideshow/20231031-in-pictures-the-brutal-impact-of-israeli-strikes-on-gaza-s-children)

 Χιλιάδες είναι τα σκοτωμένα και τραυματισμένα παιδιά της Γάζας. Οι μάγοι δεν βρήκαν το δρόμο, δεν έφεραν δώρα, δεν έφεραν χαρά και γέλιο τα φετινά Χριστούγεννα. Κι αν ζήσουν, όποια ζήσουν, πόσες πληγές θάχουν μαζευτεί στις παιδικές ψυχούλες τους! 

Καλά Χριστούγεννα, λοιπόν. Αλλά, όπως έγραψε ο Χανιώτης αγωνιστής γιατρός και ποιητής Κώστας Χιωτάκης

Αγαπημένοι μου,
τις γιορτές φτάνουν οι θύμησες,
κυνηγημένα πουλιά στην αντάρα
και τρεμοπαίζουν
τ' ασάλευτα χείλη της σιωπής.

[...]

Βγήτε στο κιόσκι της βεράντας,
με την ομπρέλλα της μπουρνελιάς
να δούμε τ' αστέρι της Βηθλεέμ,
στα μάτια του κόσμου,
όταν θα λένε τα κάλαντα
με την αχνιστή φρατζόλα αγκαλιά.

[...]

Αν πεθάνω, ας γίνει ελπίδα ο θάνατος μου: το τελευταίο ποίημα του Παλαιστίνιου ποιητή Ρεφαάτ Αλαρίρ

Αν πεθάνω,
πρέπει να ζήσεις
να πεις την ιστορία μου
να πουλήσεις τα υπάρχοντά μου
ν' αγοράσεις ένα κομμάτι πανί
και λίγο σπάγκο,
(άσπρο να τον κάνεις, με μακριά ουρά)
έτσι που ένα παιδί, κάπου στη Γάζα
καθώς κοιτάζει κατάματα τον ουρανό
περιμένοντας τον πατέρα του,
που χάθηκε μέσα σε μια λάμψη
-δίχως να τον αποχαιρετήσει,
ούτε τη σάρκα του, ούτε τον ίδιο-
να δει τον χαρταετό, τον χαρταετό μου,
αυτόν που έφτιαξες
να πετάει πάνω ψηλά
και να σκεφτεί για μια στιγμή
πως κάποιος άγγελος είναι εδώ
και φέρνει πίσω την αγάπη.
Αν πεθάνω
ας γίνει ελπίδα
ας γίνει μια ιστορία
ο θάνατός μου.

Αυτό ήταν το τελευταίο ποίημα του 44χρονου Παλαιστίνιου Ρεφαάτ Αλαρίρ που σκοτώθηκε στις 7 Δεκεμβρίου μαζί με την αδελφή του, τον αδελφό του και ανήψια του. Ο ίδιος είχε έξι παιδιά, είναι ακόμη ζωντανά. Ο Ρεφαάτ ήταν ποιητής, συγγραφέας, διανοούμενος, καθηγητής συγκριτικής λογοτεχνίας στο Ισλαμικό Πανεπιστήμιο της Γάζας, συνιδρυτής της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης "We are not Numbers" (Δεν είμαστε αριθμοί) και άλλα πολλά. 

 

Το ποίημα του Ρεφαάτ Αλαρίρ στην αγγλική γλώσσα

Όπως περιγράφει στο περιοδικό The Nation ένας παλιός φοιτητής του, ο Jehad Abusalim, όταν του ζητήθηκε να γράψει για ένα βιβλίο-ανθολογία κειμένων με τίτλο "Light in Gaza: Writings Born of Fire" (Φως στη Γάζα: Γραφτά γεννημένα από φωτιά), ο Αλαρίρ έδωσε κείμενο με τίτλο "This shall pass", στο οποίο περιγράφει με λεπτομέρειες πώς, μεγαλώνοντας οι άνθρωποι στη Γάζα, σε περιόδους τραγωδίας, απώλειας ή δυσκολιών, καθησύχαζαν ο ένας τον άλλο με τη φράση «Αυτό θα περάσει». Τελικά, το κείμενο του Αλαρίρ, που είναι και το πρώτο στο βιβλίο που εκδόθηκε το 2022 έχει τίτλο "Gaza asks: When shall this pass?" (Η Γάζα ρωτά: Πότε θα περάσει αυτό;)

H ανθολογία κειμένων με τίτλο "Light in Gaza: Writings Born of Fire"

(Haymarket Books, 2022, υπάρχει δυνατότητα και δωρεάν παραλαβής σε μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου epub)

Εκδηλώσεις μνήμης και διαμαρτυρίας έγιναν σε όλο τον κόσμο, οι διαδηλωτές κρατούσαν χαρταετούς και απήγγειλαν το ποίημά του σε πολλές γλώσσες, ανάμεσά τους και στην ελληνική.

 Ακούγεται το ποίημα του Αλαρίρ στα ελληνικά (Πηγή; https://twitter.com/tom_western/status/1735313738931077537/mediaviewer)

Η τελευταία συνέντευξη του Ρεφαάτ Αλαρίρ στο CNN δόθηκε τον περασμένο Οκτώβριο, πληροφορίες υπάρχουν στη σελίδα https://edition.cnn.com/2023/12/11/middleeast/refaat-alareer-gaza-professor-killed-in-airstrike-intl/index.html, καθώς και ηχητικό υλικό με εικόνες από την κατεστραμμένη Γάζα αλλά και τη ζωή του, για το οποίο είχε παρακαλέσει να δημοσιοποιηθεί μόνο αν σκοτωνόταν. Κι αυτό έγινε πολύ γρήγορα, πολύ νωρίς, ο πόλεμος είναι σκληρός, είναι άδικος.

Η ασφάλεια, αλλά και η αγάπη και οι αγκαλιές λείπουν από τα παιδιά του πολέμου, είπε στη συνέντευξή του στο CNN ο Ρεφαάτ

Και οι ποιητές πεθαίνουν, λοιπόν; Θυμήθηκα τον Mohammad Bashir al-Aani, τον ποιητή από τη Συρία που εκτελέστηκε το 2016. Αλήθεια, έχει σημασία που ήταν ποιητής, διανοούμενος ο Ρεφαάτ Αλαρίρ; Έχει· γιατί ήταν άλλος ένας άνθρωπος που σκοτώθηκε σ' έναν πόλεμο δίχως τελειωμό και δίχως δίκιο, ήταν ένας πατέρας που άφησε έξι ορφανά και ήταν ένας ποιητής, ένας διανοούμενος, ένας δάσκαλος που προστάτευε και μετέδιδε την κληρονομιά του λαού του. Αυτό που γίνεται στη Γάζα είναι γενοκτονία, είναι ξεπάστρεμα, εξόντωση ενός λαού, δεν θέλουν να υπάρχει, δεν θέλουν ν' ανασαίνει. Τι καταφέρνουν αλήθεια; Τι νομίζουν ότι θα μείνει στα λίγα παιδιά που θα ζήσουν απ' αυτό το μακελειό; Ανασφάλεια, ορφάνια, φτώχεια, μοναξιά και κυρίως μίσος, δίψα για εκδίκηση, αντίδραση σε καθετί από τη Δύση, αντιαμερικανισμό, αντιευρωπαϊσμό. Ας βγάζει ψηφίσματα ο ΟΗΕ, ας ανακοινώνουν τις επιπτώσεις του πολέμου οι διεθνείς οργανώσεις των γιατρών, ας διαδηλώνουν οι ευαίσθητοι πολίτες του κόσμου, οι ηγέτες Ευρώπης και Αμερικής για άλλη μια φορά στέκονται νάνοι στα κοινωνικά, ανθρωπιστικά και πολιτικά προβλήματα του πλανήτη. Και πιο πολύ απ' όλους με στενοχώρησε η στάση του ακάματου ακτιβιστή Μπέρνι, του Bernie Sanders, που απλά ζήτησε μια εκεχειρία, όχι παύση του πολέμου. Τι ειρωνεία αυτές οι εκεχειρίες σ' έναν πόλεμο; Πλησιάζουν και Χριστούγεννα, πάλι θα γίνει λόγος για την εκεχειρία εκείνη την παραμονή του 2014 που μόλις ετελείωσε το μακελειό συνεχίστηκε σαν ναταν παιχνίδι. Τα παιδία παίζει, λοιπόν, και τώρα, πόσοι Ρεφαάτ ακόμη πρέπει να σκοτωθούν κύριε Νετανιάχου, κύριε Μπάιντεν, κύριοι Ευρωπαίοι, κύριε Μητσοτάκη (που είπε μάλιστα να προσέχουν να μην υπάρχουν πολλές απώλειες ή κάτι τέτοιο)...

Ας γίνει μια ιστορία, λοιπόν, αλλά περισσότερο, ας γίνει ελπίδα ο θάνατος και του Ρεφαάτ Αλαρίρ... και σίγουρα θα γίνει μνήμη για τους Παλαιστίνιους που θα μείνουν ζωντανοί.

..................................................................................................................................................................

Σημείωση

Για τον Ρεφαάτ Αλαρίρ γράφει ο Θωμάς Τσαλαπάτης στην Εφημερίδα των Συντακτών αυτού του Σαββατοκύριακου, απ' όπου και αντέγραψα την ελληνική εκδοχή του ποιήματος όπως το μετέφρασε ο Γιώργος Μπλάνας. Η αλήθεια είναι ότι κυκλοφορούν και άλλες εκδοχές μετάφρασης, όπως π.χ. η εκδοχή που απαγγέλλεται στα ελληνικά παραπάνω. Αλλά αυτό είναι άλλο θέμα.

Σου αρέσει η Έμιλυ Ντίκινσον;

Σου αρέσει η ΄Έμιλυ Ντίκινσον; ρώτησε το δεκάχρονο κορίτσι τον Πάτερσον. Κι εκείνος της απάντησε πως είναι μια από τις αγαπημένες του. Το μικρό κορίτσι κρατούσε ένα σημειωματάριο κι έγραφε στίχους, χωρίς ρίμα, καθώς περίμενε τη μητέρα και την αδελφή της να την πάρουν μετά το σχολείο. Ο Πάτερσον είναι ένας νέος που εργάζεται ως οδηγός λεωφορείου. Έχει κι αυτός πάντα μαζί του ένα σημειωματάριο και γράφει ποιήματα. Ζει με την αγαπημένη του που τον θεωρεί σπουδαίο ποιητή και τον παρακινεί συνεχώς να τα εκδώσει ή έστω να τα φωτοτυπήσει να υπάρχουν σε ένα τευχάκι. Είναι ποιήματα που γράφουν για τα μικρά μικρά της ζωής, με απλά λόγια, με ηλεκτρισμένες λέξεις που φωτίζουν την καθημερινότητα.

Χρησιμοποιούμε πλάγια

για να φορτίσουμε με ηλεκτρισμό τις λέξεις.

Μετά συνδέουμε τις λέξεις

με λάμπες.

Έτσι φωτίζουμε τα σπίτια μας.

Πράγματι.

Κι αυτός όλο αμελεί να τα αντιγράψει, η ζωή συνεχίζεται, καθημερινά τα ίδια και τα ίδια, ήρεμα, μονότονα μα αγόγγυστα, τα ποιήματα γίνονται όλο και περισσότερα, ώσπου...

Ο Πάτερσον είναι ο ήρωας της ομώνυμης ταινίας του Αμερικανού κινηματογραφιστή Τζιμ Τζάρμους, η καλύτερή του έχουν γράψει (εμένα, πάντως, μου άρεσε πολύ). Στην ταινία ακούμε τον Πάτερσον να απαγγέλει τα ποιήματά του, ακούμε να γίνεται λόγος για ποιητές και για την ποίηση, για τον Φρανκ Ο' Χάρα, για τον Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς, για τη Σχολή της Νέας Υόρκης, για τον Άλλεν Γκίνσμπεργκ, για την Έμιλυ Ντίκινσον (εξ ου και η παραπάνω εικόνα από την ταινία). Πάτερσον είναι δήμος στην περιοχή του Νιου Τζέρσευ όπου διαδραματίζεται και το έργο του Τζάρμους. Πάτερσον ήταν κι ένα μικρό (αρχικά) ποίημα που έγραψε το 1926 ο Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς (που αρέσει πολύ στον Πάτερσον της ταινίας, γεννημένος κι αυτός στο Νιου Τζέρσευ) επηρεασμένος από τον Οδυσσέα (Ulysses) του Τζέημς Τζόυς (τι σύμπτωση, αυτό διαβάζω αυτή την εποχή!) και το οποίο κατέληξε μετά από χρόνια σε επικό ποίημα πέντε τόμων.  Τα ποιήματα που γράφει ο Πάτερσον και ακούγονται στην ταινία ανήκουν στον Αμερικανό ποιητή της ίδιας σχολής (της Νέας Υόρκης), τον Ρον Πάτζετ (Ron Padgett, 1942-).

Γράφει ο Πάτζετ για το ποίημα:

Είσαι εδώ –
και αν χαλαρώσεις
μια στιγμή
η πλάτη σου
και άλλα μέρη
θα έρθουν
και θα μπορέσεις να είσαι
μαζί τους,
με τον εαυτό σου,
μια μικρή ευτυχία.

Δεν γράφω τυχαία όλα τα παραπάνω. Από την ταινία «Πάτερσον» του Τζάρμους στον ποιητή Ρον Πάτζετ κι από κει στα δικά μας. Σε μια γνωστή τηλεοπτική εκπομπή μεγάλου καναλιού που αυτοεπικαλείται σατυρική, οι συντελεστές ειρωνεύτηκαν τον ποιητή Γιώργο Αλισάνογλου που διάβασε ένα ποίημα του Πάτζετ στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης. Είπαν, ως συνήθως, τις δικές τους εξυπνάδες, μεταφέροντας στους τηλεθεατές την απαξίωση για την ποίηση και τους ποιητές, χωρίς να τους πολυενδιαφέρει τι λένε και πώς το λένε, χωρίς να εκτιμούν τους δημιουργούς και τις δημιουργίες τους, αλλά ούτε τελικά και αυτούς που τα επιλέγουν για δημοσιοποίηση με κάποιο τρόπο.

Το ποίημα είχε τον τίτλο «Σκούπισμα» και ανήκει στον Αμερικανό ποιητή Ρον Πάτζετ. Έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Βασίλη Παπαγεωργίου και περιέχεται, όπως και τα άλλα αυτής της ανάρτησης, στη συλλογή «Πέρασα ὡραῖα μαζί σου» (Σαιξπηρικόν, 2020), ενώ είχε εμφανιστεί αρχικά στο περιοδικό Χάρτης (Αύγουστος 2020).

Αυτό που θέλω να κάνω
είναι να ξεχάσω ό,τι
μέχρι τώρα ήξερα για ποίηση
και να σκουπίσω τις πευκοβελόνες
από τη σκεπή της καλύβας
και να τις δω να πετούν μακριά
και να χάνονται στο απόγευμα αυτού του Οκτωβρίου.

Η πένα είναι πιο δυνατή από το σπαθί,
αλλά σήμερα η σκούπα
είναι πιο δυνατή από την πένα.

Έγραφε πρόσφατα για το ποίημα ο Θανάσης Γαλανάκης στο Νέο Πλανόδιον: «Τὸ ποιητικὸ ὑποκείμενο ἔρχεται ἐντὸς τοῦ ποιήματος νὰ ἀρνηθεῖ τὶς παραδεδεγμένες ἀπόψεις περὶ ποιήσεως. Ξεχνᾶ ὅ,τι ξέρει γι’ αὐτὴν καὶ ἐπιδίδεται στὸ σκούπισμα, ἢ ἀκόμα καλύτερα στὸ σάρωμα, ὅπως λέγαμε παλιότερα. Σαρώνει ὅ,τι μεγαλεπήβολο ἐνδεχομένως εἶχε κατὰ νοῦ καὶ περνᾶ στὴν ἁπλή, καθημερινή, λαϊκή (ἂς μὴ φοβηθοῦμε τὴ λέξη) λειτουργία τῆς ποίησης.» 

Και  καταλήγει σε γενικότερο συμπέρασμα:

 Ἂν θέλουμε, λοιπόν, νὰ κρατήσουμε κάτι γιὰ ν’ ἀναστοχαστοῦμε εκκινῶντας ἀπ’ ὅλη αὐτὴ τὴ συνθήκη, νομίζω ὅτι θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι ἡ γενικότερη ἀπαξίωση ὄχι μόνο τῆς ποίησης (μιᾶς καὶ αὐτὴ εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ δεδομένη, καὶ μάλιστα προκληθείσα ἀπὸ τοὺς ἴδιους τοὺς ποιητές), ἀλλὰ γενικότερα τοῦ πολιτισμοῦ, ὁ ὁποῖος δὲν καταφέρνει νὰ ἰσορροπήσει ἀνάμεσα στὴν ἀπόλυτη ἐξαχρείωση τῆς μάζας καὶ στὸν χρυσελεφάντινο πύργο τῶν παραγωγῶν του. Ποιήματα σὰν τὸ «Σκούπισμα» θέτουν τὸ πρόβλημα ἐπὶ ξυροῦ ἀκμῆς.

Φοβάμαι πως έχει δίκιο...

Γι' αυτό, Παραιτούμαι (άλλο ένα ποίημα της ίδιας συλλογής):

Παραιτούμαι
για σήμερα
αλλά θα επιστρέψω
αύριο
με την πένα μου
και χαρτί και ταυτότητα
που επιτηρεί τα πράγματα.

Ο αρχικός τίτλος της ανάρτησης ήταν «Για τον Αμερικανό ποιητή Ρον Πάτζετ και την ποίηση γενικότερα με αφορμή μια σατυρική τηλεοπτική εκπομπή». Όμως προτίμησα τελικά την απλή φράση του μικρού κοριτσιού που αγαπά την ποίηση και ας μην αναφέρθηκα καθόλου στην, επίσης αγαπημένη, Έμιλυ Ντίκινσον, θα το κάνω άλλη φορά, δεσμεύομαι!

.......................................................................................................................................

Σημειώσεις

1. Η παράθεση των κειμένων του Γαλανάκη από το Νέο Πλανόδιον έγινε με αντιγραφή/επικόλληση και διατηρήθηκε αυτούσιο το στυλ που χρησιμοποιεί το περιοδικό.

2.  Το ποίημα με τον τίτλο «Ποίημα» (Poem) έχει περιληφθεί από τον Αμερικανό συγγραφέα Lemony Snicket (Daniel Handler, 1970-) σε συλλογή ποιημάτων που δεν θα θεωρούνταν παιδικά αλλά θα μπορούσαν να διαβαστούν και από παιδιά και δημοσιεύτηκαν στο Poetry Magazine Σεπτέμβριο 2013. Με την ευκαιρία, ας παραθέσω μια θέση του για την ποίηση (από εδώ): "The only things that all the poems have in common is that they are all strange in some way, because all great literature is strange, the way all good slides are slippery." (η κατά λέξη μετάφραση θα ήταν «Το μόνο που έχουν κοινό όλα τα ποιήματα είναι ότι όλα είναι κατά κάποιο τρόπο παράξενα, γιατί όλη η μεγάλη λογοτεχνία είναι παράξενη, όπως όλες οι καλές τσουλήθρες είναι γλιστερές», προφανώς βέβαια θα μπορούσε κανείς να δώσει και τις άλλες σημασίες των λέξεων slides και slippery και να ταιριάξει περισσότερο το νόημα που θέλει να δώσει στην έννοια της ποίησης, σε άλλο σημείο εξάλλου του ίδιου άρθρου αποκαλεί την ποίηση curvy slide, δηλαδή καμπυλωτή τσουλήθρα, τσουλήθρα με καμπύλες, κι ύστερα μήπως φτάσουμε σε μια άλλη απόδοση του slippery που μπορεί να σημαίνει και ... ελισσόμενη, που ελίσσεται, να η ομορφιά της γλώσσας, η τέχνη της μετάφρασης και ο ρόλος μεταφραστών και μεταφραστριών - που δεν είμαι, και γι' αυτό σταματώ τη θεωρία με τις σκόρπιες σκέψεις μου...). Η παρακάτω εικόνα είναι ένα από τα σκίτσα που σχεδίασε ο Chris Rashka για το παραπάνω αφιέρωμα και αναφέρεται στην περιγραφή της ποίησης που κάνει ο Lemony Snicket (στο υδατογράφημα η προέλευση της εικόνας για λόγους κάποιας προστασίας).

3. Για την ταινία Πάτερσον βλ. http://konstantinos-paleologos.blogspot.com/2017/

4. Για τον άλλο σπουδαίο εκπρόσωπο της Σχολής της Νέας Υόρκης, τον Τζων Άσμπερυ, βλ. στο περιοδικό Χάρτης https://www.hartismag.gr/hartis-39/afierwma/to-keimeno-kai-to-ipokeimeno-tis-metamonternas-amerikanikis-sineidisis-sto-poiima-aitoprosopoghrafia-se-kirto-katoptro-toi-tzon-asmperi, καθώς και στην εφημερίδα Εποχή https://www.epohi.gr/article/42902/o-anonymos-koinonikos-tromos

Χανιά όμορφη πόλη: η μνήμη της πόλης με τα λόγια ανθρώπων που την αγάπησαν

Βρίσκεται (η πόλη) στο βάθος ενός κόλπου με πλάτος τριάντα μίλια, μεταξύ του Κάστρου της Σούδας στα ανατολικά και του ακρωτηρίου της Σπάντας στα δυτικά. Είναι χτισμένο πάνω σ’ ένα μικρό βραχώδη λόφο δίπλα στη θάλασσα. Καταλαμβάνει χώρο τριών μιλίων κι έχει περίμετρο έξι χιλιάδες βήματα. Οι ελληνικές ιστορίες γράφουν προς το εσωτερικό φρούριο χτίστηκε από τον Μεγαλέξανδρο. [...] Το λιμάνι χωρά με άνεση διακόσια πλοία και φτάνει μέχρι το εσωτερικό της πόλης. Ολόγυρα υπάρχουν σαράγια, αγορές και παζάρια. Υπάρχουν τέσσερις χιλιάδες σαράγια και σπίτια ευρωπαϊκής τεχνοτροπίας, που βλέπουν προς τη θάλασσα, με σαχνισιά και χωρίσματα από καφασωτά. Οι τοίχοι τους είναι σοβαντισμένοι με ασβέστη. Το νερό της βροχής μαζεύεται σε στέρνες που το διατηρούν παγωμένο ακόμη και τον Ιούλιο. [...] Υπάρχουν ακόμη πεντακόσια καταστήματα, είκοσι καφενέδες, έξι χαμάμ και καπηλειά έξω από το κάστρο.

Έτσι περιγράφει την πόλη των Χανίων ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή στο Οδοιπορικό στην Ελλάδα 1668-1671.1 Το απόσπασμα περιέχεται στο βιβλίο Χανιά, όμορφη πόλη: Σελιδοδείκτες μνήμης & λογοτεχνίας. Η επιλογή των κειμένων έγινε από τη Χανιώτισσα συγγραφέα Νίκη Τρουλλινού, οι φωτογραφίες είναι από την Ένη Κούκουλα και η έκδοση έγινε από την Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης - Πυξίδα της πόλης και το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων. Το βιβλίο εκδόθηκε στο πλαίσιο του Δεύτερου Φεστιβάλ Βιβλίου που διοργανώθηκε τον Ιούνιο 2023 στα Χανιά.2

 

Τα κείμενα είναι πολλά και όλα εξαιρετικά για τον τόπο «που κατοικούν οι Κύδωνες» από την εποχή του Ομήρου (Οδύσσεια, ραψωδία τ) και λίγα μόνο αποσπάσματα παραθέτω εδώ ως εγκώμιο της πόλης, της έκδοσης και της αγαπημένης Νίκης Τρουλλινού.

Εκεί στα βράχια όπου σωριάζονται τα κύματα, στην παραλία που απλώνεται από τα Χανιά ως τη Χαλέπα, οι γλάροι βυθίζουν τα κεφάλια τους στις υγρές κοιλότητες ψάχνοντας για καβούρια, αυτά που έχουν καταφέρει να κρατηθούν εκεί με κάποιο τρόπο. Κι επειδή δε βρίσκουν θυμώνουν με τους βράχους. Στρίβουν προς τα μέσα και κρώζοντας πεινασμένα τραβούν για την αγορά, στην Κανεβάρο. Πηγαίνουν εκεί να ψάξουν ό,τι άφησαν τα άλλα πουλιά.

[...]

Χανιά! Η ομορφιά της Κρήτης!

γράφει η Σαμπά Αλντισάι στο Κρήτη μου (Κέδρος, 2008).

Κοίταζα κάθε λίγο τα λουστρίνια μου και καμάρωνα. Έφτασα στα Στιλβωτήρια, δίπλα στην Αγορά. Είδα τον υπαίθριο φωτογράφο. Τον πλησίασα και του ζήτησα να με φωτογραφήσει. Άφησα στο στραβοκάνικο τραπέζι το πακετάκι με το βελούδο και στάθηκα να ποζάρω. Δίπλα μου το άλογό της άμαξας έδιωχνε με την ουρά τις μύγες που τον βασάνιζαν.

Από Τα μαύρα λουστρίνια της Μάρως Δούκα, εκδόσεις Πατάκη 2005.

Στην πόλη τριγυρνώ
Και προσπαθώ ν' ανακαλύψω τα περάσματα
Στις γειτονιές που συναντιόμαστε

από τον Σπιούνο της αγάπης του Λεωνίδα Κακάρογλου

Λίγο νοικοκυριό, λίγο κέντημα, λίγη μελέτη και το βραδάκι περίπατο στο λιμάνι του Χανιών ή στου Μπόλαρη. Παντού θάλασσα στη ζωή μας. Η Μαρίκα μας και εγώ, η Ίρμα κι η Κική, η Τζούλια κι η Τζένη. Τρία ζευγάρια αδερφές. Η Τζούλια κι η Τζένη ήταν Εβραιοπούλες. Είχανε μεγάλο εμπορικό μαγαζί οι γονείς τους, κι ήταν ανοιχτόκαρδοι άνθρωποι. Κι είχαμε πολλούς Εβρέους στα Χανιά. Και στο Ωδείο πολλά κορίτσια.

της Κλεοπάτρας Πρίφτη Από τα σημειωματάριά μου εννιά ιστορίες, Σύγχρονη Εποχή 1978.3

Αξίζουν πολλά ευχαριστώ στη Νίκη Τρουλλινού που τα διάλεξε με τόση αγάπη και τόση προσοχή.4 Επειδή, βέβαια, δεν είναι δυνατόν να αναφερθώ σε πολλά κείμενα, που καθένα είναι ξεχωριστό, παραθέτω τα περιεχόμενα στις σημειώσεις.5 Πραγματικά αξίζει να τα διαβάσουμε όλα και αξίζει να προστρέξουμε στις πηγές τους. Προσωπικά το κάνω, αν και νιώθω ικανοποίηση που πολλά τα έχω ήδη διαβάσει.

Και τελικά, τι είναι εκείνο που έφτιαξε το μύθο της όμορφης πόλης, αναρωτιέται η Νίκη Τρουλλινού κι απαντά, όπως θ' απαντούσαμε κι εμείς μαζί της:

Δεν ξέρω να απαντήσω,  ξέρω μόνο να χάνομαι στα σοκάκια του Τοπανά, να περνάω απέναντι τη Χάληδων στο Λαβύρινθο γύρω από την Τριμάρτυρη και το λόφο του Καστελλιού, να «πορίζω» στα στενά γύρω από το Πηγάδι του Τούρκου ως την Σπλάντζια, και τους Αγίους Αναργύρους ως τις κάποτε παράγκες των προσφύγων στον προμαχώνα της Αγίας Λουκίας,  τεντωμένα τα αυτιά να ακούνε ιστορίες, ιστορίες και προσευχές των πιο διαφορετικών ανθρώπων, στις πιο διαφορετικές γλώσσες, ξέροντας πάντα σε κάθε στιγμή που οι δρόμοι με πνίγουν, πως, να, βγήκα κιόλας στη θάλασσα.  Από τη Νέα Χώρα στο παλιό λιμάνι, στην Πύλη της Άμμου σύριζα στο κύμα, ως να βγεις παρακάμπτοντας και ξανασυναντώντας συνεχώς το κύμα, άλλοτε τρυφερό και άλλοτε εκδικητικό, στην Αγιά Κυριακή. [...]

Δεν έχουμε άλλο από το να πάμε μια βόλτα στα Χανιά, όπου 

Μοσχοβολούν οι γλάστρες, 

μοσχοβολάει ο σγουρός βασιλικός 

μοσχοβολάει κι η αγάπη 

κύμα με κύμα μεγαλώνει ο ωκεανός

...................................................................................................................................................

Σημειώσεις

1 Το απόσπασμα είναι μετάφραση του Δημ. Λούπη από τις Εκδόσεις Εκάτη 2005. Είχα ξαναγράψει για τον Τσελεμπί με αναφορά στο νησί της Κω εδώ: https://katerinatoraki.blogspot.com/2017/07/blog-post_23.html. 

2 Η Νίκη Τρουλλινού εμπνεύστηκε τον τίτλο στο τόσο εμπνευσμένο βιβλίο για την πόλη μας από το ποίημα «Όμορφη πόλη» του Γιάννη Θεοδωράκη που μελοποίησε ο Μίκης και περιλαμβάνεται στη συλλογή «Λιποτάκτες».

Όμορφη πόλη φωνές μουσικές

απέραντοι δρόμοι κλεμμένες ματιές...

 

 

3 Για τις εβραιοπούλες φίλες της Κλεοπάτρας Πρίφτη στο Ωδείο Χανίων είχα γράψει περισσότερα  εδώ https://katerinatoraki.blogspot.com/2015/09/blog-post.html και εδώ https://katerinatoraki.blogspot.com/2018/01/blog-post_69.html. 

4 Θα ήθελα να αναφερθώ ιδιαίτερα στον Χανιώτη Ματθαίο Φραντζεσκάκη, υπεύθυνο έκδοσης του βιβλίου, ψυχή του φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων που έχει γίνει πια ένας καταξιωμένος θεσμός για την πόλη και πέρα από τα όρια της πόλης και υπεύθυνο των εκδόσεων «Πυξίδα της πόλης» που πήρε το όνομα από το ομώνυμο μηνιαίο περιοδικό που κυκλοφορούσε για χρόνια, δικής του επίσης δημιουργίας. Κι επίσης, δεν θα παραλείψω να αναφερθώ στις όμορφες καλλιτεχνικές φωτογραφίες της Ένης Κούκουλα. Το συνολικό αποτέλεσμα έχει δώσει ένα πολύ όμορφο, ποιοτικό βιβλίο, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς το αισθητικό αποτέλεσμα.

5 Περιεχόμενα βιβλίου:

• Ομήρου Οδύσσεια
• Μίκης Θεοδωράκης, Πάμε μια βόλτα στα Χανιά
• Ηρόδοτος, Ιστορίαι
• Πολύβιος, Άπαντα
• Dr. Olfert Dapper, Περί της νήσου Κρήτης
• Σταυρούλα Μαρκουλάκη, Η ωραία Αλεξανδρινή
• Χριστόφορος Μπουαντελμόντι, Περιγραφή της νήσου Κρήτης
• Καστροφύλακας, Απογραφή του 1583
• Σπυρίδων Ζαμπέλιος, Οι Κρητικοί γάμοι
• Ονόριο Μπέλι, Αναφορά στον Αλφόνσο Ραγκόνα
• Μπενέτο Μόρο, Αναφορά προς τον Γενικό Προβλεπτή
• Τζουάνες Παπαδόπουλος, Στον καιρό της σχόλης
• Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, Ο Κρητικός Πόλεμος
• Εβλιγιά Τσελεμπή, Οδοιπορικό στην Ελλάδα
• Ιωάννης Μ. Δαμβέργης, Ο γερω - Μπραΐμης
• Νικόλαος Τωμαδάκης, Παλαιόν Τελωνείον
• Franz. W. Seiber, Αγοραπωλησία σκλάβων
• Ζαχαρίου Πρακτικίδου, Περί της πόλεως των Χανίων
• Αγαπίου μοναχού του Κρητός, Καλλιέργειαι
• Αντωνούσα I. Καμπουράκη, Ποιήματα τραγικά
• Ελπίς Μέλαινα - Βαρόνη Σβαρτς, Χανιά
• Άγγελος Ποθουλάκης, Οικία Σβαρτς
• Ιωσήφ Χατζηδάκις, Περιήγησις εις Κρήτην
• Νικόλαος Β. Πιμπλής, Βιογραφία
• Στέργιος Σπανάκης, Πόλεις και Χωριά της Κρήτης
• Λεωνίδας Κακάρογλου, Η Νεραντζιά
• Κωνστ. Γ. Φουρναράκης, Ο Βομβαρδισμός του 1897
• Μιχάλης Μαλανδράκης, Μια μικρή παράκαμψη
• Λεωνίδας Κακάρογλου, Σπιούνος της Αγάπης
• Ιωάννης Κονδυλάκης, Κρητικαί εικόνες
• Γεώργιος Σουρής, Το Κρητικό ζήτημα στον Ρωμηό
• Παντελής Πρεβελάκης, Το χρονικό μιας πολιτείας
• Φλαφλατάς, Ο χορός του Χρυσόστομου
• Σαμπά Αλτινσάϊ, Κρήτη μου
• Κώστας Γ. Καρυωτάκης, Διαβαίνουν
• Γεώργιος Δημοτάκης, Στιβανάδικα
• Νικόλας Κακατσάκης, Παλιά πόλη
• Μίκης Θεοδωράκης, Οι δρόμοι του Αρχάγγελου
• Λευτέρης Λαμπράκης, Τα πρώτα σινεμά
• Κώστας Γ. Καρυωτάκης, Ανταποκρίσεις 1912
• Emilia de Sanctis, Από τα Χανιά στην Τρίπολη
• Κώστας Γ. Καριωτάκης, Ανταποκρίσεις 1913
• Μίνως Ζ. Νικολακάκις, Η έλλειψη των κρεμμυδιών
• Απόφαση 144
• Αιμιλία Κλάδου - Μπλέτσα, Η Αγορά
• Αλέξης Μινωτής, Αυτοβιογραφικό
• Ιτζεδίν, Επιστολή φυλακισμένων στον Τόπο, 1915
• Φυλακές Καλαμίου - Ιτζεδίν, Επιστολή φυλακισμένου, 1956
• Μίνως Ζ. Νικολακάκις, Παλιά Χανιά
• Cevat Capan, Ένας ανταλλάξιμος απ' την Κρήτη
• Cevat Capan, Προσφυγιά
• Γιάννης Ρίτσος, Από το ημερολόγιον ενός φθισικού
• Μάρω Δούκα, Αθώοι και φταίχτες
• Βικτωρία Θεοδώρου, Θούριος
• Ιωάννα Καρυστιάννη, Η κυρία Κατάκη
• Γρηγόρης Γεωργουδάκης, Κάτι για τα Χανιά
• The London Bar
• Ρέα Γαλανάκη, Η κηδεία του Ελ. Βενιζέλου
• Γιάννης Θεοδωράκης, Ένα τραγούδι του καιρού μας
• Κλεοπάτρα Πρίφτη, Εννιά ιστορίες
• Γιώργος Σεφέρης, Ημερολόγιο, Απρίλης 1941
• Antony Beevor, Κρήτη, η Μάχη και η Αντίσταση
• Γιώργης Μανουσάκης, Η εκτέλεση
• Ιωσήφ Βεντούρα, Ταναΐς
• Σταύρος Βλοντάκης, Η Οχυρά Θέσις Κρήτης
• Αντόνιο Ταμπούκι, Το ποτάμι
• Γιάννης Κιουρτσάκης, Σαν Μυθιστόρημα
• Κώστας Λειβαδάς, Εντός των Τειχών
• Νίκη Τρουλλινού, Η αλήθεια της θείας
• Τύνια Μποτονάκη, Άσ' το κι ας αποθάνει
• Βικτωρία Θεοδώρου, Καινούρια Χώρα
• Κώστας Χιωτάκης, Το παρελθόν
• Γιάννης Τζεδάκης, Ένα μαγευτικό ταξίδι
• Μαρινέλλα Βλαχάκη, Χρονιάρες μέρες
• Ελένη Μαρινάκη, Περνώντας βάφεσαι μπλε
• Μάρω Βαμβουνάκη, Το πιο μεγάλο ταξίδι μου
• Μανώλης Σκουλούδης, Στα Ταμπακαριά
• Καρυστιάννη Ιωάννα, Το φαράγγι
• Μάρω Δούκα, Τα μαύρα λουστρίνια
• Τίτος Πατρίκιος, Επιμονή μιας πόλης
• Γιάννης Θεοδωράκης, Όμορφη Πόλη

Πιτσιμπούργκο, της Σώτης Τριανταφύλλου: στάλες αμερικάνικου ονείρου

Φτώχεια, αναδουλειά και αναφαγιά, πόλεμοι, αβεβαιότητες, κι από την άλλη το αμερικάνικο όνειρο, τεράστιες πόλεις, ψηλά χτίρια και σίγουρη δουλειά, κι ας ήταν στα μαυρισμένα τοπία του κάρβουνου και του χάλυβα. Δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα, μέσα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Η ιστορία του Δημοστένη, νιόπαντρου νέου από τη Χίο που φτάνει στο βιομηχανικό και πλούσιο Πίτσμπουργκ να βρεί την τύχη του, και της Ελέγκως, της νεαρής γυναίκας του που περιμένει το εισιτήριο  να πάει κοντά του. Ανταλλάσσουν επιστολές αγάπης και προσμονής. 

Εκείνος, σαν καταφέρει να βρει γραμματικό να του υπαγορεύει τα που θέλει να της πει, περιγράφει τα πράματα και θάματα του νέου κόσμου, τις συνθήκες ζωής και δουλειάς (με προφανή αθωότητα, αλλά και μπόλικο φόβο και ανασφάλεια) και τις οικονομίες που προσπαθεί να μαζέψει για να την καλέσει κοντά του στο Πιτσιμπούργκο, που «είναι πόλις μεγάλη, τέτοια εν έχεις ματαδεί», γράφει στην αγαπημένη του.

Πιτσιμπούργκο, 26 Νοέβρη 1913 

Ελέγκω μου γυναικούλα μου, λίγη απαντοχή ακόμα, σπαρτάρα μου. Φχαριστώ για τον ταβλά, έφτασε τριμμένος αλλά ήτονε μπουκιά και συχώριο. Ο Σπύρος ελωλάθηκε, εγώ σκεφτόμουνα ήμπα του κάμει καλό στο ροχαλητό. Αλλά μπα, τίποτις.

Εψές είχαμε συφορά εδώ στο Πιτσιμπούργκο, κόσμος επνίγηκε μέσα στον υπόνομο! Στους βόθρους! Είναι σκληρή η ζωή στην Αμερική, Ελέγκω μου, το μόνο καλό είναι ότι γνωρίζεις πού και πού κανέναν άνθρωπο της προκοπής, κι ότι όλοι οι αθρώποι είναι διαφορετικοί, εχτός αφ' τους Σλάβους, που 'ναι σαν κι εμάς, πάνω κάτω δηλαδής.  Οι γυναίκες είν' αλλιώτικες, όχι ότι ξενοκοιτάω, Ελέγκω μου, αλλά είν' αλλιώτικες και, ντρέπουμαι που θα το ειπώ, είναι τσαούσες,  κάμνουνε ό,τι κάμνουνε κι οι άντρες. Δουλεύγουνε, μπαίνουνε στ' αυτοκίνητα, οδηγούνε,  ζητούνε μιστά, και τώρα θένε, λένε,  και τον ψήφο. Πριν από χρόνια, μου το 'πε ο Παντελής ο Τιχάκης,  είχανε γίνει επεισόδια στα εργοστάσια, οι γυναίκες την επληρώσανε τη νύφη. Ξύλο με παλούκια, Ελέγκω μου. Εδώ κι εργοστασιάρχες είναι με τους Τούρκους. Βουρδουλιάζουνε. Αλλά μονάχα άμα ζητήσεις αύξηση. Λένε: Έτσι κι απεργήσετε, το ποτάμι θα βαφτεί κόκκινο. Σ', Ελέγκω μου, και λουφαζω. Αχνα δε βγάζω ο έρμος.

[...]

Θα ρθεις και θα με καμαρώνεις. Βασίλισσα θα σ' έχω.  Οι άλλοι Χιώτες, που δουλεύγουνε στα κάρβουνα και στις προβλήτες, θα μας ζηλεύγουνε. Στα κάρβουνα παθαίνουν τα πλεμόνια σου και στις προβλήτες σού σπάει η ραχοκοκαλιά. Σλάβοι, αράπηδες κι Έλληνες είμαστε ένα και το αυτό, Ελέγκω μου,  για να λέμε τη σκάφη σκάφη. Εδώ λένε (μπορεί να 'ναι και φούμαρα) πως στη Νέα Ορλεάνη, άλλη πόλη ετούτη,  νότια, οι Έλληνες είναι πασάδες κι οι Χιώτες έχουν χτίσει εκκλησι καταδική τους, ορθόδοξη.

Ήμπα  βάλανε κάνα τηλέφωνο της προκοπής στη Χώρα; Να ημπορέσω να σε ακούσω;

Ο Δημοστένης σου

Κι εκείνη του γράφει για τις δουλειές στο νησί, που παλεύγει όλη μέρα με το σπίτι και το περβόλι και που του πλέκει ένα χοντρό χράμι να σκεπάζεται στην παγωνιά του Πιτσιμπούργκου, και για την προσμονή της να λάβει το πολυπόθητο εισιτήριο. 

Χίος, 12 Μάη1914

Δημοστένη μου ελπίζω να 'σαι καλά και να μου στείλεις με το άλλο γράμμα το εισιτήριο. Εδώ πλακώνουν ακόμα πρόσφυγες, πολύπαθοι, κουρελήδες, πλακώνουν απ' το ξημέρωμα ίσαμε το δείλι. Παποριές ολάκερες, καΐκια, λένε πως απέναντι, στο Τσεσμέ, γίνονται σφαγές. Η Χώρα γιόμισε άντρες, γυναίκες, ορφανά, έπιπλα, συμπράγκαλα, ένα σωρό παλιοπράματα, όλοι κουρνιάζουν στα καφενεία κάτω αφ' τις τέντες. Βρέχει,  Δημοστένη μου, κι εδώ, όπως στο Πιτσιμπούργκο . Κι έμαθα αφ' την  Κατίγκω πως μαζί με τους πρόσφυγες ήρτανε κι αρρώστιες, εχτός από την ευλογιά τώρα έχομε και μηνιγγίτη. Αφ' τον μηνιγγίτη πεθαίνεις.

[ ...]

Δημοστένη μου, εν αιστάνομαι καλά, μου πονάει το ποκοίλι κι έχω αναφαγιά. Στείλε το εισιτήριο. Η άμια λέει πως είναι μάτιασμα. Γιατί, ήντα έχω για να με  ματιάσουνε; Τίποτις εν έχω. Ε, που έκανα εμετό, μου  'φτιαξε δυόσμο με τσόφλια από λεμόνι. Για να δούμε, θα γιάνω;

Η Ελέγκω σου

Σε λίγες σελίδες η Σώτη Τριανταφύλλου ζωντανεύει την τραγική μοίρα των μεταναστών και των οικογενειών που αφήνουν πίσω τους, μεταφέρει εικόνες από τη ζωή στη βιομηχανική πόλη του αμερικάνικου ονείρου, όπως τις φαντάζονται και όπως τελικά τις βιώνουν οι ήρωες του βιβλίου της, και τελικά οι μετανάστες όπου γης. Πρόκειται για το βιβλίο «Πιτσιμπούργκο» που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2006 στη Χίο και επανακυκλοφόρησε φέτος από τις εκδόσεις Πατάκη. 

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου το 2006 από τις εκδόσεις Αιγέας της Χίου

Είναι γραμμένο σε μορφή επιστολών που ανταλλάσσουν ο Δημοστένης με την Ελέγκω, σε ιδιωματική γλώσσα και ύφος της Χίου που το κάνει ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτο και προσιτό, με την χρήσιμη προσθήκη του γλωσσαρίου στο τέλος του βιβλίου. Το απόλαυσα ως αναγνώστρια, το φαντάζομαι ως ένα θεατρικό έργο για δύο πρόσωπα, που μπορεί να συγκλονίσει και με το περιεχόμενο, κυρίως, αλλά και με το ύφος γραφής.

Μέρος από το γλωσσάρι στο «Πιτσιμπούργκο» (2023)

----------------------------------------------------------------------------------------------------

Σημείωση

Διαβάζοντας το βιβλίο της Σώτης Τριανταφύλλου για το Πίτσμπουργκ, θυμήθηκα ένα άλλο εξαιρετικό βιβλίο, επίσης για τους  Έλληνες μετανάστες σε βιομηχανική πόλη της Αμερικής. Πρόκειται για το «Δενδρίτες» της Κάλλιας Παπαδάκη που αναφέρεται στο Κάμντεν του Νιου Τζέρσευ. Είχα γράψει εδώ.

η αγάπη είναι πιο παχιά από τη λήθη

Αγάπη, Ελπίς: Ξυλογραφία Γιάννη Μόραλη (Εθνική Πινακοθήκη, αρ. έργου Π.3548)

η αγάπη είναι πιο παχιά από τη λήθη 

πιο λεπτή απ' την ανάμνηση
πιο σπάνια είναι υγρή απ' όσο ένα κύμα
πιο συχνή απ' όσο αποτυγχάνει

είναι κυρίως τρελή και σεληνιασμένη
και λιγότερη θα είναι ποτέ
απ' όλη την θάλασσα μόνο που είναι
από την θάλασσα βαθύτερη

η αγάπη είναι λιγότερη πάντα απ' όσο κερδίζει
λιγότερη ποτέ από ζωντανή
πιο λίγο μεγαλύτερη απ' όσο ελάχιστα ξεκινάει
ακόμα πιο μικρή από την λήθη

είναι κυρίως λογική και ηλιόλουστη
και πιο πολύ δεν μπορεί να πεθάνει
απ' όλον τον ουρανό μόνο που
πιο ψηλή από τον ουρανό είναι.

Family group: ορειχάλκινο γλυπτό του Henri Moore (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Henry_Moore,_Family_Group_(1950).jpg) 

Αγάπη μου

τα μαλλιά σου είναι ένα βασίλειο
όπου βασιλεύει το σκοτάδι
το μέτωπό σου είναι ένα μάτσο λουλούδια

το κεφάλι σου είναι ένα ζωηρό δάσος
γεμάτο κοιμισμένα πουλιά
τα στήθη σου είναι σμήνη άσπρων μελισσών
πάνω στο κλαδί του κορμιού σου
το κορμί σου για μένα είναι ο Απρίλης
που στις μασχάλες του σημαίνει η άνοιξη

[...]

τα χείλη σου είναι οι σατράπηδες του κόκκινου
που στο φιλί τους συμμαχούν οι βασιλιάδες
άγιοι είναι
οι καρποί σου
κλειδούχοι του αίματός σου
τα πόδια σου πάνω στους αστραγάλους
είναι λουλούδια σε ασημένια βάζα

στην ομορφιά σου βρίσκεται των φλάουτων το δίλημμα
τα μάτια σου είναι των καμπάνων το φανέρωμα
που καταλαβαίνεις απ' το άρωμα.

------------------------------------------------------------------------

Σημείωση

Τα παραπάνω ποιήματα είναι του ε.ε. κάμμινγκς από την έκδοση του Ηριδανού (2007) με εισαγωγή, επιλογή και μετάφραση από τον Γιάννη Λειβαδά. Πρόκειται για τα ποιήματα με αρ. 9 και 11 αντίστοιχα· στα περιεχόμενα ως τίτλος κάθε ποιήματος δίνεται ο πρώτος στίχος που εδώ είναι με εντονότυπη γραφή. Για την έκδοση αυτή είχα ξαναγράψει πρόσφατα (https://katerinatoraki.blogspot.com/2023/10/ee-cummings.html).