Η αναγκαιότητα του Ίταλο Καλβίνο

Ο Αμερίγκο Ορμέα ορίστηκε εκλογικός αντιπρόσωπος σε ένα εκκλησιαστικό ίδρυμα για ανίατους ασθενείς και άτομα με αναπηρίες. Ο Αμερίγκο ήταν αριστερός, μέλος κάποιου αριστερού κόμματος της Ιταλίας. 

Εκείνα τα χρόνια στην Ιταλία, το κομμουνιστικό κόμμα είχε αναλάβει, ανάμεσα στα πολλά άλλα καθήκοντά του, κι εκείνο ενός ιδανικού φιλελεύθερου κόμματος που δεν είχε υπάρξει ποτέ. Κι έτσι το στήθος του κάθε κομμουνιστή ήταν δυνατόν να φιλοξενεί δύο άτομα μαζί: έναν αδιάλλακτο επαναστάτη κι έναν ολύμπιο φιλελεύθερο. Σ' εκείνους τους δύσκολους καιρούς, όσο περισσότερο ο παγκόσμιος κομμουνισμός γινόταν σχηματικός και χωρίς αποχρώσεις μέσα στις επίσημες και συλλογικές εκφράσεις του, τόσο πιο συχνά συνέβαινε, μέσα στο στήθος ενός μεμονωμένου στρατευμένου κομμουνιστή, να κερδίζει ο φιλελεύθερος σε ικανότητα εκτίμησης των διαφορετικών απόψεων και ποικιλοχρωμία, αυτό που ο κομμουνιστής έχανε από τον εσωτερικό του πλούτο καθώς εξομοιωνόταν με τον συμπαγή σιδερένιο όγκο.

Κι επειδή μας αρέσει να εντοπίζουμε αναλογίες, κι επειδή σχεδόν κάθε φορά στις εκλογές είμαι εκλογική αντιπρόσωπος, εδώ και πολλά πολλά χρόνια, ξεφυλλίζω πάλι το «Η μέρα ενός εκλογικού αντιπροσώπου» του Ίταλο Καλβίνο (εδώ από τις εκδόσεις Κριτική, 2019, σε μετάφραση Τόνιας Τσίτσοβιτς - Radin). Κι ενώ ο Καλβίνο επιλέγει μια ακραία περίπτωση για να περιγράψει τις παρατηρήσεις του ήρωά του, του Αμερίγκο, βρίσκει κανείς τόσες μα τόσες αναλογίες... Όσο θυμάμαι εκείνον τον καλοντυμένο κύριο που ήθελε ντε και καλά να μπει μαζί με τον γέροντα πατέρα του πίσω από το παραβάν, αλλά κι εκείνη την ηλικιωμένη (τσαούσα, επιτρέψτε μου τον χαρακτηρισμό) κυρία, που επέμενε να δώσει το έτοιμο ψηφοδέλτιο στον επίσης ηλικιωμένο σύζυγο, εκείνος αρνιόταν, εκείνη φώναζε κι έλεγε στη δικαστική αντιπρόσωπο ότι δεν πάει καλά (έκανε και τη σχετική κίνηση στο κεφάλι υπονοώντας τα μυαλά), εκείνος φώναζε «άκου θα μου πεις εσύ τι θα ψηφίσω», επικράτησε ένα φοβερό κομφούζιο μέσα στο τμήμα, εκείνος κατάφερε να ρίξει το δικό του κι έφυγαν, αυτός μπροστά προπορευόμενος και γρήγορα, κι εκείνη πίσω, σχεδόν τρέχοντας  για να τον φτάσει, μουρμουρίζοντες αμφότεροι...

Στο εκλογικό τμήμα του Αμερίγκο, επιστρατεύονται μια μοναχή ή ένας παπάς να βάλουν το σταυρουδάκι για λογαριασμό των τροφίμων του ιδρύματος. Καμιά φορά όμως κάποιος ή κάποια αντιπρόσωπος αποκαλύπτει την αλήθεια:

Πρόεδρε, βλέπει! Μπορεί να πάει να ψηφίσει μόνος του! αναφωνούσε η γυναίκα με τα πορτοκαλιά. Του έτεινα το μολύβι κι αυτός άπλωσε το χέρι και το πήρε!

Έχει κι άλλες εμπειρίες ο Αμερίγκο εκείνη τη μέρα που έγινε εκλογικός αντιπρόσωπος, είδε από κοντά  την ασχήμια, την υποκρισία και την αθλιότητα, δοκιμάστηκαν οι ηθικές επιλογές του, ένιωσε τη ματαιότητα, είδε σαν το Κοτολένγκο, το Ίδρυμα, να είναι ο καθρέφτης του κόσμου, 

[...] το βασίλειο του νάνου υπερίσχυε του βασιλείου του εντιμότατου κι ο Αμερίγκο τώρα ένιωθε ότι ήταν ολόκληρος με το μέρος του νάνου, ότι ταυτιζόταν μ' αυτό το κάτι [...]

Η εκλογική διαδικασία φτάνει στο τέλος της, ο Πρόεδρος χαίρεται που εκτέλεσαν το καθήκον τους και για τέσσερα χρόνια δεν θα 'χουν αυτή την έννοια (πάντως, στο δικό μου τμήμα στις τελευταίες εκλογές η Πρόεδρος είχε πολλή αγωνία μη και δεν γίνουν επαναληπτικές εκλογές και χάσει την αμοιβή...). Ο Αμερίγκο δεν συμφωνεί, προβλέπει κι όλας 

(μα έκανε λάθος) ότι η ημέρα που ζούσαν θα έμενε στην ιστορία σαν μια ημερομηνία ιταλικής οπισθοδρόμησης ([...] η Ιταλία προχώρησε εκφράζοντας όλο και περισσότερο τη διπρόσωπη ψυχή της), σαν μια παγκόσμια απολίθωση (μα σ' όλη τη Γη, ακριβώς εκείνα τα πράγματα που έμοιαζαν φτιαγμένα από πέτρα κινούνταν), χαρίζοντας ηρεμία μόνο στις τεμπέλικες συνειδήσεις, σαν τη συνείδηση του προέδρου του εκλογικού τμήματος και καταπνίγοντας την ανάγκη αναζήτησης των ξύπνιων συνειδήσεων (αντίθετα, τα πάντα αποδείχθηκαν όλο και πιο περίπλοκα κι ήταν όλο και πιο δύσκολο να ξεχωρίσεις το θετικό και το αρνητικό και πιο απαραίτητο να απορρίπτεις τα φαινόμενα και να αναζητείς τις όχι προσωρινές ουσίες: λίγες και αβέβαιες ακόμα...)

Προφανείς οι αναλογίες, προφανής η αναγκαιότητα του Ίταλο Καλβίνο που με τις πολύ λεπτές, έξυπνες, συχνά χιουμοριστικές αλλά και βαθιά στοχαστικές παρατηρήσεις του ανατέμνει συμπεριφορές και στηλιτεύει κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις, δίνοντας την ωραία ευκαιρία στον αναγνώστη, στην αναγνώστρια όχι μόνο να απολαύσει μια ωραία ιστορία (πόσο ωραίο είναι κι αυτό από μόνο του, βέβαια), αλλά και να ανακαλύψει, να εντοπίσει τις αναλογίες, να στοχαστεί, να αναστοχαστεί ...

Η αναγκαιότητα του Ίταλο Καλβίνο, λοιπόν. Ο τίτλος της ανάρτησης δεν είναι δικός μου, παρότι ταιριάζει και στα παραπάνω. Τον βρήκα σ' ένα, όχι μακρινό, απόκομμα της εφημερίδας Εποχή (28-29 Απριλίου 2023) με άρθρο του Θωμά Τσαλαπάτη, τρεις εβδομάδες πριν από τις εκλογές του Μαΐου. Τώρα που το ξαναδιάβασα, ο λόγος του συντάκτη του, πέρα από βαθύς, στοχαστικός, όπως πάντα, μου φάνηκε πικρά προφητικός. Αντιγράφω εδώ ολόκληρο το άρθρο, υπάρχει και στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας:

Έργο του Danielle Castellano όπως δημοσιεύτηκε στην έντυπη έκδοση της Εποχής (υπάρχει εδώ https://www.instagram.com/daniele.castellano/)

 Ο κόσμος μας έχει γίνει άχαρος, στεγνός και υπερόπτης. Προπονείται καθημερινά ώστε να έχει όσο το δυνατόν περισσότερες απαντήσεις, όλο και λιγότερες ερωτήσεις. Επικοινωνεί συνεχώς χωρίς να διαλέγεται, σαρώνει πληροφορίες χάνοντας την ικανότητά του να μπορεί να φανταστεί. Κυνισμός και εθισμός δημιουργούν καθημερινά το καλούπι του νέου ανθρώπου. Και σε μια στιγμή βραχυκυκλώματος, όταν ο μηχανισμός για λίγο σταματήσει να λειτουργεί, εσύ κοιτάζεις απέξω όλη αυτή τη διαδικασία που δίνει σχήμα στη δική σου ζωή και καταλαβαίνεις πως κάτι δεν πάει καλά. Τον κοιτάς και απορείς. Διεκδικείς την απόστασή σου απ’ όλο αυτό. Και έχεις ανάγκη. Από αντίδοτα και καταφύγια. Και θα σου πω κάτι ειλικρινές, αναγνώστη μου. Δεν υπάρχει καταφύγιο εξίσου όμορφο, και δεν υπάρχει αντίδοτο εξίσου δραστικό με αυτά που μπορείς να συναντήσεις στον πλανήτη του Ίταλο Καλβίνο.

Ένα παιδί ανεβαίνει στα κλαδιά ενός δέντρου και αποφασίζει να μην κατέβει ποτέ από εκεί, το σύμπαν δημιουργείται από την επιθυμία μιας μάνας να μαγειρέψει λαζάνια για να ευχαριστήσει τα παιδιά της, ένας τεράστιος αριθμός μερμηγκιών καταστρέφει την οικογενειακή ζωή ενός ζευγαριού και όλες οι πόλεις, οι τόσες πόλεις έχουν πάντοτε όνομα γυναικών. Ίσως να μην υπάρχει κανένας συγγραφέας στην ιστορία της λογοτεχνίας ο οποίος να χρησιμοποίησε το ποιητικό και το κωμικό στοιχείο στον πεζό λόγο εξίσου δραστικά, σε τέτοια έκταση και με τέτοια αποτελεσματικότητα. Υπάρχουν ποιητές που συχνά χρησιμοποιούν το χιούμορ και υπάρχουν σατυρικοί συγγραφείς με στιγμές εξόχως ποιητικές. Στην περίπτωση του Καλβίνο, όμως, βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι διαφορετικό. Εδώ τα δύο στοιχεία συνυπάρχουν αρμονικά στον πυρήνα δημιουργώντας όλες τις επιφάνειες των ιστοριών. Όταν γελάς στην ανάγνωση, γνωρίζεις πως από κάτω υπάρχει μια βαθιά ποιητικότητα και όταν εντυπωσιάζεσαι από την ομορφιά μιας εικόνας ή μιας περιγραφής, στην πραγματικότητα γελάς από την απόλαυση που μόνο η ομορφιά της ανθρώπινης φαντασίας μπορεί να σου προκαλέσει.

Αυτό συμβαίνει γιατί ο Καλβίνο γνωρίζει να επιστρέφει διαρκώς στην απλότητα του πρωταρχικού. Του πρώτου μύθου, του παραμυθιού, της αφηγηματικής κοσμικής αρχής. Όχι με την επιφανειακότητα ενός απλοϊκού ευρήματος, αλλά με την απλότητα που επιβάλει μια οικουμενική αλήθεια της φαντασίας. Ο συγγραφέας διαρκώς συνομιλεί με τις επικράτειες των ιταλικών και παγκόσμιων παραμυθιών, των γραπτών των εξερευνητών και των ταξιδιωτών, τις επιστημονικές ανακαλύψεις. Ίσως γι’ αυτό τα γραπτά του πάντα αναδίδουν αυτή την αίσθηση του πρωτόγνωρου και μαζί οικείου. Οι ιστορίες του Καλβίνο είναι χώρες που ανακαλύπτονται για πρώτη φορά με την ανάγνωσή τους. Και όμως σου δημιουργούν την αίσθηση πως βρίσκονταν πάντοτε εκεί.

Οι σύγχρονοι μύθοι του Καλβίνο αποτελούν αρχέτυπα της ανάγκης του ανθρώπου να φαντάζεται, να πλάθει κόσμους και να δημιουργεί. Διατυπωμένοι όμως με μια λογοτεχνική στιβαρότητα που ποτέ δεν κομπάζει και δεν περιαυτολογεί, αλλά αντίθετα χρησιμοποιεί τις λογοτεχνικές ανακαλύψεις του μοντερνισμού με τρόπο πάντοτε γοητευτικό και πάντοτε προσιτό. Το παιχνίδι, το λογοτεχνικό ρίσκο, ο αφηγηματικός περιορισμός δίνουν σχήμα σε μερικά από τα σημαντικότερα συγγραφικά στοιχήματα του 20ού αιώνα.

«Μελέτησα την επικράτεια της λογοτεχνίας όλη μου τη ζωή και ο Καλβίνο υπήρξε ο μόνος πραγματικά σπουδαίος συγγραφέας της εποχής μου», θα πει ο φειδωλός στις κρίσεις του Γκορ Βιντάλ. Σε μια εποχή που το ανθρώπινο κομμάτι του ανθρώπου μουδιάζει όλο και περισσότερο, σε μια εποχή που η ειλικρίνεια του καθρέφτη έχει αντικατασταθεί από την κολακεία της οθόνης και οι φίλοι από διαδικτυακούς ακολούθους, ο Καλβίνο στέκει ως η μεγάλη υπενθύμιση. Του ανθρώπου και κυρίως του ανθρώπου όπως μόνο ο άνθρωπος μπορεί να τον φανταστεί.

 

Φαντάζομαι την Τζίνα Πολίτη με μια μεγάλη αρμαθιά κλειδιά

 

[...] παρομοιάζω τον εαυτό μου με μια σεβάσμια βικτωριανή οικονόμο, από τη ζώνη της οποίας κρέμεται μια μεγάλη αρμαθιά από κλειδιά [...] *

 Στα κείμενά της η Τζίνα Πολίτη αναζητεί τα κλειδιά που θα την πάνε σε μια άλλη σκέψη, ένα άλλο έργο, μια άλλη ιδέα, θα την οδηγήσουν σ' ένα φως (ή και σ' ένα σκοτάδι, από τα πολλά της ιστορίας των ανθρώπων;). Γράφει:

Πανάρχαιο σύμβολο το κλειδί, και διαχρονικό, όπως το φως και το σκοτάδι, δεν χάνεται ποτέ, από εποχή σε εποχή, μέσα από τη γλώσσα, την ποίηση, τη σκέψη, πάντα, ως τον τελευταίο άνθρωπο, θα μεταβιβάζεται. **

Και μαζί, συνεχώς είναι κεντρικό το ζήτημα της μνήμης. Δυο είναι τα πηγάδια της μνήμης έγραφε, το πηγάδι της ζωής, με τις μνήμες άσβηστες σαν εκείνη της πλατείας Αγάμων όταν ήταν 12 χρονών κοριτσάκι, και το πηγάδι των αναγνωσμάτων, όπου 

από τα κοιτάσματα του αρχείου μιας μισοσκότεινης βιβλιοθήκης, αναδύονται ξάφνου από τα έγκατα [...] απρόσμενοι, συναρπαστικοί συνειρμοί, η επεξεργασία των οποίων καταλήγει κυριολεκτικά στη μετάπλασή τους σε κλειδί».

Το αρχείο, ως «τόπος μνήμης και λήθης» και οι λέξεις που «έχουν τη δύναμη να πληγώνουν, ακόμα και να θανατώνουν» γίνονται τα κλειδιά (συμπεραίνω εγώ) για το «ανεπούλωτο τραύμα που άφησε εντός μου το ήδη και από πάντα απέθαντο Εμφύλιο Σώμα της ιστορίας μας».

Είναι εξαιρετικό το κείμενο με τίτλο «Η ποιητική του Αρχείου» (απ' όπου και τα παραπάνω), όπου κάνει λόγο για τις δορύαιμες και αυτοκτόνες λέξεις, μεταφέροντας λόγια του Ελύτη από το Άξιον εστί, για να καταδείξει τη διαφορά ανάμεσα «στον απαθή λόγο της ιστορίας και εκείνον της λογοτεχνίας».*** Γραμμένο το 2014 με αφορμή το βιβλίο «Εμφύλιο σώμα» του Κώστα Βούλγαρη, αποτελεί ένα εμβληματικό, κατά τη γνώμη μου, κείμενο για τον ρόλο, την αποστολή, τη σύνθεση, την ιστορία, τον «πυρετό» των αρχείων. Και όπως σε όλα της τα κείμενα, βγάζει ένα ένα τα κλειδιά από την αρμαθιά που κρέμονται από τη ζώνη της και μας ανοίγει τις πόρτες και για άλλους κόσμους, μας παραπέμπει σε άλλες πηγές, στα λόγια άλλων δημιουργών, όχι με απλή αναφορά βέβαια, αλλά με ερμηνεία, σύνδεση, σύγκριση. Ας αναφέρω από αυτά, πέρα από τα λεξικά στα οποία προσέτρεξε για να ορίσει αρχικά την έννοια του αρχείου, τα Δοκίμια του Μπόρχες και το βιβλίο της Nicole Loraux Η διχασμένη πόλη: Η λήθη στη μνήμη της Αθήνας (που μόλις τον προηγούμενο μήνα διάβασα, είναι εξαντλημένο από τον εκδότη, το βρήκα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Χανίων).

Η μνήμη και οι απώλειες πάντα. Στη διάλεξη με τίτλο «Δαιμονοποίηση και εξιδανίκευση του Νότου» που είχε δώσει στις 13 Φεβρουαρίου 2014 για το Ινστιτούτο Πουλαντζά μας καλεί ν' ακούσουμε αυτή τη διάλεξη σαν το «ρέκβιεμ ενός πανεπιστημιακού λόγου που χάνεται», σε μια εποχή όπου «τα ποτάμια της μνήμης και της προσδοκίας συνεχώς στερεύουν». ****

Η Τζίνα Πολίτη έφυγε χθες στα 93 της χρόνια. Ήταν μια ωραία γυναίκα, μια επιφανής επιστημόνισσα, μια σπουδαία προσωπικότητα της αριστεράς. Αντιγράφω την αρχή από το αναλυτικό πλούσιο βιογραφικό που δημοσιεύεται στο βιβλίο της Αναζητώντας το κλειδί:

Η Τζίνα Πολίτη, ομότιμη καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1930 και έζησε από παιδί όλες τις εθνικές τραγωδίες που δοκίμασαν και δοκιμάζουν ακόμα τη χώρα μας. Αυτή η ιστορική εμπειρία καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την διά βίου ένταξή της στην Αριστερά και τις θεωρητικές προσεγγίσεις της λογοτεχνικής έρευνάς της. Η πρώτη εκδοτική της απόπειρα στο χώρο της Λογοτεχνίας ήταν η μετάφραση που έκανε από τα αγγλικά στα ελληνικά του μυθιστορήματος του Joseph Conrad «Ο Νέγρος του Ναρκίσσου», η οποία δημοσιεύτηκε το 1949 σε συνέχειες στη Νέα Εστία. Το 1950 πήρε υποτροφία από το κολλέγιο Barnard του πανεπιστημίου Columbia για να σπουδάσει αγγλική λογοτεχνία ...

Ιδιαίτερο αντικείμενό της, ανάμεσα στα άλλα, ήταν η αγγλική λογοτεχνία, η ανάλυση της οποίας ήταν ένα βύθισμα στα πίσω από τις λέξεις, στα ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά δεδομένα της εποχής που είχε γραφτεί ή που αναφέρεται κάθε έργο. Έχουν ενδιαφέρον τα κείμενα που έχει συγκεντρώσει στο βιβλίο της «Η διαλεκτική της εξουσίας ...» (αρχικά δημοσιευμένα αλλού) και όπου παρουσιάζει και ερμηνεύει μέσα από έργα της αγγλικής λογοτεχνίας προηγούμενων αιώνων τις αντιλήψεις και τις κατεστημένες ιδέες της εποχής αλλά και την ανάδυση νέων ιδεών και νέων θεσμών. 

Έτσι, για παράδειγμα, στο κείμενο του 2010 με τίτλο «Ο αφηγητής ως μετωνυμία της πολιτικής στο μυθιστόρημα», αναλύοντας έργα του Χένρυ Φίλντινγκ, μας μιλά για την εμφάνιση  της πολιτικής οντότητας «κόμμα» και της πολιτικής τελετουργίας «εκλογές» και μας μεταφέρει λόγια του αφηγητή όπως:

αυτές τις σπουδαίες τέχνες που ο λαός αποκαλεί "απάτη", "υποκρισία", "υποσχέσεις", "ψεύδη" και "δολιότητα" [...] οι μεγάλοι άνδρες τις αποκαλούν χάριν συντομίας με το συλλογικό όνομα "πολίτευμα" ή "πολιτική", ή μάλλον "πόλιτρικς" (politrics). *****

Κάνει αναδρομή στον θεσμό των εκλογών στην Αγγλία του 18ου αιώνα, όπου δικαίωμα ψήφου είχαν μόνο οι άντρες και μόνο αυτοί που κατείχαν τίτλους κυριότητας ακινήτου, και αναφέρει περιστατικό από τις βουλευτικές εκλογές της 17ης Απριλίου 1754 στην κομητεία της Οξφόρδης, το οποίο μάλιστα έχει απαθανατιστεί από τον ζωγράφο Ουίλλιαμ Χόγκαρθ (William Hogarth) σε μια σειρά τεσσάρων πινάκων με τίτλο "Humours of an Election" (αστεία από μια εκλογική αναμέτρηση).

Ψηφοθηρία: Ένας από τους πίνακες της σειράς "Humours of an Election" του Hogarth

Συγγραφείς όπως ο Φίλντινγκ, ο Σουίφτ, ο Ντιφόου και άλλοι είχαν σχέση με πολιτικά κόμματα και η Τζίνα Πολίτη αναζητά και συγκρίνει τις σχέσεις με την πολιτική των συγγραφέων και των ηρώων τους στα λογοτεχνικά έργα. Αναζητά τη σχέση πολιτικής και ηθικής στα έργα αυτά, όπου συχνά «η ύπαρξη του ενός αποκλείει την ύπαρξη του άλλου».

Μιλώντας για τη γλώσσα των λογοτεχνικών κειμένων, κάνει αναφορά στην «ανατρεπτική», όπως την ονομάζει, πολιτική της γλώσσας και στο Μανιφέστο της γλώσσας που συνέταξε η Βασιλική Εταιρεία το 1660, το οποίο ευνοεί τον άμεσο, αυθεντικό, απερίφραστο τρόπο ομιλίας, «προτιμώντας εντέλει τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι τεχνίτες, οι χωρικοί και οι έμποροι από τη γλώσσα των ευφυολόγων και των λογίων» (και μας θυμίζει δικές μας καταστάσεις από εκείνη την εποχή ακόμη αλλά που κράτησαν πολύ...).

Εκτός από τα πάμπολλα αποκόμματα που έχω στο σπίτι, στη βιβλιοθήκη μου υπάρχουν τα βιβλία της:

• Αναζητώντας το κλειδί, Ερατώ, 2017

• Η διαλεκτική εξουσίας/αντίστασης στη λογοτεχνία: Δοκίμια για το συμβόλαιο, το δαιμονικό, τις μέλισσες και τους δίκαιους, Νήσος, 2015,
  

•  Δαιμονοποίηση και εξιδανίκευση του Νότου: Ένα λογοτεχνικό ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο, Νήσος - Ινστ. Ν. Πουλαντζά, 2014 (περιλαμβάνεται επίσης στο προηγούμενο, σελ. 103),
  

ενώ ένα εξαιρετικό κείμενό της υπάρχει στον συλλογικό τόμο 

• «Ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης και η μεταπολεμική αριστερή διανόηση», Εκδόσεις διαπολιτισμός-Μελέτες, 2016 (έχω γράψει εδώ: https://katerinatoraki.blogspot.com/2016/12/blog-post_16.html).

Δεν εξαντλούνται οι αναφορές στο και από το γραπτό έργο της Τζίνας Πολίτη, η αρμαθιά είναι γεμάτη κλειδιά κι εμείς, μπαίνοντας στους κόσμους της, μπαίνουμε στους κόσμους της γνώσης και των στοχασμών, της λογοτεχνίας, της ιστορίας, της πολιτικής και της ηθικής, της δικαιοσύνης, των αντιφάσεων εξουσίας και δημοκρατίας. Αυτός ήταν ο κόσμος της, κι αυτή ήταν η Τζίνα Πολίτη, μια επιφανής διανοούμενη και μια δυναμική ακτιβίστρια της Αριστεράς (δυναμικές οι παρεμβάσεις της σε ζητήματα διακρίσεων κ.ά., όπως ήταν η δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου). Έχω την εικόνα της, μοναδική φορά που τη συνάντησα, 3 Ιουλίου 2017 στο καφέ πάνω από τη Στοά του Βιβλίου (πάει πια και η Στοά Βιβλίου, πάει και η Μυρσίνη Ζορμπά) όταν έγινε παρουσίαση του βιβλίου της «Αναζητώντας το κλειδί».

 

Φαντάζομαι την Τζίνα Πολίτη με μια μεγάλη αρμαθιά κλειδιά περασμένη στη ζώνη της ποδιάς της...

 

 .....................................................................................................

 Παραπομπές

*  «Αναζητώντας το κλειδί», σελ. 156

**  «Αναζητώντας το κλειδί», σελ. 154

*** «Αναζητώντας το κλειδί», σελ. 125. Το κείμενο αυτό έχει δημοσιευτεί και εδώ: https://www.oanagnostis.gr/i-piitiki-tou-archiou/

****  Αξίζει να την δείτε όλη, υπάρχει εδώ: https://vimeo.com/87623705

 

***** Η διαλεκτική εξουσίας.... σελ.17
 

 

 

 

 

 

 

 

Θεριά οι άνθρωποι, δεν μπορούν το φως να το σηκώσουν: η αποκαθήλωση και η ταφή στην τέχνη

Η Αποκαθήλωση του Κωνσταντίνου Παρθένη (φωτογραφία από την πρόσφατη έκθεση στην Εθνική Πινακοθήκη) 

 

Η Ταφή του Χριστού του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Εθνική Πινακοθήκη

Στον πίνακα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου με την ταφή του Χριστού, όπως σημειώνεται στις πληροφορίες της Εθνικής Πινακοθήκης,  απεικονίζεται η μετάβαση του ζωγράφου από τη βυζαντινή στην αναγεννησιακή τέχνη. Ενδιαφέρον έχει η ανάλυση του έργου από την Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, στο οποίο σημειώνει, ανάμεσα στα άλλα, και τις επιδράσεις από άλλους καλλιτέχνες:

Ο Θεοτοκόπουλος, εγκαταλείποντας τη βυζαντινή παράδοση του επίπεδου χώρου, τονίζει ιδιαίτερα την τρίτη διάσταση με τον διαγώνιο άξονα που σχηματίζουν η σαρκοφάγος, το σώμα του Χριστού και οι προβαλλόμενες σκιές.

Στο πρώτο επίπεδο, πλάι στον ακάνθινο στέφανο και τα καρφιά της αποκαθήλωσης, απεικονίζεται το μαγικό φυτό του μανδραγόρα. «Η Ταφή», που χαρακτηρίστηκε από τον Gabriele Finaldi «ως ένα από τα πιο γοητευτικά έργα της βενετικής περιόδου του Γκρέκο», έχει ζωγραφιστεί με μια πλούσια γκάμα χρωμάτων όπου κυριαρχούν τα θερμά πορτοκαλιά και όλοι οι τόνοι του κόκκινου, που συνομιλούν ευχάριστα με τα ψυχρά γαλάζια, τα πράσινα, τα λιλά, ενώ το σπήλαιο, το έδαφος και ο μανδύας του Νικοδήμου αποδίδονται με βυζαντινές ώχρες και σιένες. Η εξέταση της υποδομής του έργου απέδειξε ότι προετοιμάστηκε με πολλή επιμέλεια, με ένα νευρώδες και ακριβές προσχέδιο.

Η Αποκαθήλωση του Άλμπρεχτ Ντύρερ, Εθνική Πινακοθήκη (https://www.nationalgallery.gr/artwork/i-apokathilos

Τα παραπάνω είναι μόνο τρία δείγματα από την απεικόνιση της αποκαθήλωσης και της ταφής στη ζωγραφική και χαρακτική. Το έργο του Παρθένη λιτό μα ιδιαίτερα εκφραστικό, ένα εξαιρετικό δείγμα 

Στη λογοτεχνία, συγκλονιστικό είναι το ποίημα του Κώστα Βάρναλη "Οι πόνοι της Παναγιάς", στο οποίο, ας μου επιτραπεί η χρήση της πρόσφατης αναφοράς του Θανάση Νιάρχου, επιβεβαιώνει με τον καλύτερο τρόπο ότι ο θρήνος ταιριάζει στη λογοτεχνία:

Που να σε κρύψω, γιόκα μου, να μη σε φτάνουν οι κακοί;
Σε ποιο νησί του Ωκεανού, σε ποιαν κορφήν ερημική;
Δε θα σε μάθω να μιλάς και τ' άδικο φωνάξεις.
Ξέρω, πως θα 'χεις την καρδιά τόσο καλή, τόσο γλυκή,
που μες στα βρόχια της οργής ταχιά θενά σπαράξεις.

Συ θα 'χεις μάτια γαλανά, θα 'χεις κορμάκι τρυφερό,
θα σε φυλάω από ματιά κακή κι από κακόν καιρό,
από το πρώτο ξάφνιασμα της ξυπνημένης νιότης.
Δεν είσαι συ για μαχητές, δεν είσαι συ για το σταυρό.
Εσύ νοικοκερόπουλο, όχι σκλάβος ή προδότης.

Τη νύχτα θα σηκώνομαι κι αγάλια θα νυχοπατώ,
να σκύβω την ανάσα σου ν' ακώ, πουλάκι μου ζεστό,
να σου τοιμάζω στη φωτιά γάλα και χαμομήλι
κι ύστερ' απ' το παράθυρο με καρδιοχτύπι θα κοιτώ
που θα πηγαίνεις στο σκολειό με πλάκα και κοντύλι...

Κι αν κάποτε τα φρένα σου το Δίκιο, φως της αστραπής,
κι η Αλήθεια σού χτυπήσουνε, παιδάκι μου, να μην τα πεις.
Θεριά οι άνθρωποι, δεν μπορούν το φως να το σηκώσουν.
Δεν είναι αλήθεια πιο χρυσή σαν την αλήθεια της σιωπής.
Χίλιες φορές να γεννηθείς, τόσες θα σε σταυρώσουν.

Ώχου, μου μπήγεις στην καρδιά, χίλια μαχαίρια και σπαθιά.
Στη γλώσσα μου ξεραίνεται το σάλιο, σαν πικρή αψιθιά!
- Ω! πώς βελάζεις ήσυχα, κοπάδι εσύ βουνίσο...-
Βοηθάτε, ουράνιες δύναμες, κι ανοίχτε μου την πιο βαθιά
την άβυσσο, μακριά απ' τους λύκους να κρυφογεννήσω!

Και πόσο επίσης συγκλονιστικά το τραγούδησε ο Νίκος Ξυλούρης στη σύνθεση του Λουκά Θάνου:

Το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας έγινε εκατό χρονών!

 για τις γενιές που τώρα και το ... 2023 θα είναι ενεργές, πολλά στη δράση τους ως παραγωγοί, επιστήμονες και πολίτες οφείλονται στις παρεμβάσεις του ΤΕΕ

έγραφε στον πρόλογο της ειδικής έκδοσης για τα 80 χρόνια του ΤΕΕ ο τότε Πρόεδρός του Γιάννης Αλαβάνος και που είχα την τιμή και την ευχαρίστηση να συγκαταλέγομαι στην ερευνητική ομάδα για την ολοκλήρωσή της με συντονιστή τον ακούραστο Θανάση Κονταξή.

Το εξώφυλλο της έκδοσης του 2003 για τα 80 χρόνια του ΤΕΕ (ολόκληρη εδώ: http://library.tee.gr/digital/books_tee/book_55834/book_55834_contents.htm)

[...] οι γενιές των μηχανικών που τώρα [το 2003] είναι ενεργές -αλλά δεν θα είναι στα 100 χρόνια του- είναι υπερήφανες για όσα χαρακτηριστικά αποτελούν και αναδεικνύουν τη συνέχεια στη δράση του ιστορικού και πιο πολυπληθούς επιστημονικού φορέα της Ελλάδας.

Έτσι άρχιζε ο πρόλογος για τα 80 χρόνια του ΤΕΕ. Ανήκω κι εγώ στις γενιές που δεν είμαστε πια ενεργές, έγιναν όμως τόσες αλλαγές τα τελευταία είκοσι χρόνια! Καλό θα είναι, πάντως, οι σημερινές ενεργές γενιές των μηχανικών, αλλά όχι μόνο των μηχανικών, να γνωρίζουν και να μπορούν να αξιολογούν τις παρεμβάσεις, τον ρόλο και τη συμβολή του ΤΕΕ στην ανάπτυξη του τόπου και του επαγγέλματος του μηχανικού. Αναρωτιέμαι και αν η Πολιτεία γνωρίζει και αξιολογεί τις παρεμβάσεις, τον ρόλο και τη συμβολή του ΤΕΕ στην ανάπτυξη του τόπου και του επαγγέλματος του μηχανικού. Θα το ευχόμουν. Η ιστορία ενημερώνει, διδάσκει, αναδεικνύει, τοποθετεί και επανατοποθετεί ζητήματα στις διαστάσεις που τους αρμόζουν. 

Από τις επιστημονικές περιηγήσεις του ΤΕΕ. Εδώ το 1927 στα αποξηραντικά έργα της πεδιάδας Θεσσαλονίκης (περισσότερα εδώ: http://library.tee.gr/digital/erga/1927/erga_1927_57_235.pdf)

Το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας ιδρύθηκε το 1923. Φέτος κλείνει 100 χρόνια παρουσίας. Πέρασαν πολλοί άνθρωποι από τις γραμμές του που καθένας και καθεμιά (ναι, υπήρξαν και γυναίκες) άφησαν το στίγμα τους και σίγουρα καθένας και καθεμιά μπορεί να κάνει την αξιολόγηση που νομίζει. Αξίζει όμως να δούμε την πορεία του, τις δράσεις του, τη συμβολή του, τα πρόσωπα που καθόρισαν ή έστω πέρασαν πλάι του.  

Θα προσπαθήσω σε επόμενες αναρτήσεις να παρουσιάσω λίγα τέτοια ζητήματα. Όπως έγραφα στην ανάρτησή μου για τα 90 χρόνια του ΤΕΕ, στη Συνέλευση της 11ης Ιανουαρίου 1923 «εν τω καταστήματι της Λέσχης Επιστημόνων», όπως δημοσιεύεται στο περιοδικό "Αρχιμήδης" (Ιαν. 1923, σελ. 5-7), αποφασίστηκε να επιδιωχθεί η συνένωση όλων των μέχρι τότε φορέων που εκπροσωπούσαν τους μηχανικούς. Ο Πρόεδρος της Συνέλευσης Μ. Οικονόμου σημείωνε μάλιστα ότι "η Επανάστασις ήτις διοικεί την χώραν θα χαράξει νέας οδούς εις την διοίκησιν" και ότι "οφείλει ο τεχνικός κόσμος ... να έλθει αρωγός του έργου αυτής παρέχων την πεφωτισμένην γνώμην του επί των μεγάλων τεχνικών ζητημάτων της χώρας". Να θυμίσουμε ότι η "επανάσταση" στην οποία αναφέρεται ο Οικονόμου ήταν το "κίνημα της 11ης Σεπτεμβρίου 1922" από το  οποίο προέκυψε η Κυβέρνηση Γονατά (πρόκειται για το κίνημα των Νικ. Πλαστήρα, Στ. Γονατά και Δ. Φωκά). 

Η Ελλάδα εκείνη την περίοδο αλλά και για αρκετά χρόνια βρισκόταν σε μια ιδιαίτερα δύσκολη πολιτική, κοινωνική και οικονομική κατάσταση - διχασμός, μικρασιατική καταστροφή, κατάρρευση του μεγαλοϊδεατισμού, ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες στο δρόμο και χωρίς δουλειά, έντονο το στεγαστικό πρόβλημα, μεγάλες ανάγκες σε τεχνικές υποδομές. Θα ήταν, λοιπόν, παραπάνω από απαραίτητος και χρήσιμος ένας φορέας που θα συνέβαλε στην αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων που ταλάνιζαν τη χώρα, αλλά και παράλληλα θα αντιμετώπιζε συλλογικά και ενιαία τα ζητήματα των ελλήνων μηχανικών.

Τις προηγούμενες δεκαετίες, κυρίως επί προεδρίας Γιάννη Αλαβάνου, έγιναν πολλές προσπάθειες καταγραφής της ιστορίας του ΤΕΕ και της ιστορίας των ελλήνων μηχανικών. Τότε, συνεργαστήκαμε με ερευνητές και ακαδημαϊκά ιδρύματα, όπως το ΕΜΠ, το ΕΚΠΑ (ΜΙΘΕ), το Πανεπιστήμιο Κρήτης, τα οποία ασχολήθηκαν (και εξακολουθούν να ασχολούνται στο πλαίσιο των ερευνητικών δραστηριοτήτων τους) με τα θέματα αυτά στο πλαίσιο του πεδίου για την ιστορία της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Σε επόμενες αναρτήσεις θ' αναφερθώ επίσης στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ (ιδρύθηκε το 1927) και στις ενέργειες για την ανάπτυξη σύγχρονων υπηρεσιών πληροφόρησης, έχοντας και την εμπειρία των 25 χρόνων από τα συνολικά 30 που εργαζόμουν στο ΤΕΕ.

--------------------------------------------------------------

Σημείωση: Η πρώτη εικόνα δείχνει σελίδα από την έκδοση του ΤΕΕ «Κωδικοποίησις της νομοθεσίας περί του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος και νομοθεσία ασκήσεως επαγγέλματος και αμοιβών μηχανικού» του 1936 (το πλήρες κείμενο εδώ:  http://library.tee.gr/digital/books_tee/book_15645.pdf).

Το 14ο Συνέδριο της ΕΛΕΤΟ «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία», αφιερωμένο στην Υπατία, θα διεξαχθεί 9-11 Νοεμβρίου 2023

Τον επόμενο Νοέμβριο, από Πέμπτη 9 έως Σάββατο 11, θα διεξαχθεί το 14ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας, ένα επιστημονικό συνέδριο που διεξάγεται ανελλιπώς κάθε δύο χρόνια από το 1997 (και με προάγγελο το διήμερο Συνέδριο ΤΕΕ & ΕΛΟΤ/ΤΕ 21 του 1992). Το συνέδριο αναφέρεται σε ζητήματα που αφορούν τη γλώσσα και την ορολογία δίνοντας έμφαση στην ανάδειξη και παρουσίαση θεωρητικών και εφαρμοσμένων επόψεων της ορολογικής εργασίας. 

 

Οι εργασίες του Συνεδρίου θα διεξαχθούν εξ ολοκλήρου διαδικτυακά. Κύριος συνδιοργανωτής θα είναι το ΕΚΠΑ, ενώ το ΤΕΕ, το Πανεπιστήμιο Κύπρου, το ΑΠΘ, η Πανελλήνια Ένωση Μεταφραστών και άλλα ιδρύματα και φορείς θα είναι επίσης συνδιοργανωτές. Όλες οι σχετικές πληροφορίες, υποβολή ανακοινώσεων, εγγραφές, θεματολογία κτλ. αναρτώνται στον ιστότοπο της ΕΛΕΤΟ (https://eleto.gr/el/ekdiloseis/synedria-orologias/14o-synedrio-elliniki-glossa-kai-orologia-diadiktyako-9-11-noemvrioy-2023/).

 

Πηγή εικόνας: https://www.eef.edu.gr/el/arthra/ypatia-i-aleksandrini/

 

Το φετινό συνέδριο αφιερώνεται στην Υπατία (370–415 μ.Χ.), φιλόσοφο, αστρονόμο και μαθηματικό, μια γενναία και ανεξάρτητη γυναίκα, που βασανίστηκε και δολοφονήθηκε για αυτό που ήταν, γυναίκα και επιστημόνισσα (λίγες πληροφορίες εδώ: https://www.eef.edu.gr/el/arthra/ypatia-i-aleksandrini/). 

Κεντρική ομιλήτρια στην εναρκτήρια συνεδρία της Πέμπτης θα είναι η καθηγήτρια Μαθηματικών του ΕΜΠ κυρία Σοφία Λαμπροπούλου με σπουδαίο επιστημονικό έργο και με δράση, πέραν των άλλων, στον Σύνδεσμο Ελληνίδων Μαθηματικών. Θα υπάρχει επίσης ειδική θεματική ενότητα «Ορολογία και μαθηματικά» που θα καλύπτει τα θέματα:

• Ορολογία των μαθηματικών (θεώρηση: διαχρονική και/ή συγχρονική, ενδογλωσσική και/ή διαγλωσσική)
• Tα μαθηματικά στην Ορολογία
• Γλώσσα των μαθηματικών και μαθηματικός γραμματισμός.

Οι άλλες ενότητες του Συνεδρίου είναι:

• Γλωσσολογικές–οντολογικές αρχές Ορολογίας
• Διδακτική και Ορολογία
• Ορολογία συγκεκριμένων θεματικών πεδίων – Λεξικογραφικές και ορογραφικές μελέτες
• Ορολογία και μετάφραση
• Ορολογικοί πόροι – Νέες τεχνολογίες
• Τυποποίηση ορολογίας
• Διάχυση και χρήση των όρων – Ορολογική πολιτική και ρύθμιση
• Δραστηριότητα φορέων και οργάνων Ορολογίας
  

Καλούνται όσοι και όσες ενδιαφέρονται να υποβάλουν ανακοίνωση στο συνέδριο να βιαστούν. Οι κρίσιμες ημερομηνίες είναι:

• Υποβολή περιλήψεων ως τις: 10 Απριλίου 2023
• Κρίση των περιλήψεων ως τις: 20 Μαΐου 2023
• Υποβολή πλήρων κειμένων ως τις: 20 Ιουλίου 2023

Οι πληροφορίες σχετικά με την υποβολή των περιλήψεων (προδιαγραφές σύνταξης κτλ.) εδώ: https://www.eleto.gr/download/Conferences/14th%20Conference/HeLaTerm2023_Call-for-Papers_GR.pdf.

Κάνω ό,τι μπορώ, είπε το μικρό κολιμπρί

Μια φορά κι έναν καιρό ξέσπασε μεγάλη πυρκαγιά σ' ένα δάσος. Τρομοκρατημένα όλα τα ζώα εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και έφυγαν τρέχοντας από το δάσος. Καθώς έφτασαν στην άκρη ενός ρέματος, σταμάτησαν να δουν τη φωτιά˙ ένιωθαν απελπισμένα και ανίσχυρα. Όλα θρηνούσαν για την καταστροφή των σπιτιών τους και το καθένα χωριστά σκεφτόταν ότι δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα για τη φωτιά˙ όλα εκτός από ένα μικρό κολιμπρί.

Αυτό το συγκεκριμένο κολιμπρί αποφάσισε να κάνει κάτι. Έπεσε μέσα στο ρέμα, μάζεψε μερικές σταγόνες νερό, τις πήγε στο δάσος και τις έριξε στη φωτιά. Μετά επέστρεψε στο ρέμα και μάζεψε πάλι μερικές σταγόνες και τις έριξε στο δάσος που καιγόταν και συνέχισε να επιστρέφει, ξανά και ξανά και ξανά. Όλα τα άλλα ζώα παρακολουθούσαν με δυσπιστία, μερικά προσπάθησαν να αποθαρρύνουν το κολιμπρί με σχόλια όπως: 

«Μην ασχολείσαι, είναι πάρα πολύ, είσαι πολύ μικρός, τα φτερά σου θα καούν, το ράμφος σου είναι πολύ μικρό, είναι μόνο μια σταγόνα, δεν μπορείς να σβήσεις αυτή τη φωτιά».

Και καθώς τα ζώα στέκονταν τριγύρω υποτιμώντας τις προσπάθειες του μικρού κολιμπρί, το πουλί παρατήρησε πόσο απελπισμένα έμοιαζαν. Τότε ένα από τα ζώα φώναξε δυνατά και προκάλεσε το κολιμπρί με σκωπτική φωνή:

«Τι νομίζεις ότι κάνεις;»

και το κολιμπρί, χωρίς να χάσει χρόνο ή να χάσει ούτε λεπτό, κοίταξε πίσω και είπε: 

«Κάνω ό,τι μπορώ».

Το κολιμπρί είναι μικροσκοπικό πουλί της Αμερικής, το βρίσκουμε από την Αλάσκα μέχρι τη Γη του Πυρός αλλά κυρίως γύρω από την Καραϊβική, το βρίσκουμε στους μύθους των λαών της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής, στα ιερά σύμβολα των Αζτέκων, των Ίνκας, των Μάγια, των Ινδιάνων Τάινο και πολλών άλλων, κάθε τόπος και κάθε φυλή έχει παραμύθια για το πουλί που συμβολίζει τη χαρά, την ευγένεια, την αιωνιότητα.

Ένας μύθος των Ίνκας λέει πως  κάποτε γινόταν διαγωνισμός ανάμεσα στον κόνδορα και το κολιμπρί για το ποιος θα γίνει βασιλιάς των ουρανών.  Ο κόνδορας είπε ότι μπορούσε να πετάξει μέχρι την άκρη τ' ουρανού και το κολιμπρί είπε ότι μπορούσε να πετάξει πέρα από την άκρη μέχρι το κέντρο τ' ουρανού.  Όταν ήρθε η ώρα του διαγωνισμού, το κολιμπρί δεν εμφανίστηκε.  Ο κόνδορας απογειώθηκε και πέταξε μέχρι την άκρη τ' ουρανού, και τότε ξεπρόβαλε το κολιμπρί από τα φτερά του κόνδορα και πέταξε πέρα, στο κέντρο του επάνω κόσμου, όπου συνάντησε τον Wiraqocha, τον μεταφυσικό θεό των Άνδεων.

Στους Ινδιάνους Taino, ο θρύλος λέει πως το κολιμπρί είναι το σύμβολο που σκορπά τη ζωή στη γη. Οι Taino πιστεύουν ότι τα κολιμπρί ήταν κάποτε μύγες (άλλος μύθος λέει μέλισσες), τις οποίες ο Πατέρας Ήλιος, ο Agueybaba, μεταμόρφωσε σε μικρά πουλιά. Το κολιμπρί γι' αυτούς είναι πουλί ειρηνικό, μα ικανό να προστατεύει τη μητέρα γη με την καρδιά ενός αετού. Γι' αυτούς, το κολιμπρί είναι σύμβολο της αναγέννησης.

Το κολιμπρί συμβολίζει την ψυχή του ανθρώπου. 

Κι αλλού, είναι τα πνεύματα των αγαπημένων που φεύγουν.

Ένα κολιμπρί στη μνήμη των παιδιών του τρένου.

 

Ας πούμε πως λέω καλοκαίρι,

γράφω τη λέξη «κολιμπρί»,

τη βάζω σε ένα φάκελο,

και κατηφορίζω το λόφο

ως το γραμματοκιβώτιο. Όταν ανοίξεις

το γράμμα μου θα σου έρθουν στο νου

εκείνες οι μέρες και το πόσο πολύ,

 απλώς το πόσο πολύ σε αγαπώ.

 

Η ποιητική συλλογή «Εκεί που είχαν ζήσει» του Ρέυμοντ Κάρβερ, όπου και το ποίημα «Κολιμπρί», κυκλοφορεί σε μετάφραση Άκη Παπαντώνη (εκδ. Κίχλη, 2020)

 

------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 

Σημειώσεις

 

1. Η φωτογραφία του κολιμπρί είναι από τη Wikimedia (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Colibri_coruscans.jpg)

 

2. Το παραμύθι για το κολιμπρί το μετέφερα από τον ιστότοπο στη διεύθυνση https://sechangersoi.be/EN/5EN-Tales/Humminbird.htm. Και οι άλλες ιστορίες είναι από διάφορους ιστότοπους, όπως https://www.worldofhummingbirds.com/history.php, https://www.hummingbirdspot.com/legends κ.ά.

Η Μαρία Κιουρί και τα κορίτσια του ραδίου

Φαίνεται πως αρνιόταν στο τέλος

την πηγή του καταρράκτη των ματιών της

του σκασμένου δέρματος στις άκρες των δακτύλων της που πυορροούσε

τόσο που δεν μπορούσε να κρατήσει πια τον δοκιμαστικό σωλήνα ή το μολύβι

 

Πέθανε διάσημη μια διάσημη γυναίκα αρνούμενη
τις πληγές της
αρνούμενη ότι οι πληγές της προέρχονταν από την ίδια την πηγή της δύναμης της ^{[1, 2]}

 

Ήταν μια δυνατή γυναίκα η Μαρία Κιουρί (1867 - 1934), η σπουδαία πολωνογαλλίδα χημικός «Μαρί Skłodowska Κιουρί» με τα δύο Νόμπελ, που αγάπησε και υπηρέτησε την επιστήμη της Χημείας, ακούραστη, με πάθος, αυταπάρνηση και αυτοθυσία, που πλήρωσε με την υγεία της, αλλά και που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και επιλογών ζωής για πολλές νέες και νέους στα άγουρα μα καθοριστικά χρόνια της εφηβείας.^[3]

 

Μεγάλη τύχη η φετινή ομώνυμη παράσταση στο Σύγχρονο Θέατρο σε σκηνοθεσία του Θέμη Μουμουλίδη, κείμενο του ίδιου και της Παναγιώτας Πανταζή, μουσική της Αλεξάνδρας Μικρούτσικου και ερμηνείες από την Κωνσταντίνα Τάκαλου, την Ιφιγένεια Καραμήτρου, την Κατερίνα Λυπηρίδου και τον Γιάννη Παπαδόπουλο.
 
Παρουσιάζει όλες τις πτυχές ζωής της Μαρίας Κιουρί και της οικογένειάς της, το πάθος για την επιστήμη, την ανησυχία για τα αποτελέσματα εφαρμογής της, τον θάνατο του Πιέρ, την ασθένεια της ίδιας αλλά και το πείσμα της να μην εγκαταλείπει το εργαστήριο, τα προβλήματα και την (όχι πάντα καλή) στάση της Γαλλίας απέναντί της, τις δράσεις στον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (όπου εφοδίασε, με δικά της έξοδα, πολλά πολεμικά νοσοκομεία με ακτινολογικό εξοπλισμό), το πάθος της για την ειρήνη. Προσθέτει στο συνολικό αποτέλεσμα της παράστασης και η σκηνοθετική ιδέα της παράλληλης προβολής εικόνων εποχής σε βίντεο. Το κείμενο, πιστό στα γεγονότα και δυνατό, σε πολλά σημεία συνταρακτικό, καθηλώνει και συγκινεί, όπως στο σημείο που αναφέρεται στο ράδιο και τη ραδιενέργεια, στις δοκιμές για τη θεραπεία από τους καρκίνους (το 1907 άρχισαν ήδη οι πρώτες χημειοθεραπείες) και καταλήγει με την παραδοχή (;) «το ράδιο, αυτός ο ακτινοβόλος άγγελος του ελέους και του θανάτου...».

 

Πολύ καλό είναι και το «πρόγραμμα» της παράστασης, ένα καλαίσθητο βιβλίο 168 σελίδων, που περιέχει όχι μόνο το κείμενο του έργου, αλλά και άλλα σχετικά κείμενα και πληροφορίες, όπως τα ποιήματα δύο αμερικανίδων ποιητριών και που έχει αποδώσει στα ελληνικά η Παναγιώτα Πανταζή (τα παραθέτω στις Σημειώσεις στην πρωτότυπη αγγλική εκδοχή τους), ένα χρονολόγιο 1840-1995 «Από την εποχή των Επαναστάσεων στην εποχή των Άκρων» (από Παναγιώτα Πανταζή και Γεωργία Αλεβιζάκη), «Έξι και μία σκέψεις για τον χαρακτήρα της επιστήμης» (σχετικά αποσπάσματα από Μάρξ, Νίτσε, Βέμπερ, Φεγεράμπεντ, Μούζιλ, Χορκχάιμερ, Φουκώ) και τέλος ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε τον Νοέμβριο του 1907 στο «Εφημερίς των Κυριών» της Καλλιρρόης Παρρέν. 

 

Σελίδες από το «Εφημερίς Των Κυριών» (Ψηφιοθήκη ΑΠΘ)

 

Έχουν ενδιαφέρον, και λόγω της χρονικής απόστασης, τα λόγια του αρθρογράφου για την Μαρία Κιουρί όταν ο ίδιος επισκέφτηκε τη Σορβόννη, μαζί με πολλούς άλλους απ' όλο τον κόσμο, άνδρες και γυναίκες, που ήθελαν να δουν από κοντά τη γυναίκα «η οποία ανεκάλυψε το ράδιον [...] να ιδή και ν' ακούση κανείς διδάσκουσα μίαν γυναίκα, η οποία ανεβίβασεν εις ιλιγγιώδες ύψος ενεργείας την παθητικήν γυναικείαν φύσιν [...]». 

Περιγράφει την γυναίκα Κιουρί με τις αντιλήψεις της εποχής:

Ταπεινή και μαυροντυμένη - διότι πενθεί την απώλειαν του επίσης μεγάλου συντρόφου της – άσχημη, αλλά συμπαθής όσο είναι αι άσχημοι γυναίκες, αι οποίαι δεν υπάρχει ανάγκη να είνε ωραίαι, ελαφράς σλαβικής φυσιογνωμίας, με ένα υπερήφανομ μέτωπον, σεμνοτάτη, απλή, αυστηρά, μόλις δίδουσα υποψίαν γυναικός που ζητεί θέσιν διδασκαλίσσης η διπλογράφου, ολιγώτερον ενδιαφέρουσα από κάθε καμαριέραν, ιδού η κυρία Curie.

Και συνεχίζει, περιγράφοντας την επιστημόνισσα Κιουρί, καταθέτοντας σκέψεις και προβληματισμούς, που άρμοζαν εκείνη την εποχή, αλλά και σήμερα, σε σχέση τόσο με την ομορφιά και το δέος της επιστήμης, όσο και κυρίως με τον σκοπό και τα όρια, με την ηθική της επιστήμης:

Όταν έκαμε το πείραμα δεικνύον την φωτιστικήν δύναμιν του ραδίου διέταξε να πέσουν τα παραπετάσματα των παραθύρων, η αίθουσα έγινε κατασκότεινη, και τότε μέσα εις το πυκνό σκότος είδομεν ένα μικρόν πρασινοκίτρινον φως…

Ένα μικρόν φως, που μόλις εφαίνετο…

Ήτο το φως του ραδίου.

Ω! από πού μας έρχεται αυτός ο απροσδόκητος επισκέπτης;

[…]

Τι είναι αυτό το φως; Είναι χαιρετισμός που μας έρχεται από μακράν; Έχει ανοιχθή μια μικρή τρύπα μόλις, και βλέπομεν προς άλλον κόσμον; Τι γνωρίζομεν; Τι θα μάθωμεν; Τι μας περιμένει; Πότε; Μετά πόσον καιρόν, μετά τον θάνατον πόσων ανθρωπίνων γενεών, θα ανοιχθή περισσότερον αυτό το μικροσκοπικόν παράθυρον που ανοίγεται δια του ραδίου εις τα σκοτεινά εργαστήρια της Φύσεως και πότε αυτό το μικρόν πρασινοκίτρινον λαμπύρισμα, το οποίον ύψωνε την στιγμήν εκείνην η χειρ του Αγνώστου δια της κυρίας Curie θα γίνη η λυχνία με την οποίαν θα προχωρήσωμεν εις την μεγάλην Νύκτα;

Προς το παρόν γνωρίζουμε μόνον τούτο: ότι ένα σώμα […] αυτό το ονομαζόμενον οξυμώρως με την Ελληνικήν λέξιν «Ράδιον» (ενώ βλέπετε καταφανώς ότι είναι «ου ράδιον») περιέχει μέσα του, άγνωστον πώς, θερμότητα ιδικήν του και φως ιδικόν του.

Όμως, αυτά τα όρια και η ηθική ξεπεράστηκαν ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, όταν εκείνο το «πρασινοκίτρινον λαμπύρισμα» έδωσε σε κάποιους την ιδέα και την ευκαιρία να φτιάχνουν χρώματα ραδίου. Αφού ήταν χρήσιμο για τους καρκίνους, γιατί όχι και για κάθε άλλη χρήση, τάχα; «Ραδιενεργά σπίρτα. Ραδιενεργά τσιγάρα. Ραδιενεργός σοκολάτα. Ραδιενεργός οδοντόπαστα. Ραδιενεργός κρέμα προσώπου». Ακόμη και χορευτικό κομμάτι εμφανίστηκε το 1904, το Radium Dance και το μιούζικαλ Piff, Paff, Pouf (αρχικά στις ΗΠΑ, φυσικά).  Κι επειδή το ράδιο ήταν πολύ ακριβό, τα προϊόντα απευθύνονταν κυρίως στους έχοντες, το κέρδος ήταν ο μόνος σκοπός των επιχειρηματιών.

 

Έτσι, από το 1912 δυο εταιρείες απασχολούσαν νεαρά κορίτσια για να ζωγραφίζουν με ραδιούχα χρώματα. Κι όταν λίγο αργότερα άρχισαν οι ανησυχίες σχετικά με την ασφάλειά τους, τις διαβεβαίωναν οτι τα χρώματα αυτά δεν ήταν μόνο ασφαλή αλλά και ωφέλιμα! Τα κορίτσια έβαφαν τα καντράν των ρολογιών, πληρώνονταν με το κομμάτι, 1,5 σεντ για κάθε ρολόι. Μπορούσαν να κερδίζουν πολλά λεφτά, μπορούσαν ακόμη και να το πίνουν (!), μία έβαψε τα δόντια της για να φαίνεται ωραία και λαμπερή! Τα αποτελέσματα, όμως, δεν άργησαν να φανούν, τα κορίτσια άρχισαν να αρρωσταίνουν, πέντε κορίτσια πέθαναν, έγιναν δίκες, δόθηκαν αποζημιώσεις, έκλεισαν οι επιχειρήσεις, ίσως και να ήταν η αφορμή για θέσπιση νόμων για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία. 

 

Τα κορίτσια του ραδίου (Πηγή: https://en.wikipedia.org/wiki/Radium_Girls#/media/File:All_women_or_girls_using_radium_paint_with_no_protection_or_warnings_in_1922,_from-_USRadiumGirls-Argonne1,ca1922-23-150dpi_(cropped).jpg)

 

Η Edna, η Katherine, η Quinta, η Larice και η Grace δεν μεγάλωσαν άλλο, η ιστορία τους όμως και η ιστορία όλων των κοριτσιών του ραδίου ζωντανεύει μέσα από το ομώνυμο ποίημα της αμερικανίδας Eleanor Swanson (παρακάτω απόσπασμα από την απόδοση στα ελληνικά όπως περιέχεται στο πρόγραμμα της θεατρικής παράστασης): ^[4]

 - Επιστήμη;
Ανακατεύαμε κόλλα, νερό και ράδιο
φτιάξαμε μια λαμπερή πρασινόλευκη μπογιά
και βάφαμε καντράν ρολογιών με ένα μικρό πινέλο
το ένα νούμερο μετά το άλλο, το ένα καντράν μετά το άλλο,
όλη την ημέρα, εκεί, τα παίρναμε από τα ράφια
που βρίσκονταν πλάι μας.
Μετά από λίγο, το πινέλο έχανε το σχήμα του,
και τα αφεντικά μάς είπαν να το ισιώνουμε με τα χείλη μας.

- Αυτό ήταν επιστήμη;

[…]
Ακούσαμε την επιστήμονα στη Γαλλία, Marie Curie,
να λέει πως δεν μπορούσε να πιστέψει «τον τρόπο
που δουλεύαμε» και που γευόμασταν
αυτό το όμορφο χρώμα εκατό φορές την ημέρα.
Τώρα, ακόμα και τα ετοιμόρροπα οστά μας
θα λάμπουν για πάντα στη μαύρη γη.

 

Η Μαρί Κιουρί άνοιξε δρόμους, λεωφόρους καλύτερα, στην επιστήμη, όμως η αξιοποίηση, τελικά, για όφελος των αθρώπων και της ζωής είναι ένα διαρκές ζητούμενο. Και σήμερα, ακόμη περισσότερο, σε όλα τα επίπεδα.

..................................................................................

Σημειώσεις

[1] Απόσπασμα από το ποίημα της αμερικανίδας ποιήτριας Adrienne Rich για τη Μαρία Κιουρί με τίτλο Power (Δύναμη) σε απόδοση στα ελληνικά (αντιγραφή από το πρόγραμμα της σχετικής θεατρικής παράστασης).

[2] Το ποίημα της Adrienne Rich με τίτλο Power στο πρωτότυπο (Πηγή: https://allpoetry.com/poem/11641436-Power-by-Adrienne-Rich)

Living in the earth-deposits of our history

Today a backhoe divulged out of a crumbling flank of earth
one bottle amber perfect a hundred-year-old
cure for fever or melancholy a tonic
for living on this earth in the winters of this climate.

Today I was reading about Marie Curie:
she must have known she suffered from radiation sickness
her body bombarded for years by the element
she had purified
It seems she denied to the end
the source of the cataracts on her eyes
the cracked and suppurating skin of her finger-ends
till she could no longer hold a test-tube or a pencil

She died a famous woman denying
her wounds
denying
her wounds came from the same source as her power.

Εδώ ακούγεται η ίδια η ποιήτρια να απαγγέλλει το ποίημα (από τις συλλογές της Βρετανικής Βιβλιοθήκης).

[3] Ήταν και για μένα στα εφηβικά χρόνια το υπόδειγμα και η πηγή των επιλογών μου για τις πρώτες σπουδές. Ανεξάρτητα από ποικίλες διαδρομές που ακολούθησα μεγαλώνοντας, νομίζω εκείνη η επιλογή καθόρισε και σημάδεψε τις πορείες αυτές (για την Κιουρί είχα γράψει λίγα εδώ: https://katerinatoraki.blogspot.com/2011/11/blog-post_07.html)

 

 

[4] Το ποίημα της αμερικανίδας ποιήτριας Eleanor Swanson Radium Girls (Τα κορίτσια του ραδίου) στο πρωτότυπο. Το αντέγραψα από εδώ: https://rhapsodyinbooks.wordpress.com/2011/04/24/national-poetry-month-eleanor-swanson-and-the-radium-girls/.

    “We sat at long tables side by side in a big
    dusty room where we laughed and carried
    on until they told us to pipe down and paint.
    The running joke was how we glowed,
    the handkerchiefs we sneezed into lighting
    up our purses when we opened them at night,
    our lips and nails, painted for our boyfriends
    as a lark, simmering white as ash in a dark room.
    “Would you die for science?” the reporter asked us,
    Edna and me, the main ones in the papers.
    Science? We mixed up glue, water and radium
    powder into a glowing greenish white paint
    and painted watch dials with a little
    brush, one number after another, taking
    one dial after another, all day long,
    from the racks sitting next to our chairs.
    After a few strokes, the brush lost its shape,
    and our bosses told us to point it with
    our lips. Was that science?
    I quit the watch factory to work in a bank
    and thought I’d gotten class, more money,
    a better life, until I lost a tooth in back
    and two in front and my jaw filled up with sores.
    We sued: Edna, Katherine, Quinta, Larice and me,
    but when we got to court, not one of us
    could raise our arms to take the oath.
    My teeth were gone by then. “Pretty Grace
    Fryer,” they called me in the papers.
    All of us were dying.
    We heard the scientist in France, Marie
    Curie, could not believe “the manner
    in which we worked” and how we tasted
    that pretty paint a hundred times a day.
    Now, even our crumbling bones
    will glow forever in the black earth.”