Όπως πάντα στην Ιστορία φυσάει διαβολεμένος αέρας

..........................

Και Κυριακή.
Πάλι σκοτάδι.

Χαίρετε κύριε Ιάκωβε χαίρετε.

Αυτός που ανακατεύει τα χαρτιά στο τραπέζι απέναντι με την ασήκωτη μάσκα τ’ αστραφτερά του χέρια τα δόντια χαμόγελο χαμόγελο φίλος.

Αυτός που μιλάει και τον ξέρεις δεν ξέρεις ποιος είναι.

Το μαύρο μονοπάτι προκυμαία στη μνήμη. Το σπασμένο φανάρι δεν έχει φανάρι και τούτη η μάντρα πρόχειρος συνοικισμός να προστατέψουμε τα καινούργια πτώματα.

Ξερές αναφορές ξερά υστερόγραφα.

Παγίδες δόκανα καταπαχτές που δεν τις ήξερες δέντρα και μισοσκότεινα αποσπάσματα η τελευταία ζητωκραυγή.

Κι όπως μιλούσαμε ξαφνικά σηκώνεται ο Νικήτας στη μέση της κάμαρας αρπάζει το κεφάλι του σαν τρελός το κεφάλι του έχει πάρει φωτιά τινάζονται πέτρες και σίδερα. Και στάχτη κατόπιν. Που ησυχάζει και ξανακάθεται αμίλητος.

Ύστερα οι νέοι επίδαμνοι οι αγκυλωτοί βασανιστές και η άμυνα γονατισμένη σακατεμένη μη μόναν όψιν.

Ύστερα εκείνο το σύντομο γέλιο όπως ένα ποτήρι που σπάζει.

Ύστερα ο ξεφτισμένος τοίχος οι χαλκάδες στον τοίχο το μυαλό μαλακό μουλιασμένο ματωμένο σφουγγάρι.

Η ενοχή των ενόχων η ενοχή των αθώων.

Η σφαγή των αθώων και το ψέμα ύστερα πάλι το ψέμα η αλήθεια το ψέμα ύστερα η νύχτα κοιμήσου κοιμήσου.

Θα τα ξεχάσεις όλα θα τα ξεχάσεις.

Θα σε σαρώσουν και σένα τα χρόνια σκουπίδι.

Όπως πάντα στην Ιστορία φυσάει διαβολεμένος αέρας.

Μνημεία σιωπηλά που ο κόσμος δεν έχει στάλα νερό.

Τα μεγάλα οράματα των ανθρώπων.

Δρόμοι και χωματόδρομοι πρόχειρα παραπήγματα πιο πίσω οι σκοτεινές ακίνητες τράπεζες.

Πιο πίσω το μαχαίρι καλά τροχισμένο. Χτυπήστε το φίλο σας στο κρυφό μονοπάτι.

Η πλάτη του φίλου σας ξαφνιασμένος σωριάζεται ανάποδα.

Φρικιαστικές ανταποκρίσεις φρικιαστικές σημασίες.

Τα σιδερένια συνθήματα το κατακάθι του σκοταδιού στο σκυλίσιο κεφάλι σου.

Το κατακάθι του έρωτα καθώς οι λέξεις

όπως οι λέξεις

σ’ αυτό το ποίημα το πικρό που γυρίζει ξαφνικά και δαγκώνει την ουρά του.

Τάκη Σινόπουλου "Νύχτες V", από τη συλλογή "Το Χρονικό", Κέδρος, 1975.

Όπως πάντα στην Ιστορία φυσάει διαβολεμένος αέρας...

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Η παραπάνω εικόνα είναι από τον πίνακα του Βαν Γκογκ "Έναστρη νύχτα" Starry Night. Πληροφορίες για το έργο εδώ και εδώ.

Αναστοχασμός...

Για κάποιο λόγο, τα αποτελέσματα των χθεσινών εκλογών μου έφερε στο νου τους Μοιραίους του Κώστα Βάρναλη, το ποίημα που τραγουδούσαμε στις ταβέρνες εκείνα τα πρώτα μεταδικτατορικά χρόνια.

Ποιος φταίει; Ποιος φταίει;

― Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!
― Φταίει ο Θεός που μας μισεί!
― Φταίει το κεφάλι το κακό μας!

Η ποίηση μας δίνει μια ευκαιρία παύσης και αναστοχασμού...

Mες την υπόγεια την ταβέρνα,
μες σε καπνούς και σε βρισές
(απάνω στρίγγλιζε η λατέρνα)
όλ' η παρέα πίναμ' εψές·
εψές, σαν όλα τα βραδάκια,
να πάνε κάτου τα φαρμάκια.

Σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο
και κάπου εφτυούσε καταγής.
Ω! πόσο βάσανο μεγάλο
το βάσανο είναι της ζωής!
Όσο κι ο νους να τυραννιέται,
άσπρην ημέρα δε θυμιέται.

Ήλιε και θάλασσα γαλάζα
και βάθος τ' άσωτ' ουρανού!
Ω! της αβγής κροκάτη γάζα,
γαρούφαλα του δειλινού,
λάμπετε, σβήνετε μακριά μας,
χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας!

Tου ενού ο πατέρας χρόνια δέκα
παράλυτος, ίδιο στοιχειό·
τ' άλλου κοντόημερ' η γυναίκα
στο σπίτι λυώνει από χτικιό·
στο Παλαμήδι ο γιος του Mάζη
κ' η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι.

― Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!
― Φταίει ο Θεός που μας μισεί!
― Φταίει το κεφάλι το κακό μας!
― Φταίει πρώτ' απ' όλα το κρασί!
Ποιος φταίει; ποιος φταίει; Kανένα στόμα
δεν τό βρε και δεν τό πε ακόμα.

Έτσι στη σκότεινη ταβέρνα
πίνουμε πάντα μας σκυφτοί.
Σαν τα σκουλήκια, κάθε φτέρνα
όπου μας έβρει μας πατεί.
Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,
προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα!

("Μοιραίοι", του Κώστα Βάρναλη. Από την έκδοση με τίτλο "Ποιητικά", Κέδρος 1956, περιλαμβάνει τα μέρη "Το φως που καίει", "Σκλάβοι πολιορκημένοι", "Ποιήματα", αγορασμένο τον Δεκέμβριο του 1974).

Τα χέρια της...

Την έφερνα μέχρι το μπάνιο, ακουμπούσε τους αγκώνες στο νιπτήρα για να κρατιέται, δεν μπορούσε να σταθεί, ήθελε όμως να πλένεται, να πλένει το πρόσωπο, να τρίβει τα χέρια το ένα με το άλλο, της άρεσε να τα σαπουνίζει, ένιωθε πως υπήρχε, έκανε μόνη της αυτό που έκανε τόσες και τόσες δεκαετίες, ένιωθε πως ζούσε σαν ένας κανονικός άνθρωπος, κοιταζόταν στον καθρέφτη, ποιος ξέρει τι σκεφτόταν, καμιά φορά κουνούσε το κεφάλι, μια φορά μου είπε "πώς κατάντησα!", της έδινα την πετσέτα να σκουπιστεί, της χτένιζα τα μαλλιά, ένιωθα να μου λέει "άνθρωπος είμαι κι εγώ..."

Α ρε μαμά, κοντεύουν πέντε μήνες...

Από τα χέρα της.
Το στόλισα στη μνήμη της, μέρα της Μητέρας λένε η σημερινή...

Α ρε μαμά...

Έβαζες ψεύτικες φωνές,

γελούσες κι έκανες πως κλαις
κι εγώ παιδί, α ρε μαμά.
Πίσω μου τρέχεις μια ζωή
με ένα πιάτο και μια ευχή.
Τότε με κράταγες σφιχτά,
τώρα κοιτάς από μακριά.

Μέσα απ' τα δόντια να μιλάς,
σ' ακούω σαν τώρα, μη με σκας.
Δε θα σε ανεχτεί κανείς,
θα πας χαμένος, θα το δεις, α ρε μαμά.
Α ρε μαμά.

Ύστερα λόγια στο χαρτί,
συγγνώμη, σ' αγαπώ πολύ,
είμαι εδώ, α ρε μαμά.
Ζωγράφιζες και μια καρδιά,
με νίκαγες με ζαβολιά
κι έβαζες πάντα στο πικάπ το δίσκο με το Άβε Μαρία.
Άβε Μαρία.

Χανόσουνα στη μουσική,
εσύ γινόσουν το παιδί
κι εγώ ένας άγγελος στη γη
να σε προσέχω μια ζωή.

Τις πόρτες άνοιγες στο φως,
να μπει ο ήλιος κι ο θεός,
να μας φυλάει, α ρε μαμά.
Τα βράδια ήσουν μια αγκαλιά
κι ανάμεσα απ' τα φιλιά
έκανες τη φωνή λαγού,
το λύκο και την αλεπού.

Και όταν γύριζα αργά,
θα σου τα πάρω τα κλειδιά,
θα βρεις τις πόρτες πια κλειστές,
θα με πεθάνεις, αυτό θες; α ρε μαμά.
Α ρε μαμά.

Ύστερα λόγια στο χαρτί,
συγγνώμη, σ' αγαπώ πολύ,
είμαι εδώ, α ρε μαμά.
Ζωγράφιζες και μια καρδιά,
με νίκαγες με ζαβολιά
κι έβαζες πάντα στο πικάπ το δίσκο με το Άβε Μαρία.
Άβε Μαρία.

Χανόσουνα στη μουσική,
εσύ γινόσουν το παιδί
κι εγώ ένας άγγελος στη γη
να σε προσέχω μια ζωή.

Μαμά που πας;
Που πας μαμά;
Μαμά που πας;

Έτσι τραγούδησε ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου το τραγούδι για τη Μαμά με τα λόγια του Οδυσσέα Ιωάννου, αποδίδοντας στα ελληνικά το ομώνυμο τραγούδι του Σαρλ Αζναβούρ.

Α ρε μαμά, α ρε μαμά...

Δος μοι τούτον τον ξένον...

Η Παναγία των άλλων (έργο του Αλέξανδρου Ανδρουλάκη)

…δός μοι τούτον τον ξένον,
τον εκ βρέφους ως ξένον ξενωθέντα εν κόσμω·
δος μοι τούτον τον ξένον,
ον ομόφυλοι, μισούντες θανατούσιν ως ξένον·
δος μοι τούτον τον ξένον,
ον ξενίζομαι βλέπειν του θανάτου τον ξένον·
δος μοι τούτον τον ξένον,
όστις οίδε ξενίζειν τους πτωχούς και τους ξένους…*

Ο Αριμαθαίας Ιωσήφ ζητά από τον Πιλάτο το σώμα του ξένου για να το θάψει. Όπως η Αντιγόνη ζήτησε να θάψει τον αδερφό της. Όμως εδώ ζητά να θάψει τον ξένο, που "ουκ έχει την κεφαλὴν πού κλίναι".  Ύμνος ενάντια στην ξενοφοβία, στο ξενίζειν πτωχούς και ξένους.

Μακάρι να ήταν τα λόγια τούτα οδηγοί στον κόσμο που ζούμε!

Περιμένοντας ν' ακούσουν τη δέηση υπέρ αναπαύσεως των κεκοιμημένων προγόνων τους.
Μεγάλη Παρασκευή στο νεκροταφείο του χωριού. 

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

* απόσπασμα από λόγο που εκφώνησε ο Επιφάνιος, αρχιεπίσκοπος Κύπρου (4ος-5ος αι.)

Το κούφιο Τίποτε φαιδρό με κορδωμένο βήμα...

Με όλα αυτά απόκαμα, ζητάω να αναπαυτώ στο μνήμα:
Να βλέπω, λέω την αρετή ζητιάνα γεννημένη,
Το κούφιο Τίποτε φαιδρό με κορδωμένο βήμα
Την πίστη την αγνότερη, χυδαία απαρνημένη,

Την τιμημένη Υπεροχή αισχρά παραριγμένη,
Τη Χάρη την παρθενική ωμά ξεπορνεμένη
Την τέλεια Ωραιότητα κακά εξευτελισμένη,
Την Αξία από ανάπηρη κυβέρνηση αχρητευμένη,

Την Τέχνη από την κρατική εξουσία γλωσσοδεμένη,
Τη Γνώση από την σχολαστική μωρία περιορισμένη
Την πιο απλή αλήθεια, ηλίθια παρανομασμένη
Την Καλοσύνη στην κυρά-Κακία υποταγμένη.

Με όλα αυτά απόκαμα, δεν θέλω πια να ζήσω
Μόνο που την αγάπη μου πεθαίνοντας πρόκειται να αφήσω.

Είναι το σονέτο 66 του Σαίξπηρ, σε μετάφραση από τον Βασίλη Ρώτα και τη Βούλα Δαμιανάκου.

Σαν σήμερα πέθανε ο Σαίξπηρ. 

Σαν σήμερα και ο Θερβάντες. 

Παγκόσμια ημέρα του βιβλίου η σημερινή. 

Πώς μπορούμε να φανταστούμε έναν κόσμο χωρίς βιβλία;

Ας ευχηθούμε τουλάχιστον, το νομοσχέδιο για τον Οργανισμό Βιβλίου να πάρει σύντομα το δρόμο για τη Βουλή. 

Κι ας ευχηθούμε να πάψει η Καλοσύνη στην κυρά-Κακία να 'ναι υποταγμένη κι η πιο απλή αλήθεια να 'ναι ηλίθια παρανομασμένη και Το κούφιο Τίποτε να κυκλοφορεί φαιδρό με κορδωμένο βήμα...

.........................................................

Σημ. Η παραπάνω εικόνα του Δον Κιχώτη είναι φωτογραφία από την είσοδο στο εργαστήρι  κουκλοθέατρου Μαιρηβή. Αν έχετε μικρά παιδιά ή εγγόνια, μην χάσετε παράστασή του, εμείς είδαμε τον Φαουστουπή. Έχει όμως και προγράμματα για "μεγάλους".

Παιδιά, μπορείτε να φανταστείτε έναν κόσμο χωρίς βιβλία;

Εικονογράφηση από το βιβλίο της Maria Popova
(Πηγή εδώ)

Η Helen Fagin είναι Εβραία της Πολωνίας, επιζήσασα του Ολοκαυτώματος, ομότιμη καθηγήτρια Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι. Γεννήθηκε τον Φεβρουάριο του 1918 στο Radomsko και σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Jagiellonian της Κρακοβίας. Στα 21 της φυλακίστηκε στο γκέτο του Ραντόμσκο και στη συνέχεια της Βαρσοβίας, οι γονείς της οδηγήθηκαν στην Τρεμπλίνκα και δεν γύρισαν ποτέ, η ίδια μαζί με τις αδελφές της κατάφεραν να δραπετεύσουν και μετά από περιπλάνηση στην Ευρώπη βρέθηκαν στις ΗΠΑ to 1946. Το οικογενειακό της όνομα ήταν Neimark, το Fagin ήταν το επώνυμο του συζύγου της Sidney Fagin που γνώρισε στη Νέα Υόρκη to 1947. Συνέχισε τις σπουδές της, έγινε καθηγήτρια Πανεπιστημίου και αφιερώθηκε στον αγώνα να μην σβήσουν οι μνήμες από τη ναζιστική θηριωδία και το Ολοκαύτωμα.

Εικονογράφηση από το βιβλίο της Πόποβα
(Πηγή εδώ)

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου, αναφέρομαι σε μια επιστολή που απηύθυνε σε παιδιά και νέους για το πώς το διάβασμα και οι ιστορίες έδωσαν ελπίδα στα παιδιά που ήταν φυλακισμένα στο γκέτο της Βαρσοβίας. Ήδη, είχε διηγηθεί πώς στο γκέτο είχε δημιουργήσει ένα σχολείο όπου δίδασκε στα κορίτσια, χωρισμένα σε ομάδες 5-6 ατόμων, όσα θυμόταν από το σχολείο που εκείνη είχε μάθει πριν από τον πόλεμο και πώς, διαβάζοντας μια πολωνική μετάφραση από τα "Ανεμοδαρμένα ύψη", βοήθησε αυτήν και τις μαθήτριές της να ονειρευτούν έναν άλλο κόσμο έξω από τη φριχτή πραγματικότητα του γκέτο. Αυτό το ονόμασε "πολιτισμική αντίσταση" (cultural resistance).

Η Μαρία Πόποβα της ζήτησε να γράψει την ιστορία αυτή σε ένα γράμμα για τους νέους και το συμπεριέλαβε στο βιβλίο της A Velocity of Being: Letters to a Young Reader. Θα κάνω μια απόπειρα να μεταφέρω στα ελληνικά απόσπασμα από το γράμμα της σπουδαίας αυτής γυναίκας:

Πώς τα βιβλία σώζουν ζωές: η Helen Fagin διαβάζει το γράμμα της για το βιβλίο της Πόποβα.
Το διάβασε σε εκδήλωση για το βιβλίο, στις 15 Δεκεμβρίου 2018, στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ν. Υόρκης.
Δίπλα, το σκίτσο της Ingrid Gordon που συνοδεύει το γράμμα στο βιβλίο

Αγαπητέ φίλε, αγαπητή φίλη

Θα μπορούσες να φανταστείς έναν κόσμο χωρίς πρόσβαση στο διάβασμα, στη μάθηση, στα βιβλία;

Στα είκοσι ένα μου, σύρθηκα στο γκέτο της Πολωνίας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όπου αν σ' έπιαναν να διαβάζεις οτιδήποτε απαγορευόταν από τους Ναζί σήμαινε, στην καλύτερη περίπτωση σκληρή εργασία, στη χειρότερη θάνατο.

Εκεί, λειτούργησα ένα κρυφό σχολείο, δίνονταν την ευκαιρία στα Εβραιόπουλα να πάρουν τη βασική εκπαίδευση που τους αρνούνταν οι απαγωγείς τους. Σύντομα όμως αισθάνθηκα ότι διδάσκοντας σε αυτές τις ευαίσθητες νεανικές ψυχούλες Λατινικά και μαθηματικά τους έκλεβα από κάτι πιο θεμελιώδες - αυτό που είχαν ανάγκη δεν ήταν η στεγνή πληροφορία αλλά η ελπίδα, αυτό που μεταφέρεται μέσα από έναν κόσμο του ονείρου.

Μια μέρα, ένα κορίτσι, λες και μάντεψε τις σκέψεις μου, με θερμοπαρακάλεσε: "Θα μπορούσες, σε παρακαλώ, να μας πεις ένα βιβλίο;"

Είχα περάσει την προηγούμενη νύχτα διαβάζοντας τα "Ανεμοδαρμένα ύψη" - ένα από τα λίγα βιβλία που κυκλοφορούσαν λαθραία ανάμεσα σε ανθρώπους εμπιστοσύνης μέσω ενός υπόγειου καναλιού, με τον λόγο της τιμής τους ότι θα διαβάζουν μόνο νύχτα, στα κρυφά. Κανείς δεν επιτρεπόταν να κρατήσει ένα βιβλίο παραπάνω από μία νύχτα - έτσι, και αν είχαν προδοθεί, το βιβλίο θα είχε ήδη αλλάξει χέρια μέχρι να έρχονταν για έρευνα.

Η Έλεν αρχίζει να διαβάζει το βιβλίο, τα κορίτσια άκουγαν με πολλή ζωντάνια, μοιράζονταν τους ρόλους, πότε Σκάρλετ και πότε Μέλανι, ανάλογα με το ποια φαντάζονταν ομορφότερη. Ένα χλωμό κορίτσι με πράσινα μάτια την κοίταξε μ' ένα χαμόγελο μες στο δάκρυ:

Σ' ευχαριστούμε τόσο πολύ γι' αυτό το ταξίδι σ' έναν άλλο κόσμο. Θα μπορούσαμε σε παρακαλώ να το ξανακάνουμε σύντομα;

Όμως, η ζωή στο γκέτο συνεχίστηκε και τα περισσότερα κορίτσια έπεσαν θύματα της ναζιστικής θηριωδίας. Συνεχίζει η Έλεν:

Από τα 22 κορίτσια του κρυφού σχολειού, μόνο τα τέσσερα επέζησαν. Το χλωμό κορίτσι με τα πράσινα μάτια ήταν ένα από αυτά.

Πολλά χρόνια αργότερα. κατάφερα τελικά να την εντοπίσω και συναντηθήκαμε στη Νέα Υόρκη. Μια από τις μεγαλύτερες ανταμοιβές στη ζωή μου θα παραμείνει η ανάμνηση της συνάντησής μας, όταν με σύστησε στον σύζυγό της ως "την πηγή των ελπίδων μου και των ονείρων μου στην εποχή της ολικής στέρησης και αποκτήνωσης".

Υπάρχουν φορές που τα όνειρα μάς κρατούν περισσότερο από τα γεγονότα. Το να διαβάσεις ένα βιβλίο και ν' αφηγηθείς μια ιστορία σημαίνει ότι διατηρείς την ανθρωπότητά μας ζωντανή.

Με εκτίμηση

Helen Fagin

Ολόκληρο το αγγλικό κείμενο θα το βρείτε εδώ. 

Η Helen Fagin πριν από ένα χρόνο, όταν έκλεινε τα εκατό!
(Πηγή και περισσότερες πληροφορίες εδώ)

Στη σελίδα http://www.cell2soul.org/issues/article.php?issue_dir=v1/i3&article_num=a5 διαβάζουμε κάποιους στίχους της Helen Fagin που, όπως η ίδια έλεγε, έγραψε πριν από πολύ πολύ καιρό, τότε που οι μνήμες ήταν ακόμη νωπές. Διαβάζουμε στα λόγια της την απόγνωση και το παράπονο, μαζί την ελπίδα και την υπόσχεση του νέου ανθρώπου ότι η ζωή θα γίνει καλύτερη. Ας δοκιμάσω ν' αποδώσω κάποιους:

Ένα μικρό γκρίζο γατάκι -

πόσο πιο τυχερό από μένα είναι:

δραπετεύει μέσα από μια τρύπα

στον τοίχο του γκέτο.

Κι εγώ;

Πρέπει να περιμένω να πεθάνω.

(1958)

Δυο λόγια και για το βιβλίο, που κατά τη γνώμη μου θα αξίζει να διαβάσουμε ολόκληρο. Έχει τον τίτλο "A Velocity of Being: Letters to a Young Reader". Η Maria Popova (η μία από τις δύο επιμελήτριες, η άλλη είναι η Claudia Bedrick) ήδη δίνει πολλές πληροφορίες στο εξαιρετικό ιστολόγιό της https://www.brainpickings.org/2018/11/20/a-velocity-of-being-letters-to-a-young-reader/. 

Το βιβλίο περιέχει 121 επιστολές από γνωστούς ανθρώπους των γραμμάτων, των τεχνών, της διανόησης γενικότερα που απευθυνόμενοι/ες σε αναγνώστες και αναγνώστριες νεαρής ηλικίας αναλύουν και υποστηρίζουν με τον ιδιαίτερο λόγο τους τη συμβολή των βιβλίων και της ανάγνωσης στη δημιουργία καλύτερων ανθρώπων. (Ήδη σε πιο πρόσφατη ανάρτησή της αναφέρεται επίσης στην επιστολή του γνωστού και στην Ελλάδα από τις πολλές μεταφράσεις βιβλίων του Alain de Botton.). Μακάρι το βιβλίο της Πόποβα να μεταφραστεί στα ελληνικά.

Αλήθεια, πώς μπορούμε να φανταστούμε έναν κόσμο χωρίς βιβλία;

Παιδιά, μπορείτε να φανταστείτε έναν κόσμο χωρίς βιβλία;

Πρέπει να βγεις από τούτο τον ύπνο - Γιώργος Σεφέρης

Β'

Όλοι βλέπουν οράματα
κανείς ωστόσο δεν τ’ ομολογεί·
πηγαίνουν και θαρρούν πως είναι μόνοι.
Το μεγάλο τριαντάφυλλο                                                  5
ήτανε πάντα εδώ
στο πλευρό σου βαθιά μέσα στον ύπνο
δικό σου και άγνωστο.
Αλλά μονάχα τώρα που τα χείλια σου τ’ άγγιξαν
στ’ απώτατα φύλλα                                                          10
ένιωσες το πυκνό βάρος του χορευτή
να πέφτει στο ποτάμι του καιρού—το φοβερό παφλασμό.

Μη σπαταλάς την πνοή που σου χάρισε
τούτη η ανάσα.


Γ'

Κι όμως σ’ αυτό τον ύπνο

τ’ όνειρο ξεπέφτει τόσο εύκολα

στο βραχνά.

Όπως το ψάρι που άστραψε κάτω απ’ το κύμα                    5

και χώθηκε στο βούρκο του βυθού

ή χαμαιλέοντας όταν αλλάζει χρώμα.

Στην πολιτεία που έγινε πορνείο

μαστροποί και πολιτικιές

διαλαλούν σάπια θέλγητρα·                                                10

η κυματόφερτη κόρη
φορεί το πετσί της γελάδας

για να την ανεβεί το ταυρόπουλο·

ο ποιητής
χαμίνια του πετούν μαγαρισιές                                          15

καθώς βλέπει τ’ αγάλματα να στάζουν αίμα.

Πρέπει να βγεις από τούτο τον ύπνο·

τούτο το μαστιγωμένο δέρμα.

Οι παραπάνω στίχοι του Γιώργου Σεφέρη είναι από το Θερινό Ηλιοστάσι, ένα από τα Τρία κρυφά ποιήματα. Τα έγραψε τον Δεκέμβριο του 1966. Σε λίγους μήνες επιβλήθηκε η δικτατορία και "τ' όνειρο ξεπέφτει στο βραχνά". Δυο χρόνια αργότερα, στις 28 Μαρτίου του 1969, ο ποιητής, με ηχογραφημένο μήνυμά του που ακούστηκε μέσω του BBC σε όλο τον κόσμο, καταγγέλλει τη δικτατορία και τονίζει πως είναι εθνική επιταγή να σταματήσει αυτή η ανωμαλία. Είπε τότε:

Πάει καιρός που πήρα την απόφαση να κρατηθώ έξω από τα πολιτικά του τόπου. Προσπάθησα άλλοτε να το εξηγήσω, αυτό δε σημαίνει διόλου πως μου είναι αδιάφορη η πολιτική ζωή μας.

Έτσι, από τα χρόνια εκείνα ως τώρα τελευταία έπαψα κατά κανόνα ν’ αγγίζω τέτοια θέματα. Εξ άλλου τα όσα δημοσίεψα ως τις αρχές του 1967, και η κατοπινή στάση μου (δεν έχω δημοσιέψει τίποτε στην Ελλάδα από τότε που φιμώθηκε η ελευθερία) έδειχναν, μου φαίνεται αρκετά καθαρά τη σκέψη μου.

Μολαταύτα, μήνες τώρα, αισθάνομαι μέσα μου και γύρω μου, ολοένα πιο επιτακτικά το χρέος να πω ένα λόγο για τη σημερινή κατάστασή μας. Με όλη τη δυνατή συντομία, νά τι θα έλεγα:

Κλείνουν δυο χρόνια που μας έχει επιβληθεί ένα καθεστώς όλως διόλου αντίθετο με τα ιδεώδη για τα οποία πολέμησε ο κόσμος μας και τόσο περίλαμπρα ο λαός μας, στον τελευταίο παγκόσμιο πόλεμο.

Είναι μια κατάσταση υποχρεωτικής νάρκης όπου, όσες πνευματικές αξίες κατορθώσαμε να κρατήσουμε ζωντανές, με πόνους και με κόπους, πάνε κι’ αυτές να καταποντισθούν μέσα στα ελώδη στεκάμενα νερά. Δε θα μου είταν δύσκολο να καταλάβω πως τέτιες ζημιές δε λογαριάζουν παρά πολύ για ορισμένους ανθρώπους. Δυστυχώς, δεν πρόκειται μόνο γι’ αυτόν τον κίνδυνο.

Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις, η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει, αναπότρεπτη, στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μάς βασανίζει, συνειδητά ή ασυνείδητα όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό.

Είμαι ένας άνθρωπος χωρίς κανένα απολύτως πολιτικό δεσμό, και, μπορώ να το πω, μιλώ χωρίς φόβο και χωρίς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τον γκρεμό όπου μας οδηγεί η καταπίεση που κάλυψε τον τόπο. Αυτή η ανωμαλία πρέπει να σταματήσει. Είναι Εθνική επιταγή. Τώρα ξαναγυρίζω στη σιωπή μου. Παρακαλώ το Θεό, να μη με φέρει άλλη φορά σε παρόμοια ανάγκη να ξαναμιλήσω.

--------------------------------------------

Σημειώσεις

1.    Τα ποιήματα είναι από τη συγκεντρωτική έκδοση "Γιώργος Σεφέρης: Ποιήματα", (Ίκαρος 1998, 19η έκδοση), όπου η επιμέλεια και οι σημειώσεις είναι του Γ.Π. Σαββίδη.

2.   Η πρώτη εικόνα είναι ο πίνακας "Η Πτώση του Ίκαρου" του Πίτερ Μπρίγκελ (Peter Bruegel, 1525-1569). Πηγή της εικόνας: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pieter_Bruegel_de_Oude_-_De_val_van_Icarus.jpg. Όπως σημειώνει ο επιμελητής της έκδοσης Γ.Π.Σαββίδης, η κ. Σεφέρη τον πληροφόρησε πως όταν έγραφε τους στίχους 10-12 στο Β' είχε κατά νου αυτό τον πίνακα όπως τον περιγράφει ο ποιητής W.H.Auden στο ποίημά του "Musée des Beaux Arts" (το έχει μεταφράσει ο Σεφέρης).

Tου Κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν...

ΠΟΙΗΤΗΣ

Tου Κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν,
και του Τροχού, που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουν·
και του Καιρού τα πράματα, που αναπαημό δεν έχουν,
μα στο Kαλό κ' εις το Kακό περιπατούν και τρέχουν·
και των Αρμάτω' οι ταραχές, όχθρητες, και τα βάρη,
του Έρωτος οι μπόρεσες και τση Φιλιάς η χάρη·
αυτάνα μ' εκινήσασι τη σήμερον ημέραν,
ν' αναθιβάλω και να πω τά κάμαν και τά φέραν
σ' μιά Κόρη κ' έναν Άγουρο, που μπερδευτήκα' ομάδι
σε μιά Φιλιάν αμάλαγη, με δίχως ασκημάδι. 10
Κι όποιος του Πόθου εδούλεψε εις-ε καιρόν κιανένα,
ας έρθει για ν' αφουκραστεί ό,τ' είν' εδώ γραμμένα·
να πάρει ξόμπλι κι [α]ρμηνειά, βαθιά να θεμελιώνει
πάντα σ' αμάλαγη Φιλιάν, οπού να μην κομπώνει.
Γιατί όποιος δίχως πιβουλιά του Πόθου του ξετρέχει,
εις μιάν αρχή [α' βασανιστεί], καλό το τέλος έχει.
Αφουκραστείτε, το λοιπόν, κι ας πιάνει οπού'χει γνώση,
για να κατέχει κι αλλουνού απόκριση να δώσει.

Στους περαζόμενους καιρούς, που οι Έλληνες ορίζαν,
κι οπού δεν είχε η Πίστη τως θεμελιωμένη ρίζαν,
τότες μιά Aγάπη μπιστική στον Kόσμο εφανερώθη,
κ' εγράφτη μέσα στην καρδιά, κι ουδεποτέ τση ελιώθη.
Kαι με Kαιρό σε δυό κορμιά ο Πόθος είχε μείνει,
και κάμωμα πολλά ακριβόν έτοιους καιρούς εγίνη.
Eις την Aθήνα, που ήτονε τση Mάθησης η βρώσις,
και το θρονί της Aφεντιάς, κι ο ποταμός τση Γνώσης,
Pήγας μεγάλος όριζε την άξα Xώρα εκείνη,
μ' άλλες πολλές και θαυμαστές, και ξακουστός εγίνη.
Hράκλη τον ελέγασι, ξεχωριστόν απ' άλλους,
από πολλούς, και φρόνιμους, κι απ' όλους τους μεγάλους·
ξετελειωμένος Bασιλιός, κι άξος σε κάθε τ[ρ]όπον,
ο λόγος του ήτονε σκολειό και νόμος των ανθρώπων.
Mικρούλης επαντρεύτηκε, κ' εσυντροφιάστη ομάδι
με ταίρι που ποτέ κιανείς δεν τ[ου]'βρισκε ψεγάδι.
Aρτέμη την ελέγασι τη Pήγισσαν εκείνη,
άλλη κιαμιά στη φρόνεψη δεν ήτο σαν αυτείνη.
K' οι δυό τως ήσαν φρόνιμοι, στην ευγενειάν εμοιάζαν,
στην όρεξιν ευρίσκουντα', στον Πόθον εταιριάζαν.
Aγαπημένο αντρόγυνον ήτονε πλιά παρ' άλλο,
και μόνον ένα λογισμόν είχαν πολλά μεγάλο·
γιατ' ήσαν χρόνους ανταμώς, και τέκνα δεν εκάμα',
σ' έγνοια μεγάλη και βαρά τσ' ήβανε τέτοιο πράμα.
Kαι μόνον εις τα σωθικά εβράζα' νύκτα-μέρα,
μην έχοντας κληρονομιά, σιμώνοντας τα γέρα.
Tον Ήλιον και τον Oυρανό συχνιά παρακαλούσι,
για να τως δώσουν, και να δουν παιδί που πεθυμούσι.
Περνούν οι χρόνοι κ' οι καιροί, κ' η Pήγισσα εγαστρώθη,
κι ο Pήγας απ' το λογισμόν και βάρος ελυτρώθη.

Aγάλια-αγάλια εσίμωσεν, κ' ήρθεν εκείνη η ώρα,

να γεννηθεί κληρονομιά, για να χαρεί κ' η Xώρα.

Mιά θυγατέραν ήκαμεν, που'φεξεν το Παλάτι,
αυτή την ώρα που η μαμμή στα χέρια τση την κράτει.
Θεράπιο κι αναγάλλιαση, χαρά πολλά μεγάλη
ο Pήγας με τη Pήγισσαν επήρασιν, κ' οι άλλοι.
Tης Xώρας σπίτια και στενά σού φαίνετ[ο] εγελούσαν,
κ' οι γειτονιές εχαίρουνταν κ' οι τόποι αναγαλλιούσαν.

Ήρχισε και μεγάλωνε το δροσερό κλωνάρι,
και πλήθαινε στην ομορφιά, στη γνώση, και στη χάρη.
Eγίνηκεν τόσο γλυκειά, που πάντοθ' εγρικήθη
πως για να το'χου' θάμασμα στον Kόσμον εγεννήθη.
Kαι τ' όνομά τση το γλυκύ το λέγαν Aρετούσα,
οι ομορφιές τση ή[σα]ν πολλές, τα κάλλη τση ήσαν πλούσα.
Xαριτωμένο θηλυκό τως το'καμεν η Φύση,
και σαν αυτή δεν ήτονε σ' Aνατολή και Δύση.
Όλες τσι χάρες κι αρετές ήτονε στολισμένη,
ευγενική και τακτική, πολλά χαριτωμένη.
K' ήτον και Bασιλιού παιδί, και Pήγα θυγατέρα,
πόθο μεγάλον ήβανε στο γράμμα νύκτα-ημέρα.
Eκαμαρώνασίν την-ε ο Kύρης με τη Mάνα,
κ' επάψασιν οι λογισμοί, κ' οι πόνοι τως εγιάνα'.

Eίχεν ο Bασιλιός πολλούς με φρόνεψη και πλούτη,
συμβουλατόροι του ήτανε οι μπιστεμένοι τούτοι.
M' απ' όλους είχεν ακριβό πάντα στη συντροφιά του
έναν οπού Πεζόστρατον εκράζαν τ' όνομά του·
του Παλατιού ήτο θαρρετός, ξεχωριστός παρ' άλλο,
και διχωστάς του ο Bασιλιός δεν ήκανε ένα ζάλο.
Eίχε κι αυτός έναν υ-γιό πολλά κανακιασμένο,
φρόνιμον κι αξαζόμενο, ζαχαροζυμωμένο.

Ήτονε δεκοκτώ χρονών, μα'χε γερόντου γνώση,

οι λόγοι του ήσανε θροφή, κ' η ερμηνειά του βρώση.
Kαι τ' όνομά του το γλυκύ Pωτόκριτον ελέγα',
ήτονε τσ' αρετής πηγή και τσ' αρχοντιάς η φλέγα·
κι όλες τσι χάρες π' Oυρανοί και τ' Άστρη εγεννήσαν,
μ' όλες τον εμοιράνασι, μ' όλες τον εστολίσαν.
Πάντα με καταστάμενους ήπρασσε, και ξετρέχει
να μάθει εκείνα που'δασι, κ' εκείνος δεν κατέχει.

Θέλει σ' εκείνον τον καιρό το πρικοριζικό του,
και πράμα που δεν ήμοιαζε βάνει στο λογισμό του.
Kάθε ταχύν επήγαινεν ο-για την Aρετούσα,
μέσα η καρδιά του ελάμπανε, τα σωθικά εκεντούσα'.
Aγάλια-αγάλια σ' Έρωτα και Πόθον εκινάτο,
πειράζει τον ο λογισμός, δεν τρώγει, ουδ' εκοιμάτο.
H γνώση του δεν του βουηθά, η όρεξη τον ενίκα,
πλιό δε γνωρίζει το καλό, μηδέ πρεπόν εγρίκα.
Tην Aρετούσα στο κουρφό γι' Aγάπην την εθώρει,
μα τέτοια πράματα άπρεπα δεν είχε αυτείνη η Kόρη.
Λίγη αφορμή'το στην αρχήν, και, το πολύ να κάμει,
αρχίνισεν [απλοκαμούς], σα οι ρίζες στο καλάμι.
Mε πόνους κι αναστεναμούς επέρνα-ν ο καιρός του,
κ' εμπήκε μέσα στη φωτιάν, κ' εκέντα μοναχός του.
Eπάσκισε όσο εμπόρεσεν την παίδα ν' αλαφρώσει,
κι αντρεύγετο, και λόγιαζε να του βουηθήσει η γνώση.
Kαι κάθε αυγή και κάθε αργά, στ' άλογο καβαλάρης,
και με γεράκια και σκυλιά, σα να'τον κυνηγάρης,
ήβανε χίλιους λογισμούς να φύγει απ' το Παλάτι,
μα'σφαλε, δεν τον ήσωνεν καημός που τον εκράτει.
Oυδέ γεράκια, ουδέ σκυλιά, ουδ' άλογα εμπορούσαν
τον Πόθο ν' αλαφρώσουσι που'χε στην Aρετούσαν,

μα πάντα ο νους κ' η θύμησις ήτονε μετά κείνη.

Λίγο νερό ποτέ φωτιά μεγάλη δεν εσβήνει·
αμή ανάφτει και κεντά, και βράζει, και πληθαίνει,
σαν κάμει την αναλαμπή ουδέ νερό τη σβένει-
έτσι κι αυτός, ό,τι έκαμε την παίδα ν' αλαφρύνει,
και να'βρει αέρα και δροσά, πλιά ανάφτει το καμίνι.
Όπού'χε δει όμορφο δεντρό, με τ' άνθη στολισμένο,
είν' τσ' Aρετούσας το κορμί, τ' ομορφοκαμωμένο·
όπού'χε δει τα λούλουδα τα κοκκινοβαμμένα,
ήλεγε· "Έτσι τα χείλη τση, και τση Kεράς μου εμένα"·
όντεν εγρίκα του αηδονιού, πώς κιλαδώντας κλαίγει,
του εφαίνετο πως τον πονεί και μοιρολόγι λέγει.
T' άλογο δεν τον ωφελά, γεράκι δεν του αρέσει,
γιατ' είχε η δόλια του καρδιά τη σαϊτιά στη μέση.
Aφήνει το λαγωνικό, γιατί τον-ε παιδεύγει,
τσ' αυγής την περιδιάβαση πλιό δεν την-ε γυρεύγει·
τ' άλογον απαρνήθηκε, και τα γεράκια αφήνει,
γιατί δεν του γιατρεύγουσι τσ' Aγάπης την οδύνη.
Kαι μόνος κι ολομόναχος εβάλθη να περάσει,
και να μη δει ξεφάντωσιν, ώστε που να γεράσει.

Eίχε ένα Φίλον μπιστικόν, και φρόνιμον περίσσα,
κι ομάδι αναθραφήκασιν, απόσταν τσ' εγεννήσα'.
Kαι τ' όνομα του Φίλου του Πολύδωρον ελέγαν,
σε μιά πνοήν εζούσανε, σε μιάν αγάπη επλέγαν.
Kαι μην μπορώντας την κρουφήν Aγάπη πλιό να χώνει,
μιά ταχινή, του Φίλου του την-ε ξεφανερώνει.

EPΩTOKPITOΣ

Λέγει· "Aδερφέ μου, δεν μπορώ στον Kόσμον πλιό να ζήσω,
γιατ' ήβαλα ένα λογισμόν, και στέκω ν' αφορμίσω.
Σ' τόπον ψηλόν αγάπησα, μακρά πολλά ξαμώνω,
το χέρι κοπιάζει εύκαιρα να πιάσει τό δε σώνω,
6 τη Θυγατέρα του Pηγός, του Aφέντη μας την Kόρη,
οπού άνεμος δεν τση'διδε, ουδ' ήλιος την εθώρει,
κι οπού μας παίρνει τη ζωήν, όντε μας πιάσει μάχη,
ο λογισμός οπού'βαλα, δίχως θεμέλιο να'χει.
Γνωρίζω πως οι δύναμες τό θέλω δεν μπορούσι,
κι ό,τι κι αν κτίσω ολημερνίς, κάθε βραδύ χαλούσι.
Mα τυφλωμένος βρίσκομαι, τό κάνω δεν κατέχω,
κ' ήχασα το λογαριασμόν, και πλιό μου νου δεν έχω.
Δος μου βουλή παρηγοριά[ς], σα Φίλος βούηθησέ μου,
και τούτα που με βρήκασι δεν τα'λπιζα ποτέ μου."

......................................................................................

Ημέρα της ποίησης σήμερα και θυμούμαι τον πατέρα μου να λέει μια φορά πως "τα παλιά τα χρόνια, ούλοι οι μεγαλύτεροι στο χωριό κατέχανε τον Ερωτόκριτο". Του κύκλου τα γυρίσματα...

Το εξώφυλλο του Ερωτόκριτου στην έκδοση του 1859

Το εξώφυλλο του Ερωτόκριτου στην έκδοση του 1915 

Πρόσωπα τα ομιλούντα εις τούτο το ποίημα.
(Από την έκδοση του 1859)

Έτος Ερωτόκριτου το 2019. Ας είναι αυτή η ανάρτηση η πρώτη μου αναφορά στον Ποιητή Βιτζέντζο απ' τη γενιά Κορνάρο και στο Ποίημα που τους στίχους του "γι' αυτούς που τους διαβάζουσι, καλά να τους γρικούσι".

................................................................................................................

Σημειώσεις

1. Οι παραπάνω εικόνες είναι από τις εκδόσεις του Ερωτόκριτου του 1859 και του 1915. Η δεύτερη μάλιστα συνοδεύεται από κείμενα των Ξανθουδίδη και Χατζηδάκη που την καθιστούν εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Τιτλοφορείται ως "Ερωτόκριτος / Βιτζέντζου Κορνάρου, έκδοσις κριτική γενομένη επί τη βάσει των πρώτων πηγών μετ' εισαγωγής, σημειώσεων & γλωσσαρίου υπό Στεφάνου Α. Ξανθουδίδου; η επισυνάπτονται πραγματεία του καθηγητού της γλωσσολογίας Γεωργίου Ν. Χατζιδάκι περί της γλώσσης και γραμματικής του Ερωτόκριτου και οκτώ φωτοτυπικοί πίνακες εκ του χειρογράφου". Η αντιγραφή έγινε από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκης Ανέμη της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης (https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/8/b/a/metadata-70-0000262.tkl  και https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/2/3/2/metadata-01-0002569.tkl αντίστοιχα).

2. Το κείμενο του ποιήματος είναι αντιγραφή από τον ιστότοπο του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού http://www.snhell.gr/anthology/writer.asp?id=20.

Η Ανατομία της μουσικής από τον Μίκη

΄

Στον χώρο της μουσικής σύνθεσης υπάρχουν μια σειρά παραγόντων, μια σειρά προϋποθέσεων που πρέπει να εναρμονίζονται. Κατ' αρχήν πρέπει να υπάρχει η έμπνευση. Αυτή είναι, κατά τη γνώμη μου, η βασική λειτουργία. Είναι ο σπόρος σε σχέση με τον φυτικό και το σπέρμα σε σχέση με τον ζωικό κόσμο.

Στη λειτουργία της μουσικής, η έμπνευση εμφανίζεται σαν μια ηχητική ενόραση, σαν ένα ηχητικό σχήμα· ακόμα ακόμα και σαν μια ηχητική διάθεση. Πού βρίσκεται ο ήχος; Ο ήχος βρίσκεται μέσα στο μυαλό, στη φαντασία του συνθέτη. Τον "ακούει", όπως ακούμε μέσα μας τα λόγια από κάποιο ποίημα ή κάποιο γνωστό κείμενο.

Αυτό το ηχητικό σχήμα παρουσιάζεται κατ' αρχήν 'άμορφο και αόριστο. Σαν μια διάθεση συναισθηματική-ψυχική. Σαν ένας ακαθόριστος ζωγραφικός πίνακας φτιαγμένος με ηχητικά χρώματα. Και όταν λέμε χρώματα, εννοούμε πραγματικά χρώματα. Σαν να υπάρχει δηλαδή πράσινος, κόκκινος, γαλάζιος ήχος.

...

Έτσι αρχίζει ο Μίκης Θεοδωράκης το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του "Ανατομία της Μουσικής" (Γνώσεις, 1990). Το βιβλίο αποτελείται από 19 κεφάλαια. Τα τρία πρώτα κεφάλαια είναι το περιεχόμενο δύο διαλέξεων που έδωσε για την παρουσίαση της Τρίτης Συμφωνίας του, στις 7 Μαρτίου 1983 στα Χανιά και στις 26 Απριλίου του ίδιου χρόνου στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ξεκινά σ' αυτά με την έμπνευση, το περιεχόμενο, τη μορφή, την κοινωνική και ιστορική σημασία της και με την αναδρομή στη δική του εμπλοκή με τον κόσμο της μουσικής, με τη μονοφωνική, τη συμφωνική και την έντεχνη λαϊκή περίοδο.

Συνεχίζει με τη λαϊκή και έντεχνη μουσική, με την απόλυτη μουσική, τη μελωδία και τη φούγκα, με τη συμφωνική μουσική, το γερμανικό πνεύμα και τον ιταλικό αισθησιασμό, με το Διονυσιακό και το Απολλώνιο πνεύμα, με τους συλλαβιστές, την ολιγαρχία και  την αβάν-γκαρντ, με την ηλεκτρονική μουσική, με τη μουσική ως κοινωνικό φαινόμενο, με την παγκόσμια μουσική, με τη μυθολογία της μουσικής, με τους ποιητές, με την καταναλωτική τέχνη, με τη δημοτική και βυζαντινή μουσική· πολλές αναφορές σε μουσικούς για κάθε περίπτωση και διάχυτη παντού η ιδιαίτερη συμπάθεια, αγάπη στον Στραβίνσκι, το μεγάλο Ρώσο συνθέτη όπως και ο ίδιος τον αποκαλεί.

Πλούσιο το περιεχόμενο, αναφέρεται σε όλα τα θεωρητικά ζητήματα στο πεδίο της Μουσικής, όχι με διδακτικό, "ακαδημαϊκό" τρόπο, αλλά όπως νομίζει ότι θα γίνει κατανοητό. Και είναι, πράγματι, ένα βιβλίο που εύκολα διαβάζεται, όχι μόνο από μουσικούς, αλλά καθένα και καθεμιά μας που λίγο αγαπάμε τη μουσική. Δίνει στοιχεία από την προσωπική πορεία του και καταθέτει τις ιδεολογικές θέσεις του για την εξέλιξη, τις επιδράσεις, το ρόλο της μουσικής στις διάφορες εποχές. Κάνει εκτεταμένη αναφορά στην έντεχνη μουσική που την αντιπαραβάλλει με την ατονική, ενώ έχει μεγάλα κομμάτια αφιερωμένα στην ποίηση, με έμφαση στον Σολωμό που θεωρεί πρωτεργάτη της σύγχρονης ελληνικής ποίησης (είναι για μας, γράφει, ό,τι ο Μπαχ για τους Γερμανούς), χρησιμοποιεί μάλιστα αποσπάσματα από το σχετικό δοκίμιο του Βάρναλη "ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική".

Σχεδίασμα του βιβλίου γραμμένο σε φύλλα από σημειωματάριο ξενοδοχείου (Πηγή: http://www.mikistheodorakis.gr/el/music/analysis/?st=90&nid=4553)

Γράφει για την έμπνευση, την "ψυχική διαταραχή" όπως την αποκαλεί ο Στραβίνσκι (τον οποίο πολύ συχνά ανακαλεί):

Το κύριο χαρακτηριστικό είναι η ψυχική ευφορία και ένα αίσθημα αποστασιοποίησης από την πραγματικότητα. Ακόμα και τα πιο σημαντικά πράγματα ή γεγονότα μονομιάς χάνουν τη σημασία τους, μικραίνουν, γίνονται αδιάφορα.Υπάρχει ένα στοιχείο διαχρονικό,  υπάρχει κάποιο μέγεθος πνευματικό, υπάρχει μια βαθιά χαρά που φωτίζει με άπλετο φως νου και ψυχή, καμιά φορά τόσο εκτυφλωτικά ώστε όλα τα υπόλοιπα γύρω να γίνονται σκοτεινά και δυσδιάκριτα. Εφήμερα. Γνωρίζω τότε ότι ήρθε η στιγμή της δημιουργίας...

Γράφει πολλά για τη μουσική έμπνευση που βρίσκεται στη ρίζα κάθε μουσικού έργου.Ακολουθεί "η εξόρυξη της πρώτης ύλης που είναι το μουσικό μοτίβο". Και ύστερα έρχεται "η παραπέρα μετάπλαση-μορφοποίηση της αρχέγονης μουσικής" που εξαρτάται από το κοινωνικό περιβάλλον, δηλαδή "την πνευματική, πολιτιστική, στάθμη της συγκεκριμένης κοινωνίας όπου γεννήθηκε και ζει ο συνθέτης". Η έμπνευση, γράφει, μπορεί να είναι αυθόρμητη ή λειτουργική. Όσο για το όνειρο...

Έχω κι εγώ μια εμπειρία συγκλονιστική. Ήταν την εποχή που έμενα στο υπόγειο του Μιχάλη κατσαρού στο Χαλάνδρι, αμέσως μετά τη Μακρόνησο, στα 1950-52. Κάποια νύχτα άκουσα με όλες του τις λεπτομέρειες ένα ολόκληρο συμφωνικό έργο για πιάνο και ορχήστρα. Νομίζω όμως ότι πίστευα πως δεν ήταν δικό μου. Ήταν του Σκαλκώτα ή του καλομοίρη. Κατάπληκτος και μαγεμένος έβλεπα σαφώς τον μαέστρο, τον πιανίστα, την ορχήστρα. Ήσαν όλοι ξένοι. Η μουσική ήταν πρωτότυπη. Κι εγώ θαύμαζα και ζήλευα τους υποθετικούς συνθέτες. Όμως για μια στιγμή συνειδητοποίησα ότι το έργο αυτό ήταν δικό μου. Μια απέραντη ψυχική ευφορία με κατέλαβε και θα πρέπει να γελούσα στο όνειρό μου. Το πρωί θυμόμουν σαφώς όλες τις λεπτομέρειες της σύνθεσης. Στη συνέχεια και για πολλά χρόνια προσπάθησα να βάλω στο χαρτί ό,τι μπόρεσα να συγκρατήσω. Ίσως ακόμα και σήμερα να υπάρχουν κατάλοιπα από κείνη τη συγκλονιστική βραδιά.

"Εκείνο που μου έκανε την πιο μεγάλη εντύπωση [στη Λέσβο όπου έμεινε μέχρι τα πέντε] ήταν η γαλάζια θάλασσα
και το άσπρο πλοίο Αλμπέρτα που που δυο φορές τη βδομάδα περνούσε μπροστά από το σπίτι μας"
(Πηγή φωτογρ. https://i.pinimg.com/originals/e5/4b/d9/e54bd9ec55a1427523adde9ba577d375.jpg)

Κάνοντας αναδρομή στην εξέλιξη της μουσικής, αναφέρεται στη μονοφωνική περίοδο, περνά στην Αναγέννηση με τη συμφωνική, αρχικά θρησκευτικού περιεχομένου με Χαίντελ και Μπαχ και στη συνέχεια με Χάυντν, Μότσαρτ, Μπετόβεν, σημειώνοντας ότι "η συμφωνική μουσική αποτελεί καθαρά ταξικό φαινόμενο, από την άποψη ότι δημιουργείται αποκλειστικά μέσα στις κοινωνικές νησίδες των ταξικά προνομιούχων κύκλων της κάθε εποχής". Και αναφέρει χαρακτηριστικά το παράδειγμα της Ελλάδας όπου η μοναδική συμφωνική ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών ήταν ιδιωτική, ανήκε στις "περίφημες 100 οικογένειες" όπως γράφει (του Συλλόγου Αθηναίων) και είχε κανονισμό που δεν επέτρεπε την εκτέλεση έργων Ελλήνων συνθετών. Αυτό σταμάτησε όταν ο Φ. Οικονομίδης κατάφερε τον "φιλόμουσο Γερμανό γκαουλάιτερ στα 1941-42 να υπογράψει " το διάταγμα κρατικοποίησης της ορχήστρας.

Ξεκίνησε γράφοντας συμφωνική μουσική και μόνο από τη δεκαετία του '60 στράφηκε στην έντεχνη λαϊκή, αναζητώντας νέες φόρμες, αλλά και κάτω από την επίδραση, θα έλεγα εγώ, των κοινωνικών και πολιτικών καταστάσεων της εποχής και έχοντας ως δεδομένο ότι πάντα ήταν σκεπτόμενος και ανήσυχος. Έγραψε τον Επιτάφιο, συνέχισε με "μετασυμφωνική μουσική" - λαϊκό ορατόριο, Άξιον εστί, Πνευματικό εμβατήριο, Κάντο Χενεράλ - που τη διακρίνει από τη συμφωνική γιατί περιέχει λαϊκό τραγούδι, λαϊκά όργανα και λαϊκούς τραγουδιστές, συμφωνικά όργανα, χορωδιακά σύνολα, ποιητικό κείμενο. Έγραψε στη φόρμα "τραγούδι-ποταμός", Επιφάνεια Αβέρωφ, Κατάσταση πολιορκίας.

Αναφέρεται στην Τρίτη Συμφωνία του βασισμένη στο έργο του Σολωμού "η Τρελή Μάνα" (παρεμβάλλοντας τρεις βυζαντινές μελωδίες και τον στίχο του Καβάφη "Δεν έχει πλοίο διά σε, δεν έχει οδό"). Την έγραφε, λέει, σαράντα χρόνια, αρχίζοντας από τις αρχές της δεκαετίας του '40,  από τον κήπο του στον Γαλατά Χανίων, μια κοιτάζοντας τα Λευκά Όρη "μεγαλόπρεπα, μακρινά, τυραννικά", την άλλη στρέφοντας το βλέμμα "στο απέραντο Κρητικό Πέλαγος".

Η κοινωνική και πολιτική διάσταση στον τρόπο που σκέφτεται και γράφει μουσική, έντεχνη ή συμφωνική, είναι φανερή σε όλο το βιβλίο. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν η ανάλυση των συμφωνικών του έργων, η σημασία και ο συμβολισμός των ποιητικών κειμένων που έχει χρησιμοποιήσει, η δική του ευαισθησία να αφουγκράζεται τα μηνύματα και τους τριγμούς των καιρών. Όπως έγινε με το ποίημα του φίλου του και συνεξόριστου στη Μακρόνησο Γιώργου Κουλούκη για τη νεαρή αντάρτισσα Αθηνά που εκτελέστηκε στην Τρίπολη το 1948, που συμπεριέλαβε στην Εβδόμη Συμφωνία του.

Γράφει κι άλλα, για τη γερμανική και την ιταλική μουσική, για την ατονική μουσική και τον Σένμπεργκ, για τις εθνικές σχολές, τη γαλλική, τη ρωσική, για τη μουσική στις χώρες της Αφρικής και τη δημιουργία της λαϊκής μουσικής, για τα εμπόδια που βρήκε (όπως την άρνηση των αμερικανικών υπηρεσιών στην Ελλάδα το 1952 να του δώσουν τη δυνατότητα να ταξιδέψει στην Αμερική για να διευθύνει έργο του ο Μητρόπουλος), για τον Μάλερ, τον Σοστακόβιτς, τον Ντεμπισύ και πολλούς άλλους, για τον Σκαλκώτα τον αγνοημένο από τους συμπατριώτες του, για πολλά που θα χρειάζονταν πολλές αράδες ακόμη. Θα μείνω μόνο  σ' αυτό που γράφει:

"Η λαϊκή τέχνη, και πιο ειδικά η μουσική, χρειάζεται κοινωνικές συνθήκες που να εξασφαλίζουν την ελεύθερη συνείδηση".

Η αναπληρωτής υπουργός πραγματοποιεί επίσκεψη!

Βάσω Κατράκη, Κορίτσι με περιστέρι, 1979, χάραξη σε πέτρα, 105 x 73 εκ.
© Σπύρος Κατράκης και Ιωάννα-Μαριάννα Κατράκη-Δεσποτίδη
(από την Έκθεση "Πνοή στην πέτρα" στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης το 2010)

"Επίσημη επίσκεψη στη Βόρεια Μακεδονία πραγματοποιεί η αναπληρωτής Υπουργός Εξωτερικών..."

8 Μαρτίου 2019, στο βραδινό δελτίο ειδήσεων της ΕΡΤ1.

Μα πώς είναι δυνατόν, σκέφτηκα, είναι και μέρα της γυναίκας, και η δημοσιογράφος που το είπε μου είναι πολύ συμπαθής, θα της ξέφυγε μάλλον ή θα της το έδωσαν έτσι γραμμένο και δεν πρόλαβε ν' αντιδράσει διορθώνοντάς το, όπως γίνεται και με πολλά άλλα λάθη στον τηλεοπτικό λόγο. Έτσι σκεφτόμουν, προσπαθώντας να επικρατήσει η ανοχή στα γλωσσικά λάθη που πολύ πολύ συχνά ακούγονται στην τηλεόραση και στο ραδιόφωνο.

Το ξανασκέφτηκα όμως, δεν είναι δυνατόν, έστω στις 8 του Μάρτη, έστω για τη σημειολογία του πράγματος, μέρα που είναι... Άσε που το βραδινό πρόγραμμα και της δημόσιας τηλεόρασης για τη μέρα ήταν φτωχότατο, χωρίς φαντασία, χωρίς έμπνευση, χωρίς καμιά σκέψη για κάτι διαφορετικό από τα τετριμμένα. Η ΕΡΤ1 δεν σκέφτηκε ν' αφιερώσει το δίωρο των συζητήσεων της εκπομπής "Επόμενη μέρα" στο θέμα της ημέρας, αλλά ούτε και βρήκε καμιά γυναίκα πολιτικό ή επιστήμονα έστω και για τα θέματα που επέλεξε γι' απόψε. Κρίμα, πολύ κρίμα! Και βέβαια, κάνω αυτά τα σχόλια για μια τηλεόραση που παρακολουθώ, υποστηρίζω (από πάντα) και που παραδέχομαι ότι κάνει σοβαρές προσπάθειες βελτίωσης.

Αλλά, ας επιστρέψω στο αρχικό θέμα. Μετά την αρχική έκπληξη από το ... γλωσσικό ατόπημα της παρουσιάστριας, αναζήτησα στο Διαδίκτυο πόσες φορές απαντούν οι φράσεις "η αναπληρωτής Υπουργός" και " η αναπληρώτρια Υπουργός". Για την πρώτη βρήκα 21.000 αποτελέσματα και για τη δεύτερη 152.000. Ησύχασα, κάπως.

Η χρήση του θηλυκού γραμματικού γένους στον δημόσιο λόγο είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει πολλές φορές και πολύ περισσότερο για τα ουσιαστικά που αναφέρονται στην επαγγελματική ή πολιτική ιδιότητα των γυναικών. Στην Ελλάδα, η Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων κυκλοφόρησε το 2018 τον Οδηγό χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα, αφού είχε ήδη από νωρίτερα ασχοληθεί με το θέμα και είχε εκδόσει σχετική εγκύκλιο το 2016. Ενώ και το Κέντρο Ερευνών για Θέματα Ισότητας κυκλοφόρησε το 2018 τον Οδηγό προς τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας για την εξάλειψη του σεξισμού και των έμφυλων διακρίσεων. Το παράδειγμα της αναπληρωτή υπάρχει και στα δύο έγγραφα. Θα μπορούσε να υπάρχει κάποια ανοχή όταν χρησιμοποιούνται μαζί και τα δύο γένη (με ερωτηματικό κι αυτό, και υπάρχει πολλή σχετική ανάλυση, οι παραπάνω οδηγοί εξάλλου προβλέπουν τη χρήση και των δύο και έχουν διατυπωμένους κανόνες γι' αυτό), όταν όμως γίνεται αναφορά μόνο σε γυναίκα, αλήθεια γιατί να είναι αναπληρωτής και όχι αναπληρώτρια;

Η Άννα Φραγκουδάκη δίνει πολύ παραστατικά την απάντηση με το ερώτημα: "Γιατί δεν υπάρχουν βουλεύτριες, παρά μόνο χορεύτριες;", όπως τιτλοφορούσε άρθρο της στο φεμινιστικό περιοδικό "Δίνη" το 1989, αναφερόμενη στον τρόπο που η χρήση της γλώσσας συμμετέχει και συμβάλλει στη συντήρηση της άνισης κοινωνικής τοποθέτησης και ιεράρχησης των φύλων.

   

Ο λόγος, γράφει η Φραγκουδάκη (1993), δεν είναι μόνο κώδικας του γύρω κόσμου. Είναι βασικά πράξη κοινωνική, είναι μία ικανότητα συμβολισμού από την οποία πηγάζει η κοινωνική ζωή. Η γλώσσα δεν είναι μόνο το σημείο συνάντησης των ανθρώπων (επικοινωνία), αλλά επιβάλλει συγκεκριμένες μορφές σε αυτήν τη συνάντηση. Επιβάλλει όρους στην κοινωνική ζωή και στις κοινωνικές σχέσεις και προϋπόθεση για την ύπαρξη της.

Επειδή μάλιστα η προτίμηση (επιλογή) χρήσης του αρσενικού γένους αποδίδεται συχνά στο γλωσσικό αίσθημα, η ίδια σημειώνει ότι αυτό δεν οφείλεται σε γλωσσικούς λόγους (Φραγκουδάκη, 2005). Γράφει:

Για την αδυναμία κατασκευής ορισμένων και μόνο θηλυκών δεν ευθύνεται το «γλωσσικό» αίσθημα, που διαμορφώνουν κανόνες γλωσσικοί. Eυθύνεται το νόημα των λέξεων που στη θηλυκή τους μορφή νομιμοποιούν την κατοχή από τις γυναίκες επαγγελματικών ιδιοτήτων με κύρος και τίτλων εξουσίας. H δυσκολία άλλωστε κατασκευής του θηλυκού στην ιστορική εξέλιξη της γλώσσας δεν έτυχε ποτέ να αφορά γυναικείες κοινωνικές ιδιότητες ταιριαστές με την ταξινόμηση των φύλων, όπως αγρότισσα, υπηρέτρια, νοσοκόμα, καθαρίστρια, ζητιάνα, τηλεφωνήτρια, μοδίστρα, πωλήτρια, νοικοκυρά, μαγείρισσα, εργάτρια, ράφτρα, τραγουδίστρια, κεντήστρα, κομμώτρια, πλύστρα, δασκάλα… H δυσκολία εμφανίζεται πάντα στις ιδιότητες που δεν είναι για τις γυναίκες κοινωνικά αποδεκτές, όπως γιατρέσα, δικηγορέσα, μηχανική, τοπογράφισσα, αεροπόρισσα, χειρουργέσα, οικονομολόγισσα, υδραυλική, ηλεκτρολόγισσα, οδηγήτρια [αυτοκινήτου], αστυνόμισσα, πυροσβέστρια, γυναικολόγισσα, τραπεζήτρια, χρηματίστρια, εργολάβισσα, επιστημόνισσα... και εμφανίζεται επίσης σε όλους τους τίτλους εξουσίας όπου πάλι το θηλυκό «ακούγεται» στρεβλό και ανώμαλο, όμως η «ανωμαλία» δεν ανήκει στις λέξεις αλλά στα νοήματα. «Aνώμαλα» στην ακοή των χρηστών δεν είναι τα σημαίνοντα αλλά τα σημαινόμενα, Yπουργέσα, Bουλεύτρια, Προεδρέσα, Διοικήτρια είναι σημασίες αντίθετες με την τάξη του κόσμου. Aντιστέκονται οι ομιλητές στην κατασκευή τέτοιου είδους λέξεων, γιατί η χρήση τους θα παρήγαγε ισχυρά μηνύματα νομιμοποίησης της θηλυκής εκδοχής των τίτλων εξουσίας. Aντιστέκονται αποκλειστικά και μόνο, επειδή υπερασπίζονται (συχνά ασυνείδητα) την τάξη των πραγμάτων, την ταξινόμηση των κοινωνικών φύλων, με τρόπο έμμεσο και αόρατο, άρα πολύ δύσκολο να γίνει αντιληπτός.

Από τις πολλές αναφορές στην ελληνική βιβλιογραφία για το ζήτημα αυτό, θα συμπληρώσω μόνο με την πολύ ενδιαφέρουσα εργασία των Μενεγάκη - Ευθυμίου με τίτλο "Εξουσία και γλώσσα στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Μια προσέγγιση" (2009), στην οποία αποτυπώνουν την υπάρχουσα κατάσταση με πολλές αναφορές άλλων, παλιότερων ή σύγχρονων, ερευνητών και ερευνητριών και με πολλά παραδείγματα. Υπογραμμίζουν ότι στη σημερινή Ελλάδα η γλώσσα ανθίσταται σθεναρά στην αποτύπωση της νέας πραγματικότητας και κάνουν λόγο για την "αμηχανία της γραμματικής μπροστά στα γυναικεία αξιώματα" (κάτι που ίσως θα προβλημάτιζε την Φραγκουδάκη αν υποτεθεί ότι η διατύπωση αυτή αποδίδει την ευθύνη στη γλώσσα την ίδια). Και καταλήγουν:

Αποτελεί επομένως ένα ισχυρό προπύργιο των συντηρητικών και αντιδραστικών (έστω και υποσυνείδητα) δυνάμεων της κοινωνίας για τη διαιώνιση της ανισότητας των φύλων. Δεν θα πρέπει βέβαια να παραβλέψουμε τη στάση των ίδιων των Ελληνίδων, οι οποίες είτε αδιαφορούν θεωρώντας το ζήτημα της γλώσσας αμελητέο, είτε προτιμούν συνειδητά να διατηρούν τους αρσενικούς τύπους των αξιωμάτων που κατέχουν. Κατά την αντίληψή τους, ο τίτλος τους θα υποβαθμιζόταν εάν έχανε την αρσενική του μορφή. Ενώ, π.χ. ουδείς διανοήθηκε να θέσει ποτέ θέμα ότι το εφέτης ομοιοκαταληκτεί με το υπηρέτης, η γυναίκα φοβάται μήπως το εφέτρια παραπέμπει στο υπηρέτρια. Πρόκειται για το φαινόμενο που η Deborah Cameron, ονομάζει γυναικεία αλλοτρίωση μέσω του “ηγεμονικού λόγου”, των δομών δηλαδή που αναπαράγουν τα υποκείμενα και οι οποίες είναι φορείς της κυρίαρχης ιδεολογίας. 

Κατά τη γνώμη μας, η αντίσταση στην αποδοχή της ίσης πρόσβασης των δύο φύλων στα κέντρα εξουσίας ευθύνεται σε ένα μεγάλο βαθμό για την αργή προσαρμογή της γλώσσας στα νέα έμφυλα δεδομένα και, σε τελευταία ανάλυση, αποτελεί πηγή αβεβαιότητας ως προς τους γραμματικούς κανόνες. Διότι, όπως εύστοχα έγραφε ο γάλλος στοχαστής του Διαφωτισμού Ντεστύτ ντε Τρασύ: “Η ανακρίβεια στη διατύπωση των νοημάτων γεννιέται πάντοτε από τη σύγχυση των ιδεών”.

Οι τελευταίες έχουν συγγράψει επίσης ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο "Όταν οι γυναίκες της Γαλλίας αναζητούσαν το όνομα... ή Γιατί η γλώσσα τις ήθελε αόρατες" (Λιβάνης, 2009). Έχουν ως αφετηρία ότι η γλώσσα δεν είναι ουδέτερη, αλλά ένα διαρκώς εξελισσόμενο σημειωτικό σύστημα που συνιστά μορφή κοινωνικοπολιτισμικής πρακτικής, τόπο ιδεολογικών συγκρούσεων, φορέα πολιτισμού και παράγοντα συγκρότησης ταυτοτήτων. Με αυτά ως (ιδεολογικά και επιστημονικά) δεδομένα, παρουσιάζουν τους αγώνες των γυναικών της Γαλλίας για ισότητα και δικαιοσύνη, εξετάζοντας ιδιαίτερα τη διάσταση του λόγου "διότι επιτρέπει την ανάδειξη υπόγειων τρόπων δράσης των κοινωνικών στερεοτύπων και προκαταλήψεων".

Έτσι, κάνουν αναδρομή στο χρόνο, ξεκινώντας από τη Γαλλική Επανάσταση και φτάνουν στις μέρες μας. Μαθαίνουμε για την Ολέμπ ντε Γκουζ (174801793), που τόνισε "τη συνάφεια ανάμεσα στο πολιτικό και το γλωσσικό πεδίο" και επαναδιατύπωσε τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη δίνοντας τον τίτλο  Διακήρυξη των δικαιωμάτων της γυναίκας και της πολίτιδας για να καταγγείλει την υποκρισία των επαναστατών (homme / femme).

Αναφέρονται στον Σαρλ Φουριέ, τον "μεγαλύτερο κοινωνικό οραματατιστή του γαλλικού 19ου αιώνα", ο οποίος εισήγαγε το νεολογισμό πλανητάρχισσα, στον Σαιν Σιμόν και τις σενσιμονίστριες, στη Φλορά Τριστάν (1803-1844) που είπε "για ν' αλλάξουμε τον κόσμο, πρέπει πρώτα να ονομάσουμε τα πράγματα και τα πρόσωπα", και σε πολλά ακόμη πρόσωπα, άντρες και γυναίκες, που τοποθετήθηκαν στο ζήτημα και διεκδίκησαν τη διακριτή παρουσία της γυναίκας μέσα και από τον λόγο και τη χρήση της γλώσσας. Δεν παραλείπουν δε να σημειώσουν ότι πολύ νωρίτερα, οι Βολταίρος και Ρουσσώ είχαν ήδη τοποθετηθεί θετικά και είχαν χρησιμοποιήσει τους θηλυκούς τύπους professeuse (καθηγήτρια) και peintress (ζωγράφος) αντίστοιχα.

Έχουν πολύ ενδιαφέρον τα παραδείγματα που αναφέρονται στις προσπάθειες αναζήτησης θηλυκών τύπων στα νέα κυρίως επαγγέλματα στα οποία εισέρχονταν οι γυναίκες από τον 19ο αιώνα. Εξίσου ενδιαφέρον έχει η αρνητική στάση και η επιμονή της Γαλλικής Ακαδημίας να μην αποδέχεται τη χρήση θηλυκών τύπων. Παραπέμπουν δε, χαρακτηριστικά, στον ακαδημαϊκό και ποιητή Λεκόντ ντε Λιλ, που το 1891 δημοσίευσε ένα κείμενο στο οποίο καταδεικνύεται όλος ο συντηρητισμός και πουριτανισμός των Γάλλων ακαδημαϊκών. Στο κείμενο αυτό, γράφει ανάμεσα στα άλλα ότι "η Ακαδημία είναι επιφορτισμένη όχι να καινοτομεί αλλά να συντηρεί [και ότι] δεν οφείλει να δημιουργεί νέες λέξεις αλλά να συλλέγει εκείνες που ανήκουν ήδη στη γλώσσα".

Κι εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η αρνητική αυτή στάση της Γαλλικής Ακαδημίας κάμφθηκε μόλις φέτος, αφού στις 28 Φεβρουαρίου αυτού του χρόνου αποδέχτηκαν (ή παραδέχτηκαν;) οι Γάλλοι Αθάνατοι ότι η γλώσσα εξελίσσεται και ότι οι αγώνες για ισότητα περνούν και μέσα από τη χρήση της γλώσσας και ... επιτέλους ενέκριναν (!) τη θηλυκοποίηση των ουσιαστικών που αποδίδουν τίτλους επαγγελμάτων!

Σε κάθε περίπτωση, το παραπάνω βιβλίο έχει πολύ ενδιαφέρον και αξίζει να διαβαστεί. Υπάρχουν εξάλλου ομοιότητες στη γραμματική με τη δική μας γλώσσα και οπωσδήποτε οι αναλύσεις και τα παραδείγματά του μπορούν να δώσουν απαντήσεις και σε δικούς μας προβληματισμούς.

Έχουμε κι εμείς ανοιχτά ζητήματα. Έχουν γραφτεί πολλά, αλλά και πάλι ο χρόνος θα δείξει αν θα επικρατήσει βουλεύτρια ή βουλευτίνα, βιβλιοθηκάριος ή βιβλιοθηκαρίνα(!), δικάστρια ή δικαστίνα, επιστήμονας ή επιστημόνισσα κτλ. κτλ.

Στο μεταξύ, η αναπληρώτρια Υπουργός επέστρεψε από το ταξίδι της...

Σημειώσεις

• Φραγκουδάκη, Α.(1989). Γλώσσα λανθάνουσα 3: ή γιατί δεν υπάρχουν βουλεύτριες παρά μόνο χορεύτριες», Δίνη, 4, σ. 42-44.
• Φραγκουδάκη, Α. (1993), Γλώσσα και ιδεολογία. Κοινωνιολογική προσέγγιση της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Οδυσσέας. (1η έκδοση: 1987)
• Φραγκουδάκη, Α. (2005). Η χρήση της γλώσσας και οι κυρίαρχες ιδέες: σχολιασµός της πεποίθησης για τη γλωσσική αλλαγή που “εµποδίζει” η ίδια η γλώσσα. Στο: Επιστηµονικό Συµπόσιο, Χρήσεις της Γλώσσας, (3-5 Δεκεµβρίου 2004), Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισµού και Γενικής Παιδείας, (Ιδρυτής Σχολή Μωραΐτη), Αθήνα, σ. 235-248.
• Menegaki, M. & Efthymiou, L. (2009). Εξουσία και γλώσσα στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Μια προσέγγιση. In E. Close, G. Couvalis, G. Frazis, M. Palaktsoglou, and M. Tsianikas (eds.) "Greek Research in Australia: Proceedings of the Biennial International Conference of Greek Studies, Flinders University June 2007", Flinders University Department of Languages - Modern Greek: Adelaide, 449-466. (https://dspace.flinders.edu.au/xmlui/handle/2328/8106).

Τεχνολογική κληρονομιά, συλλογική μνήμη και βιβλιοθήκες: το παράδειγμα και η συμβολή της Βιβλιοθήκης του ΤΕΕ

Εισαγωγή

Πριν από κάποια χρόνια, με την ευκαιρία συμμετοχής μου σε συνέδριο στο Λονδίνο, επισκέφτηκα τη Βιβλιοθήκη του επιστημονικού και επαγγελματικού φορέα των Μηχανολόγων Μηχανικών του Ηνωμένου Βασιλείου Institution of Mechanical Engineers. Όταν αναζήτησα τον υπεύθυνο, συνάντησα πίσω από ένα γραφείο έναν άνθρωπο να καταγράφει σε ένα απλό πρόγραμμα το αρχειακό υλικό του φορέα. Όπως μου εξήγησε, αυτό στο οποίο δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα η βιβλιοθήκη τους είναι η συγκέντρωση και καταγραφή του αρχειακού υλικού και η ιστορία των μηχανολόγων μηχανικών της Μεγάλης Βρετανίας. Τότε ακόμη λίγες ήταν οι διαθέσιμες πληροφορίες στο Διαδίκτυο. Η αλήθεια είναι ότι μου είχε κάνει εντύπωση ότι εργάζονταν σε ένα περιβάλλον κειμενοκεντρικό, καθόλου σύγχρονο με τα τότε δεδομένα. Σήμερα, αν κοιτάξει κανείς τη σελίδα τους, θα δει ότι το τμήμα που επιγράφεται ως Βιβλιοθήκη και Αρχείο (Library and Archive) έχει ως κύρια ενδιαφέροντα την αναζήτηση πληροφοριών σε πόρους, την παροχή υπηρεσιών πληροφόρησης και δανεισμού και την καταγραφή και ανάδειξη της ιστορίας και του αρχειακού πλούτου του φορέα. [1]

Παρά το ότι μπορεί κανείς να σημειώσει ότι οι Βρετανοί έχουν πλούσιο τεχνολογικό παρελθόν με διεθνή απήχηση και με καθοριστική συμβολή στην επιστημονική και τεχνική επανάσταση των τελευταίων αιώνων, οπωσδήποτε κάθε αντίστοιχος φορέας (δύναται να έχει) αντίστοιχη δραστηριότητα.

Η ειδική  τεχνική βιβλιοθήκη καλείται να συμβάλει στην ανάπτυξη πληροφοριακών δεξιοτήτων από τους μηχανικούς, δυνατοτήτων δηλαδή αναζήτησης πληροφοριών με τους κατάλληλους τρόπους (τις κατάλληλες στρατηγικές) αλλά και εντοπισμού-επιλογής των κατάλληλων/σχετικών πληροφοριών. Οπωσδήποτε, οι δεξιότητες αυτές θεμελιώνονται ή, καλύτερα, πρέπει να θεμελιώνονται, κατά τη διάρκεια των σπουδών των μηχανικών, οπωσδήποτε όμως η βιβλιοθήκη παρέχει τις δυνατότητες παραπέρα και συνεχούς ενημέρωσης και βελτίωσης.

Η παραπάνω κατάθεση προσωπικής εμπειρίας ως εισαγωγή υπαγορεύτηκε από την ανάγκη να αιτιολογήσω, κατά κάποιο τρόπο, τον τίτλο της εισήγησής μου. Ο τίτλος «Τεχνολογική κληρονομιά, συλλογική μνήμη και βιβλιοθήκες» δεν δόθηκε από διάθεση βερμπαλιστικής διατύπωσης κάποιων σκέψεων, αλλά γιατί πραγματικά πιστεύω ότι αυτός είναι ο κεντρικός ρόλος της βιβλιοθήκης και μάλιστα στη σημερινή εποχή όπου γίνονται πολλές συζητήσεις διεθνώς  για τον ρόλο της βιβλιοθήκης, για τη σχέση της με άλλους δημόσιους χώρους, για τη σχέση της με τον λεγόμενο «τρίτο τόπο» στον οποίο καταφεύγουν οι άνθρωποι πέραν της οικίας και της εργασίας, για την απορρόφηση λειτουργιών της από άλλους θεσμούς και την αναγκαιότητα ύπαρξης ή όχι, για τη διαθεσιμότητα των πληροφοριακών πόρων απ’ οπουδήποτε εξαιτίας της  ραγδαίας εφαρμογής ψηφιακοποίησης παντού κτλ. κτλ.

Εικόνα 1. Οι βασικές υπηρεσίες της Βιβλιοθήκης του Φορέα Μηχανολόγων Μηχανικών της Αγγλίας

Όμως, αν συνδέσουμε τη βιβλιοθήκη με την κληρονομιά και τη μνήμη, μπορεί να θεωρηθεί ότι την μετατρέπουμε σε «νεκροταφείο ενθυμημάτων» αντί «ζωντανού χώρου» εκπαίδευσης και πληροφόρησης; Ας δούμε συνοπτικά, δανειζόμενοι  και στοιχεία από τους ιστορικούς (με ελλιπή, βέβαια, τρόπο και με βάση προσωπικές αναγνώσεις), πώς περιγράφονται οι όροι του τίτλου συλλογική μνήμη  και τεχνολογική κληρονομιά και πώς συνδέονται με τις βιβλιοθήκες.

Μνήμη και βιβλιοθήκες

Αν ξεκινήσουμε από τη μνήμη, θα πούμε ότι ένα πολύ βασικό χαρακτηριστικό της είναι η δυνατότητα αποθήκευσης· η μνήμη, δηλαδή, μπορεί να θεωρηθεί ένας αποθηκευτικός χώρος. Καθόλου τυχαία, εξάλλου, δεν χρησιμοποιήθηκε ο ίδιος όρος για να κατασημάνει (ονοματίσει) τον αποθηκευτικό χώρο του υπολογιστή. Έτσι, και η βιβλιοθήκη συνδέεται με την έννοια της μνήμης, αφού έτσι κι αλλιώς αποτελεί έναν χώρο αποθήκευσης - αποθήκευσης τεκμηρίων, αποθήκευσης προϊόντων πληροφορίας και γνώσης.[2] Η μνήμη βέβαια συνδέεται και με τη μάθηση, όπως και οι βιβλιοθήκες συνδέονται με τη μάθηση, έτσι λέμε ότι οι βιβλιοθήκες δεν είναι μόνο χώροι αποθήκευσης, αλλά ταυτόχρονα και χώροι μάθησης.

Η συλλογική μνήμη είναι μια κοινωνική διαδικασία που σχετίζεται με το συλλογικό παρελθόν μιας κοινότητας ή μιας κοινωνίας ολόκληρης ή μιας κοινότητας που όμως (δύναται να) επηρεάζει ολόκληρη την κοινωνία (συλλογικό υποκείμενο). Αποτελεί «συνεκτικό στοιχείο μιας κοινότητας», που παίρνει υλικό από το παρελθόν, λειτουργεί στο παρόν και δίνει νόημα στη ζωή και στην ύπαρξη των μελών της κοινότητας, ενισχύοντας ή και συμβάλλοντας καθοριστικά στην κοινωνική συνοχή και συνύπαρξή τους.

Όχι τυχαία, οι βιβλιοθήκες, τα αρχεία και τα μουσεία εντάσσονται σε μια ευρύτερη κατηγορία, τους φορείς μνήμης (memory institutions), θεωρώντας ότι και οι τρεις αυτές κατηγορίες φορέων υπηρετούν, με τα δικά τους διακριτικά χαρακτηριστικά ο καθένας, τόσο τη γενική έννοια της μνήμης όπως παρουσιάστηκε παραπάνω, δηλαδή ως χώροι αποθήκευσης, όσο και τη συλλογική μνήμη, ως χώροι δηλαδή αναπαράστασης και σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν μιας κοινότητας ανθρώπων, ενός συλλογικού υποκειμένου. Έτσι, σε όλα τα ευρωπαϊκά προγράμματα, αλλά και σε άλλους θεσμούς χρησιμοποιείται ο όρος αυτός και για τις τρεις επιμέρους κατηγορίες θεσμών. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι φορείς διατηρούν και διασώζουν ως μνήμη αυτό που θεωρούν ότι αξίζει να διατηρηθεί.

Η έννοια αυτή χρησιμοποιήθηκε επίσημα στον χώρο των βιβλιοθηκών και της επιστήμης της πληροφορίας από τον Lorcan Dempsey, ο οποίος το 1999 δημοσίευσε για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το πλαίσιο για κοινή προσέγγιση της επιστημονικής, βιομηχανικής και πολιτιστικής κληρονομιάς από τις βιβλιοθήκες, τα αρχεία και τα μουσεία. (Dempsey 1999).

Εικόνα 2. Τυπικό δείγμα των διεργασιών σε έναν φορέα μνήμης (Πηγή: Dempsey, 1999)

Ήδη, βέβαια, το 1972 είχε κυκλοφορήσει ένα προωθημένο για την εποχή του βιβλίο που χρησιμοποιεί τον όρο memory institution για τις βιβλιοθήκες και το οποίο αναφέρεται στις πλευρές της βιβλιοθήκης που σχετίζονται με τη μνήμη, σημειώνει ότι οι βιβλιοθήκες είναι η ενσωμάτωση της μνήμης με τη μορφή καταχωρισμένων πληροφοριών που προκύπτουν από τον διάλογο ανάμεσα σε όλα τα μέρη της κοινωνίας και υπογραμμίζει με ιδιαίτερη έμφαση ότι η μνήμη αυτή δεν συνδέεται μόνο με την τεχνολογία της αποθήκευσης, αλλά και της πρόσβασης, ώστε να εξασφαλίζεται η προσβασιμότητα και η χρησιμότητα των καταχωρισμένων πληροφοριών. (National Research Council, 1972).

Επίσης, το 1995 δημοσιεύτηκε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο με αφορμή τα φωτογραφικά αρχεία για το ρόλο της μνήμης (και της συλλογικής μνήμης), τη σχέση της με την ιστορία, με την αλήθεια και  τη λήθη, με την πολιτική και τη διπλωματία. (Schwartz, 1995).[3]

Αλλά, για να μην αδικήσω και την ελληνική βιβλιογραφία, θα δώσω ενδεικτικά μια μόνο αναφορά από σχετική ομιλία του ιστορικού Τριαντάφυλλου Σκλαβενίτη (2004):

Κληρονομιά και βιβλιοθήκες

Στο ΛΚΝ η κληρονομιά (heritage) ορίζεται ως  οτιδήποτε μας κληροδοτεί το παρελθόν, συνήθως με την υποχρέωση της διατήρησης και διάσωσής του, ενώ το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας κάνει λόγο για οτιδήποτε, συνήθως πολύτιμο, προέρχεται από τους προγενέστερους, περνά από τη μια γενιά στην άλλη.

Η τεχνολογική κληρονομιά έχει να κάνει με τα τεχνολογικά επιτεύγματα ή γενικότερα με το επίπεδο τεχνολογικής ανάπτυξης σε παρελθόντα χρόνο, για το οποίο οι πληροφορίες που το αφορούν πρέπει να καταγραφούν, να διατηρηθούν και να διασωθούν για την παρούσα και για τις μελλοντικές γενιές. Επίσης, η τεχνολογική κληρονομιά περιλαμβάνει τα επιτεύγματα και τη δράση γενικότερα των συντελεστών της τεχνολογικής ανάπτυξης, δηλαδή των μηχανικών και των λοιπών επιστημόνων που συμμετείχαν και συνέβαλαν σε αυτήν. Πρέπει επίσης να υπογραμμιστεί ότι η τεχνολογική κληρονομιά αποτελεί στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Και πάλι, εδώ η βιβλιοθήκη έχει να παίξει τον δικό της ρόλο πλάι στα μουσεία και τα αρχεία· αξιοποιεί τους πόρους που διαθέτει ή γενικότερα πόρους που σχετίζονται με τον σκοπό και την αποστολή της και με την ειδική τεχνογνωσία στην τεκμηρίωση και διαχείριση των πληροφοριακών πόρων διατηρεί, διασώζει και αναδεικνύει τα τεχνολογικά επιτεύγματα συγκεκριμένης περιοχής ή κατηγορίας συντελεστών.[4]

ΤΕΕ και Βιβλιοθήκη

Κάνοντας μια συνοπτική αναδρομή στις αναφορές στα τεχνικά περιοδικά των μηχανικών, ξεκινώ από άρθρο του 1928 στα Έργα όπου γίνεται αναφορά στην ανάγκη ίδρυσης Βιβλιοθήκης Φυσικών Επιστημών, ενώ είχε ήδη προηγηθεί από το ΤΕΕ το 1927 η αναφορά στην ίδρυση της Βιβλιοθήκης του. Συγκεκριμένα, άρθρο στη στήλη «Γνώμη της συντάξεως» αναφέρεται στην πρόταση του Κ. Δόσιου, διευθυντή του Χημικού Εργαστηρίου του Υπουργείου των Ναυτικών, να ιδρυθεί βιβλιοθήκη Φυσικών Επιστημών, δεδομένου ότι οι δύο δημόσιες βιβλιοθήκες των Αθηνών, όπως ονομάζει την Εθνική Βιβλιοθήκη και τη Βιβλιοθήκη της Βουλής, δεν μπορούν να καλύψουν τις σύγχρονες ανάγκες του χημικού, του μηχανικού και του βιομήχανου  λόγω της ραγδαίας εξέλιξης των φυσικών επιστημών.

Εικόνα 3. Η Γνώμη της συντάξεως του περιοδικού Έργα για την πρόταση

περί δημιουργίας Βιβλιοθήκης Φυσικών Επιστημών

Πρέπει να σημειώσω πάντως την πρωτοποριακή ύπαρξη βιβλιοθήκης στη χημική βιομηχανία ΧΡΩΠΕΙ όλα τα χρόνια λειτουργίας της, στοιχεία της οποίας μπορεί κανείς να βρει στο Ιστορικό Αρχείο του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς. Ενδεικτικά, στην Εικόνα 4 παρουσιάζεται ο κατάλογος συγγραμμάτων στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ, όπως δημοσιεύτηκε σε τεύχος του περιοδικού Έργα τον Μάρτιο του 1928 .

Εικόνα 4. Συγγράμματα στη Βιβλιοθήκη ΤΕΕ (Έργα, 15 Μαρτίου 1928)

 

Αναφορές υπήρχαν και παλαιότερα στον Αρχιμήδη και στα Έργα, ενώ ο Ελληνικός Πολυτεχνικός Σύλλογος, που απετέλεσε και τον προ ΤΕΕ φορέα των μηχανικών, διέθετε βιβλιοθήκη. Τόσο στα περιοδικά αυτά όσο και στη συνέχεια στα Τεχνικά Χρονικά, δημοσιεύονταν τακτικά παρουσιάσεις τεχνικών βιβλίων με τη μορφή «βιβλιοκρισίας», καθώς και κατάλογοι βιβλίων και περιοδικών, εισαγωγές νέου υλικού, δωρεές κτλ. στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ. Συχνά επίσης βρίσκονται χρηστικές πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργία της βιβλιοθήκης, όπως παρακάτω σε τεύχος του 1906 στον Αρχιμήδη:

Εικόνα 5. Ανακοίνωση για τη λειτουργία της Βιβλιοθήκης

 του Ελληνικού Πολυτεχνικού Συλλόγου σε τεύχος του Αρχιμήδη (1910)

Η αλήθεια είναι πάντως, ότι παρά τις συχνές αναφορές στη Βιβλιοθήκη, δεν υπήρχε ουσιαστική και με επιστημονικά επαγγελματικά δεδομένα οργάνωσή της ούτε διέθετε ειδικευμένο προσωπικό μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’60. Οι προθέσεις ήταν θετικές, αλλά προφανώς δεν αρκούσαν.[5] Δημοσιεύτηκε όμως το 1964 στα Τεχνικά Χρονικά άρθρο του χημικού-μηχανικού Αλέξανδρου Κώνστα για τις υπηρεσίες τεχνικών πληροφοριών και τεκμηρίωσης και τη συμβολή τους στην οικονομική ανάπτυξη, με ιδιαίτερη αναφορά στο ΕΛΚΕΠΑ που ήταν και ο πρώτος ελληνικός φορέας ο οποίος ασχολήθηκε με αυτό το αντικείμενο παρέχοντας υπηρεσίες πληροφόρησης και τεκμηρίωσης σε επιχειρήσεις και οργανισμούς. (Κώνστας, 1964).[6]

Εικόνα 6. Το άρθρο του Αλέξ. Κώνστα για τις υπηρεσίες τεχνικών πληροφοριών και τεκμηρίωσης (1964)

Αρχικά, η Βιβλιοθήκη στεγαζόταν στην Ακαδημίας 50 και στη συνέχεια Κολοκοτρώνη 4, όπου ήταν και τα γραφεία του ΤΕΕ, και μάλιστα βρισκόταν μέχρι το 1962 στην αίθουσα συνεδριάσεων της Διοικούσας Επιτροπής (για το λόγο αυτό, συχνά οι ανακοινώσεις κάνουν λόγο για αναγνωστήριο). Τότε, αποφασίστηκε η αναδιοργάνωση της Βιβλιοθήκης, προσλήφθηκε βιβλιοθηκονόμος και έγινε εκκαθάριση του υλικού της· σημαντικό μέρος δόθηκε στην Εθνική Βιβλιοθήκη, ενώ για την τακτοποίηση των περιοδικών, το 1964 χρησιμοποίησε ξεχωριστή αίθουσα στην Κολοκοτρώνη 15. Το 1965 όλη η Βιβλιοθήκη μετακόμισε στον 6^ο όροφο της Καραγεώργη Σερβίας 4, ενώ το 1970 μετακόμισε στον 1^ο όροφο της οδού Λέκκα 23-25 όπου στεγάζεται μέχρι σήμερα.[7]

Στο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης που αποφασίστηκε στη δεκαετία του ’60, η Βιβλιοθήκη έκλεισε για μεγάλο διάστημα. Στο τεύχος 340 του Ενημερωτικού Δελτίου[8] (25 Σεπτεμβρίου 1965) δημοσιεύεται κείμενο για την καθυστέρηση λειτουργίας της, η οποία παρέμενε «απαράδεκτα ανοργάνωτη» για πολλά χρόνια· σημειώνεται ότι με την εργασία αναδιοργάνωσης και το νέο «συγχρονισμένο σύστημα ταξινομήσεως» που εφαρμόστηκε και σύντομα θα έχει περατωθεί, η Βιβλιοθήκη θα είναι χρήσιμη για τα μέλη του Επιμελητηρίου. Στο ίδιο τεύχος, εξάλλου, δημοσιεύεται ο απολογισμός τριμήνου της ΔΕ του ΤΕΕ, στον οποίο γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στην ίδρυση Κέντρου Ηλεκτρονικών Υπολογιστών και Τμήματος Τεκμηρίωσης, τα οποία θα συνεργάζονται, ώστε «οι μηχανικοί θα μπορούν ν’ αναζητούν κάθε επιστημονικό άρθρο ή σύγγραμμα που τους ενδιαφέρει». Για το λόγο αυτό, το ΤΕΕ βρίσκεται σε επαφή με το Κέντρο Ερευνών της Γαλλίας. Πράγματι, όπως δημοσιεύτηκε στο τεύχος 5 (Μάιος 1966) των Τεχνικών Χρονικών, ο ΓΓ της ΔΕ Γ. Μακρής τον Νοέμβριο 1965 επισκέφθηκε το CNRS, καθώς και την EDF και είδε από κοντά πώς γίνεται το έργο της τεκμηρίωσης το οποίο και περιγράφει.[9] Στις 15 Ιανουαρίου 1966 τελικά δημοσιεύτηκε ανακοίνωση στο Ενημερωτικό Δελτίο ότι ξεκίνησε η λειτουργία της Βιβλιοθήκης του ΤΕΕ, θα είναι ανοιχτή πρωί και απόγευμα καθώς και πρωινά Σαββάτου και δεν θα είναι δανειστική.

Η Βιβλιοθήκη από τη Μεταπολίτευση

Η αλλαγή για τη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ ξεκίνησε το 1976. Συστάθηκε ομάδα εργασίας (στην οποία συμμετείχαν οι Σολωμού, Βουνάκη, Προβατάς, Ψύλλος, Γιακουμέλος)  με αντικείμενο την οργάνωση της Βιβλιοθήκης και της Τεκμηρίωσης του ΤΕΕ.[10] Αποφασίστηκε το 1976 η δημιουργία του Γραφείου Τεκμηρίωσης, η στελέχωση με εξειδικευμένο προσωπικό, το άνοιγμα του βιβλιοστασίου στους επισκέπτες της Βιβλιοθήκης,  η επαναφορά  λειτουργίας του δανεισμού (ξεκίνησε τον Ιούλιο 1977), η καθιέρωση λειτουργίας και τα απογεύματα, η αναδιοργάνωση με τον κατάλληλο εξοπλισμό, η λειτουργία της παραγγελίας άρθρων από ελληνικές βιβλιοθήκες ή το εξωτερικό (British Library), η σύνταξη ειδικών βιβλιογραφιών, η τηλεφωνική και ταχυδρομική εξυπηρέτηση, η συνδρομή σε περιοδικές εκδόσεις ευρετηρίων και περιλήψεων (Abstracts/Indexes).

Γραφείο Τεκμηρίωσης ΤΕΕ

Ιδιαίτερα πρωτοποριακό έργο πρέπει να θεωρηθεί η ίδρυση του Γραφείου Τεκμηρίωσης με πρωτοβουλίες της Άννας Σολωμού και της Νίνας Σκανδάλη και για το οποίο ορίζονται οι παρακάτω αρμοδιότητες:

·         η αναζήτηση των πηγών και η συστηματική παρακολούθησή τους για την εξεύρεση και συγκέντρωση του υλικού που είναι κατάλληλο για την επιστημονική δουλειά του ΤΕΕ·

·         η αποδελτίωση του σχετικού υλικού από βιβλία, άρθρα περιοδικών, δελτία τεχνικοεπιστημονικά, διαλέξεις και ανακοινώσεις·

·         η σύνταξη κατά θέμα καρτελών (δελτίων) με περιλήψεις, κατάλληλα ταξινομημένες και η σύνταξη της βιβλιογραφίας κατά θέμα, ώστε να δίνεται συστηματική και γρήγορη πληροφόρηση στους ενδιαφερόμενους·

·         η αξιοποίηση της αποδελτιωμένης τεκμηρίωσης που στέλνεται στο ΤΕΕ από άλλα κέντρα ή υπηρεσίες τεκμηρίωσης·

·         η σύνδεση και συνεργασία με άλλα κέντρα ή υπηρεσίες τεκμηρίωσης που υπάρχουν στην Ελλάδα και στις ξένες χώρες·

·         η αξιοποίηση του υλικού (βιβλίων, περιοδικών κλπ.) της Βιβλιοθήκης, που είναι χρήσιμο για τις Επιτροπές του ΤΕΕ.

Εικόνα 7. Προβολή του Γραφείου Τεκμηρίωσης στο Ενημερωτικό Δελτίο (1978)

 

Στην ίδια απόφαση ορίζεται επίσης ότι θα χρησιμοποιείται το δεκαδικό σύστημα ταξινόμησης UDC ως σύστημα τεκμηρίωσης «στην περιοχή των τεχνικοεπιστημονικών, κοινωνικο-οικονομικών και επαγγελματικών θεμάτων που ενδιαφέρουν το ΤΕΕ».[11] Το έργο της Τεκμηρίωσης βασιζόταν στα σχετικά πρότυπα του ISO, ενώ εδώ αξίζει ν’ αναφερθεί ότι πάλι με πρωτοβουλίες των δύο σπουδαίων αυτών γυναικών ξεκίνησε η λειτουργία της Τεχνικής Επιτροπής Τυποποίησης του ΕΛΟΤ ΤΕ22, η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα.

Έργο του Γραφείου Τεκμηρίωσης ήταν (και είναι) η συγκέντρωση και τεκμηρίωση του έργου του ΤΕΕ, δηλαδή του επιστημονικού έργου που προκύπτει από ημερίδες, μελέτες, συνέδρια, επιστημονικά περιοδικά, καθώς και των συνολικών δραστηριοτήτων του που δημοσιεύονται κατά κύριο λόγο στο Ενημερωτικό δελτίο. Οι εργασίες της Τεκμηρίωσης περιλαμβάνουν τη συγκέντρωση και οργάνωση του υλικού (κατά κατηγορίες κτλ.), την καταλογογράφηση, τη σύνταξη περιλήψεων και τη θεματική ευρετηρίαση με λέξεις-κλειδιά).[12]

Το έργο αυτό δημοσιευόταν τακτικά στο Ε.Δ. και μάλιστα σε μορφή καρτελών, όπως δηλαδή ήταν στη φυσική μορφή τα πρώτα χρόνια πριν από την αυτοματοποίηση των εργασιών της Βιβλιοθήκης.

Εικόνα 8. Δημοσίευση της Τεκμηρίωσης του επιστημονικού έργου του ΤΕΕ στο Ε.Δ. σε μορφή καρτελών

Μάλιστα, ήδη από το 1977 είχε δημοσιευτεί στο ΕΔ ανακοίνωση για την υποχρέωση των ομάδων εργασίας να υποβάλουν συνοπτικές εκθέσεις για το έργο τους που θα περιλαμβάνουν πρόλογο, πίνακα περιεχομένων, εισαγωγή, περίληψη, συμπεράσματα και προτάσεις, βιβλιογραφία, παράρτημα. Είναι φανερό ότι τα στοιχεία αυτά ήταν χρήσιμα για την τεκμηρίωση του επιστημονικού έργου του ΤΕΕ. Είχε ήδη ζητηθεί από τους συντάκτες άρθρων στα Τεχνικά Χρονικά να περιλαμβάνουν περιλήψεις και λέξεις-κλειδιά.

Εικόνα 9. Ανακοίνωση στο ΕΔ για την υποχρέωση των ΟΕ να υποβάλουν

 συνοπτικές εκθέσεις με στοιχεία τεκμηρίωσης του έργου τους (1977)

Η αποδελτίωση του ΕΔ ήταν μια ιδιαίτερα πρωτοποριακή για την εποχή λειτουργία, αντιστοιχούσε με την αποδελτίωση των εφημερίδων και λειτουργούσε περίπου με τον ίδιο τρόπο, τις πρώτες δεκαετίες δε, βασιζόταν στη χαρτοκοπτική, ενώ η οργάνωση των αποκομμάτων σε ντοσιέ γινόταν με βάση ένα εσωτερικό σύστημα θεματικής ταξινόμησης που είχε δημιουργηθεί.  Τα αποκόμματα χαρακτηρίζονταν με τον κωδικό του θέματος ή των θεμάτων που επέλεγε ο τεκμηριωτής (η τεκμηριώτρια). Κόβονταν ένα ή περισσότερα αντίτυπα του ΕΔ, ενώ εκρατείτο ως αρχείο ένα τεύχος στο οποίο σημειωνόταν αρχικά ο θεματικός χαρακτηρισμός.

Εικόνα 10. Από τον Ιούλιο 1977  η Βιβλιοθήκη ΤΕΕ γίνεται ξανά δανειστική

 

Το άνοιγμα της Βιβλιοθήκης είχε ως αποτέλεσμα το 1977 να έχει 5.000 επισκέπτες. Πέραν των καθιερωμένων «συμβατικών» λειτουργιών της η Βιβλιοθήκη ανέπτυσσε και εξειδικευμένες υπηρεσίες πληροφόρησης, όπως την υπηρεσία αποστολής της σελίδας περιεχομένων από περιοδικά της συλλογής της και που χρήστες εκδήλωσαν προτίμηση έναντι μικρού κόστους (current awareness service).

 

Εικόνα 11. Ανακοίνωση στο Ε.Δ. για την αποστολή της σελίδας περιεχομένων των περιοδικών (1985)

Γραφείο Τυποποίησης ΤΕΕ

Να σημειώσω επίσης ότι στη Μονάδα Τεκμηρίωσης και πληροφόρησης ανήκε και το Γραφείο Τυποποίησης. Το ΤΕΕ ήταν ο πρώτος φορέας που ασχολήθηκε με την Τυποποίηση στην Ελλάδα από την ίδρυσή του (και λόγω αντικειμένου), τη δεκαετία του ’30, μάλιστα, εξέδιδε το Δελτίον Προτυπώσεως ως ένθετο στα Τεχνικά Χρονικά. Το 1978 συστάθηκαν και οι πρώτες Τεχνικές Επιτροπές ΤΕ 20 (Σκυρόδεμα), ΤΕ 21 (Τεχνική Ορολογία) και ΤΕ 22 (Τεκμηρίωση).[13]

Η νέα τεχνολογία στη Μονάδα ΤΕΠ

Το 1981 δημιουργήθηκε η Μονάδα Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης.

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον ότι ήδη από το 1978 η Βιβλιοθήκη αναφέρθηκε στην ανάγκη σύνδεσης με βιβλιογραφικές βάσεις δεδομένων του εξωτερικού (γράφει ότι υπάρχουν 800) και την απ΄ ευθείας (online - επιγραμμική) σύνδεση με κέντρα πληροφοριών όπως είναι το ESRO στην Ιταλία και η Lockheed στις ΗΠΑ, καθώς και το ευρωπαϊκό δίκτυο Euronet. Όλα αυτά θα υλοποιηθούν τελικά το 1983.

Ήταν τότε, προς τα τέλη του έτους, που ξεκίνησε η λειτουργία του δικτύου Euronet-Diane και η απ' ευθείας (online) πρόσβαση σε βιβλιογραφικές βάσεις δεδομένων. Ήταν τότε δύο ελληνικοί φορείς που ξεκίνησαν το εγχείρημα, το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και η Μονάδα Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης (Βιβλιοθήκη) του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας. Δεδομένου ότι από μέρους του ΤΕΕ, ως εργαζόμενη στη Βιβλιοθήκη του, ήμουν αυτή που ξεκίνησε τις σχετικές ενέργειες (με την προτροπή και υποστήριξη της Άννας Σολωμού πάντα), νιώθω συγκίνηση ξαναδιαβάζοντας τα δύο πρώτα εκείνα άρθρα στο Ενημερωτικό Δελτίο, μια ευχαρίστηση γιατί κάναμε πρωτοπόρο έργο εκείνη την εποχή, αλλά βρίσκω και την ευκαιρία να κάνω κάποιες παρατηρήσεις σε περιφερειακά ζητήματα. Και οπωσδήποτε, αυτά ανήκουν πλέον στην ιστορία.

Όπως έγραφα τότε, στο φύλλο 1278 της 3ης Οκτωβρίου 1983:

“Με το σύστημα αυτό, θα έχει τη δυνατότητα οποιοσδήποτε να παίρνει βιβλιογραφικές πληροφορίες που τον ενδιαφέρουν πάνω σε συγκεκριμένο θέμα. Η εγκατάσταση μιας υπηρεσίας ON LINE αποτελείται από μια τερματική διάταξη (TERMINAL) με οθόνη που λειτουργεί με τρόπο ασύγχρονο (COMPATIBLE TELETYPES), ένα MODEM, ένα TYPEWRITER, ένα PRINTER και φυσικά μια τηλεφωνική συσκευή. Η σύνδεση θα γίνεται με επιλεγόμενο τηλεφωνικό δίκτυο μέσω του ΟΤΕ και του   Ευρωπαϊκού δικτύου πληροφοριών Euronet…”[14]

Εικόνα 12. Το δημοσίευμα ανακοίνωσης της επιγραμμικής πρόσβασης  

σε διεθνείς βάσεις βιβλιογραφικών  δεδομένων

Εικόνα 13. Πληροφορίες για τη λειτουργία του συστήματος ανάκτησης πληροφοριών (1983)

 

Εικόνα 14. Το έντυπο συμπλήρωσης στοιχείων για την αναζήτηση πληροφοριών σε διεθνείς βάσεις δεδομένων

 

Οι ενδιαφερόμενοι συμπλήρωναν έντυπο με τα στοιχεία τους και το θέμα για το οποίο ήθελαν πληροφορίες.

Έτσι πλέον, όπως έλεγα στη συνέντευξη του 1995:

«Ο μηχανικός θα μπορεί πλέον να αναζητά βιβλιογραφία από το γραφείο του χωρίς να μετακινείται, θα αναζητά όλες τις κατηγορίες υλικού που βρίσκεται συγκεντρωμένο σε οποιαδήποτε βιβλιοθήκη ΤΕΕ, θα έχει τη δυνατότητα να ζητάει κράτηση για δανεισμό ανεξαρτήτως φυσικής τοποθεσίας, θα στέλνει από το γραφείο του τα οποιαδήποτε αιτήματά του και θα λαμβάνει απάντηση στον υπολογιστή του για την πορεία της εξυπηρέτησης, καθώς και τα ίδια α ντοκουμέντα που έχει ζητήσει, το συντομότερο δυνατόν».[15]

Ένα δείγμα του ενδιαφέροντος που είχε για τους μηχανικούς η υπηρεσία είναι και η συνεργασία με το ΕΜΠ, το οποίο παρέδωσε στη Μονάδα όλο το περιεχόμενο της Γεωτεχνικής βάσης δεδομένων σε καρτέλες και η οποία κάποτε τη σχετική διεθνή βιβλιογραφία για τα έτη 1970-1982. Σύντομα δε, δόθηκε η δυνατότητα και ηλεκτρονικής πρόσβασης στη βάση αυτή, με το όνομα Asian Geotechnical engineering (τεύχος 1350/18-2-1985).

Αναπτύξαμε επίσης συνεργασία με το ίδρυμα Μπότση για την πρόσβαση σε βάση δεδομένων με αποκόμματα τύπου.[16]

Η εφαρμογή των νέων τεχνολογιών όπως λέγαμε τότε, δηλαδή της πληροφορικής και των δικτύων, ήταν μέλημα όλα τα χρόνια, όχι μόνο για την πρόσβαση σε βάσεις δεδομένων άλλων χωρών, αλλά και για την αξιοποίηση με τον καλύτερο δυνατό τρόπο του δικού μας υλικού και για την εξυπηρέτηση με τον καλύτερο τρόπο επίσης της Διοίκησης και των άλλων οργάνων του ΤΕΕ και των μηχανικών συνολικά. Το 1982 συνεργαστήκαμε με την εταιρεία Univac για ανάπτυξη συστήματος βιβλιοθήκης. Στη συνέχεια, συνεργαστήκαμε με ιδιωτική εταιρεία και αναπτύχθηκε σύστημα για τo βιβλιακό υλικό της Μονάδας (δηλαδή βιβλία-κατάλογος περιοδικών) με τη χρήση της dBase III, ενώ ταυτόχρονα αναπτύχθηκε σύστημα βάσης δεομένων για το υλικό της Τεκμηρίωσης με τη χρήση του συστήματος Micro-Isis που διέθετε δωρεάν η Unesco.[17] Όπως διαβάζουμε στο αφιέρωμα του 1988, τότε η Μονάδα διέθετε ένα τερματικό για την πρόσβαση στις ξένες βάσεις δεδομένων και δύο υπολογιστές «συμβατούς με IBM-PC» για τις εργασίες αυτοματοποίησης των καταλόγων, υποδομή οπωσδήποτε ελλιπή προκειμένου να υλοποιήσει αυτά που ήθελε και έπρεπε.

Για μια περίοδο υπήρξε συνεργασία με την Intrasoft για την ανάπτυξη συστήματος βιβλιοθήκης παράλληλα με τις εργασίες για την ανάπτυξη της Τράπεζας Πληροφοριών, τελικά όμως δεν ολοκληρώθηκαν οι προσπάθειες εκείνες και, μετά από μειοδοτικό διαγωνισμό αγοράστηκε το σύστημα Advance της Καναδικής Εταιρείας Geac, το οποίο πλέον χρησιμοποιήθηκε για να καλύψει όλο το υλικό και όλες τις λειτουργίες. Στα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’90 εγκαταστάθηκε τοπικό δίκτυο (LAN), ενώ αντίστοιχες εργασίες έγιναν στα περιφερειακά τμήματα, όπου σιγά-σιγά δημιουργήθηκαν τοπικές βιβλιοθήκες, τοπικοί κατάλογοι ως υποσύνολα του συλλογικού καταλόγου των βιβλιοθηκών ΤΕΕ.

Σε αυτό συνέβαλε καθοριστικά και η λειτουργία της Τράπεζας Πληροφοριών, αφού έδωσε τη δυνατότητα σύνδεσης και των περιφερειακών βιβλιοθηκών του ΤΕΕ σε ένα ολοκληρωμένο και ενοποιημένο σύστημα βιβλιοθηκών και πειραματισμού  πάνω στη λειτουργία της εικονικής ή ιδεατής βιβλιοθήκης.[18]

Πέραν του βιβλιογραφικού καταλόγου, το προσωπικό πήρε πρωτοβουλίες για την αξιοποίηση του υλικού και την ανάπτυξη υπηρεσιών πληροφόρησης με προστιθέμενη αξία, όχι άμεσα οικονομική, όσο επιστημονική, επαγγελματική και τεχνολογική. Έτσι, αναπτύχθηκαν και νέες – μη βιβλιογραφικές - βάσεις δεδομένων, όπως οι παρακάτω:

·         Μηχανικοί

o   Βιογραφία, Εργογραφία ελλήνων μηχανικών

·         Κτίρια (Αττική)

o   Κτίρια Νομού Αττικής

·         Αφίσες ΤΕΕ

·         Κάστρα

o   Κάστρα Δυτικής Κρήτης

Οι βάσεις αυτές δεν είναι βιβλιογραφικές, αλλά καθεμιά είχε παραμετροποιηθεί έτσι ώστε να καλύπτει τις ανάγκες της συγκεκριμένης εφαρμογής, χρησιμοποιώντας τη γνώση από αντίστοιχες εφαρμογές σε άλλες χώρες. Για τη βάση των μηχανικών, υπήρξε συνεργασία με τη Μονάδα Ιστορίας ων Επιστημών του ΕΜΠ (Μιχάλης Ασημακόπουλος, Αριστείδης Μπαλτάς, Γιάννης Αντωνίου, Σπύρος Τζόκας), ενώ στη βάση των κτιρίων ήταν καθοριστική η συμβολή, τόσο στη δόμηση όσο και στον εμπλουτισμό, της Φραντζέσκας Χατζηνικολάου, αρχιτεκτόνισσας υπαλλήλου της Βιβλιοθήκης.[19] Επίσης, είχε δημιουργηθεί μια βάση σε Access με τα περιεχόμενα των κλασικών ελληνικών αρχιτεκτονικών βιβλίων.

Εικόνα 15. Πλήρης εγγραφή από τη βάση των Μηχανικών

Εικόνα 16. Εγγραφή από τη βάση των κτιρίων

 

Εικόνα 17. Εγγραφή από τη βάση με τις αφίσες του ΤΕΕ

 

Εικόνα 18. Το συμπληρωμένο ερωτηματολόγιο από την Κοινότητα Εμπρόσνερου

(Ινστιτούτο Φρουρίων και Κάστρων, 197?)

Εικόνα 19. Αλφαβητικό ευρετήριο των περιεχομένων 4 ελληνικών αρχιτεκτονικών βιβλίων

Όμως, το υλικό του ΤΕΕ χρησιμοποιήθηκε επίσης ως πηγή για εκπόνηση εργασιών και από άλλους φορείς. Αναφέρω ενδεικτικά πτυχιακές εργασίες που έγιναν με τη δική μου επίβλεψη, όπως οι παρακάτω:

·         Φρούρια και κάστρα Δυτικής Στερεάς (από σχετική συλλογή ερωτηματολογίων του Ινστιτούτου Φρουρίων και Κάστρων)

·         Αρχείο χειρόγραφων επιστολών του Νίκου Κιτσίκη στα παιδιά του, όταν η μητέρα τους Μπεάτα ήταν στη φυλα΄κή την περίοδο 1948-1951 (από το αρχείο ΤΕΕ-Ανατ.Κρήτης)

·         Κτίρια Ιστορικού Κέντρου Κέρκυρας (ΤΕΕ Κέρκυρας)

  Προβολή και αφιερώματα

Εικόνα 20. Προβολή της Βιβλιοθήκης ΤΕΕ στο Ενημερωτικό Δελτίο (1995)

 

Εικόνα 21. Προβολή της Βιβλιοθήκης ΤΕΕ στο Ε.Δ. (2007)

 

Εικόνα 22. Ειδικό αφιέρωμα στη Μονάδα ΤΕΠ στο Ε.Δ. το 1988 γραμμένο εξ ολοκλήρου από το προσωπικό

Εικόνα 23. Άρθρο για τη Βιβλιοθήκη ΤΕΕ στο Ε.Δ.με την ευκαιρία  του 1000ου τεύχους (Μάιος 1978)

 

Εικόνα 24. Άρθρο για τη Βιβλιοθήκη ΤΕΕ στο Ε.Δ. με την ευκαιρία του τεύχους 2000 (Ιούν. 1998)

Το 1978 για το τεύχος 1000 και το 1998 για το τεύχος 2000 δημοσιεύτηκαν απολογισμοί της δράσης της Βιβλιοθήκης, ο πρώτος με αναδρομή στα χρόνια μετά τη μεταπολίτευση και ο δεύτερος στα 20 χρόνια από τον πρώτο.

Εικόνα 25. Το αφιέρωμα του Ε.Δ. στη Βιβλιοθήκη σε συνδυασμό με τη λειτουργία της Τράπεζας Πληροφοριών ΤΕΕ (1995)

Εικόνα 26. Υπάρχει μόνιμη σελίδα στο Ε.Δ.με το λογότυπο της Βιβλιοθήκης (Μονάδα ΤΕΠ)

Ημερίδες και άλλες εκδηλώσεις της Βιβλιοθήκης 

• Η Πληροφορική στην πληροφόρηση: Βιβλιοθήκες και υπηρεσίες Τεκμηρίωσης στην Ελλάδα, 9 Μαρτ., 1984 Αθήνα. Ημερίδα.
• Οργάνωση επιστημονικής πληροφόρησης. 28 Νοεμ.-2 Δεκ., 1988, Αθήνα. Σεμινάριο για τους υπαλλήλους των περιφερειακών τμημάτων. http://library.tee.gr/digital/m951_1000/m992/m992_contents.htm.
• Τυποποίηση στη Βιβλιοθηκονομία, Τεκμηρίωση – Πληροφόρηση. 15 Μαΐου 1989, Αθήνα. Ημερίδα σε συνεργασία με την ΕΛΟΤ/ΤΕ22. http://library.tee.gr/digital/m951_1000/m993/m993_contents.htm.
• Τυποποίηση Ορολογίας. 11-12 Νοεμβρίου 1992, Αθήνα. Ημερίδα σε συνεργασία με την ΕΛΟΤ/ΤΕ21. http://library.tee.gr/digital/m1151_1200/m1196/m1196_contents.htm.
• Δίκτυα και OSI: Εφαρμογή στις ελληνικές βιβλιοθήκες και υπηρεσίες τεκμηρίωσης και πληροφόρησης (Διασύνδεση ανοιχτών συστημάτων). 17 Ιανουαρίου 1994, Αθήνα. Ημερίδα σε συνεργασία με την ΕΛΟΤ/ΤΕ22. http://library.tee.gr/digital/m1301_1350/m1332/m1332_contents.htm).
• Οι Μηχανικοί δημιουργούν ζωγραφίζοντας (2017: Μαρούσι) [κατάλογος έκθεσης] http://library.tee.gr/digital/m2637.pdf.
• Βιβλιοθήκη ΤΕΕ: Όψεις του 20ου αιώνα μέσα από τις διαφημίσεις στα περιοδικά του ΤΕΕ. Έκθεση αφίσας και Ημερίδα, Ιανουάριος 2019.

Εικόνα 27. Το πρόγραμμα της Ημερίδας "Δίκτυα και OSI" (17-1-1994)

Επίλογος 1

Οι διαφημίσεις, που είναι και αφορμή της σημερινής συνάντησης, αποτελούν μια σημαντική πηγή πληροφόρησης· δίνουν το τεχνολογικό και κοινωνικό πλαίσιο μιας εποχής, τα τεχνολογικά επιτεύγματα, τα ιδιαίτερα στοιχεία της εποχής, την κοινωνική συμπεριφορά, την αισθητική, ερμηνείες της εποχής που οδηγούν στη σύγκριση και την αποτίμηση του παρελθόντος με το παρόν. Η συγκεκριμένη εφαρμογή της βάσης δεδομένων που δημιουργήθηκε στη βιβλιοθήκη αποτελεί, εκτός των άλλων, και έμπρακτη κατάθεση του ρόλου και των δυνατοτήτων μιας βιβλιοθήκης. Αυτό, εξάλλου, αποδείχτηκε με την αξιοποίηση και ανάδειξη από πολύ νωρίς, και πρωτοποριακά για τα ελληνικά δεδομένα, του έργου του ίδιου του ΤΕΕ. Και προκαλεί παραπέρα στην ανάγκη ανάδειξης του πλούτου που υπάρχει στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ, του χαρτώου πλούτου, υπάρχουν αρχεία, υπάρχουν χάρτες, εικόνες, παλιά βιβλία και περιοδικά.

Αυτά οι βιβλιοθήκες δεν τα επεξεργάζονται ως νοσταλγοί του παρελθόντος, αλλά, όπως είπαμε και στην αρχή, ως χώροι που διατηρούν και διασώζουν αυτό που θεωρούν ότι αξίζει να διατηρηθεί, ως χώροι αναπαράστασης και σύνδεσης του παρελθόντος με το παρόν. Και, βέβαια, αυτό το έργο της σύνδεσης και της ερμηνείας που γίνεται από άλλους ειδικούς, μηχανικούς, ιστορικούς, κοινωνιολόγους, οικονομολόγους κτλ., αλλά και πολιτικούς, έχει τη βοήθεια του έργου των ειδικών της βιβλιοθήκης, των βιβλιοθηκονόμων, των τεκμηριωτών, των αρχειονόμων.

Από την άλλη, βέβαια, οι βιβλιοθήκες δρουν σ’ έναν κόσμο που αλλάζει. Αλλάζουν και οι βιβλιοθήκες, πολύ περισσότερο οι βιβλιοθήκες στα πεδία των επιστημών και της τεχνολογίας· πολλά ερωτήματα γεννιούνται. Ο φυσικός χώρος μπορεί να μην έχει πλέον σημασία όπως παλιότερα, μπορεί όμως να μην χρειάζεται; Το «υλικό» της βιβλιοθήκης είναι πλέον περισσότερο «άυλο», κάνουμε λόγο για πόρους (resources), σε τι χρειάζονται θεσμοί όπως της βιβλιοθήκης; Το έργο της καταχώρισης, τεκμηρίωσης είναι έργο μόνο των βιβλιοθηκονόμων, των τεκμηριωτών και των αρχειονόμων; Οι μηχανικοί, λέγαμε κάποτε, δεν χρειάζονται τόσο τα  βιβλία, όσο την τρέχουσα πληροφόρηση και αυτήν την ήθελαν γρήγορα και στο γραφείο τους, και οι βιβλιοθήκες ανταποκρίνονταν στις ανάγκες τους, ήταν απαραίτητες. Σήμερα;  Στο Ίντερνετ βρίσκει κανείς ό,τι θέλει, ή σχεδόν, είναι έτσι αλήθεια;

Αντί απαντήσεων στο θεωρητικό επίπεδο, που νομίζω θα ήταν ενδιαφέρον να προκληθεί μια άλλη συνάντηση για τούτο, οι παρουσιάσεις που ακολουθούν απαντούν όλες με τον τρόπο τους  στο ρόλο, στις δυνατότητες και στις συνέργειες που οι άνθρωποι σε μια βιβλιοθήκη, σε μια τεχνική βιβλιοθήκη, στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ,  επιτρέψτε μου να την χαρακτηρίσω ιστορική, αναπτύσσουν, υπηρετώντας την αποστολή της ως Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ και των μηχανικών. Και ο όποιος ανασχεδιασμός, κατά τη γνώμη μου, δεν μπορεί παρά να λαμβάνει υπόψη ότι η Βιβλιοθήκη είναι χώρος πληροφόρησης και μάθησης, δίνοντας το κατάλληλο περιεχόμενο στις έννοιες αυτές.

Στο πρώτο τεύχος των Τεχνικών Χρονικών, ο Νίκος Κιτσίκης σημείωνε "την ανάγκην όπως το Επιμελητήριον αποκτήση βιβλιοθήκην ανάλογον της αποστολής του".

 

Ο ρόλος αυτός δεν έχει πάψει να ισχύει, ρόλος ανάλογος της αποστολής του, δηλαδή, να προάγει την επιστημονική κίνηση και να συμβάλλει στην ανύψωση του επιστημονικού επιπέδου, δηλαδή να συγκεντρώνει, να τεκμηριώνει και να ενημερώνει συστηματικά και μεθοδικά επί μηχανικών θεμάτων, δηλαδή, να συνεχίσει να είναι για τους μηχανικούς (και όχι μόνο) αυτό που είναι εδώ και 90 χρόνια.

  Επίλογος 2

Το 1984 ο Στέφανος Ιωακειμίδης, ως ΓΓ της ΔΕ ΤΕΕ, έκανε εισήγηση με τίτλο "Λαϊκές βιβλιοθήκες - Τεχνικές Βιβλιοθήκες" στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελλήνων Βιβλιοθηκαρίων που είχε ως θέμα "Βιβλιοθήκες - υπηρεσίες πληροφόρησης. Βάση για Εθνική ανάπτυξη". Είχε πει τότε ο Στέφανος: «Η ανάπτυξη των τεχνικών βιβλιοθηκών είναι σπουδαίος παράγοντας για την ανάπτυξη και εκλαϊκευση της τεχνικής και τεχνολογίας της χώρας μας».  (Ιωακειμίδης, 1984). Και ήταν ο ίδιος σταθερός υποστηρικτής και συμπαραστάτης στις διεκδικήσεις για ανάπτυξη της βιβλιοθήκης.

Αφιερώνω την παρούσα εισήγηση στη μνήμη του Στέφανου Ιωακειμίδη που έφυγε πρόσφατα, και μαζί στη μνήμη αυτών που επίσης συνετέλεσαν στην ύπαρξη της Βιβλιοθηκης του ΤΕΕ και δεν είναι πια κοντά μας, της Άννας Σολωμού, της Νίνας Σκανδάλη, της Μαίρης Παπαδάκη και της Φρατζέσκας Χατζηνικολάου. Και μαζί, στη μνήμη του Ευάγγελου Κουλουμπή,  του Νίκου Δεσύλλα, του Κώστα Λιάσκα και του Κωνσταντίνου Παναγιωτόπουλου, που, ως Πρόεδροι του ΤΕΕ, εκτίμησαν και υποστήριξαν ενεργά τη λειτουργία της Βιβλιοθήκης και τη διαρκή επιμόρφωση του προσωπικού της.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 

Βιβλιογραφία

Bowie, J. (1985). Documentation of America's Industrial Heritage: The Historic American Engineering Record. Bulletin of the Association for Preservation Technology, 17(1), 47-56.

Chrimes, M. (1989). The Institution of Civil Engineers' Library and Archives: A brief introduction. Construction History, 5, 59-65. 

DeLony, E. (1999). HAER and the Recording of Technological Heritage: Reflections on 30 Years' Work. IA. The Journal of the Society for Industrial Archeology, 25(1), 5-28. http://www.jstor.org/stable/40968466.

Dempsey, L. (1999). Scientific, Industrial, and Cultural Heritage: A Shared Approach. Ariadne, (22). http://www.ariadne.ac.uk/issue22/dempsey

Dempsey, L. (2018, December 7). Memory institutions redux: pluralizing memories and a stay against forgetting. Blogpost from Lorcan Dempsey's Weblog. http://orweblog.oclc.org/memory-institutions-redux/

Engineering Heritage Committee of Engineers Australia (2005). Engineering and industrial heritage. Heritage information series (information sheet prepared by the Sydney Division). https://www.environment.nsw.gov.au/resources/heritagebranch/heritage/infoengineering.pdf.

National Research Council (1972). Libraries and Information Technology: A National System Challenge. Washington, DC: The National Academies Press. https://doi.org/10.17226/20211.

Robinson, H. (2012). Remembering things differently: museums, libraries and archives as memory institutions and the implications for convergence. Museum Management and Curatorship. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09647775.2012.720188

Schwartz, J. M. (1995). “We Make Our Tools and Our Tools Make Us”: Lessons from Photographs for the Practice, Politics, and Poetics of Diplomatics. Archivaria, (40). Retrieved from https://archivaria.ca/index.php/archivaria/article/view/12096/13082

Taylor, H. A. (1982). The Collective Memory: Archives and Libraries as Heritage. Archivaria, (15). Retrieved from https://archivaria.ca/index.php/archivaria/article/view/10975/11908

Taylor, H. A. (1995). “Heritage” Revisited: Documents as Artifacts in the Context of Museums and Material Culture. Archivaria, (40). https://archivaria.ca/index.php/archivaria/article/view/12094/13078

VanderBerg, R. (2012). Converging libraries, archives and museums: overcoming distinctions, but for what gain? Archives and Manuscripts, 40(3), 136–146. https://doi.org/10.1080/01576895.2012.735826

Θεολόγου, Κ. (2007-2008).  Η Αξία της Μνήμης για μια Κοινωνία. Intellectum, τεύχ. 3. http://www.intellectum.org/articles/issues/intellectum3/ITL03P053069_H_aksia_tis_mnimis.pdf

Ιωακειμίδης, Στ. (1984). Λαϊκές βιβλιοθήκες - Τεχνικές Βιβλιοθήκες. Στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελλήνων Βιβλιοθηκαρίων "Βιβλιοθήκες - υπηρεσίες πληροφόρησης. Βάση για Εθνική ανάπτυξη".ν Αθήνα 30/11-1/12/1984. https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/13412

Κώνστας Α.Π. (1964). Αι υπηρεσίαι τεχνικών πληροφοριών και τεκμηριώσεως και η συμβολή τούτων εις την κοινωνικοοικονομικήν ανάπτυξιν. Τεχνικά Χρονικά, (245), 50-54. http://library.tee.gr/digital/techr/1964/techr_1964_245_50.pdf .

Σκλαβενίτης, Τ. (2004). Συλλογική μνήμη, αρχεία, ιστορία. Μνήμων, 26, 219-225. Doi: http://dx.doi.org/10.12681/mnimon.840

Τζόκας, Σπ. (2009). Περιοδικά και κοινότητες µηχανικών στην Ελλάδα: Η περίοδος πριν την ίδρυση του Τεχνικού Επιµελητηρίου της Ελλάδας. Νεύσις, τεύχ. 18. (Αφιέρωμα στην Ιστορία της Τεχνολογίας).

Τοράκη, Κ. (2003). Οργάνωση, Δομή και Χαρακτηριστικά της Εικονικής Βιβλιοθήκης. Τεχνικά Χρονικά, Διμηνιαία Έκδοση ΤΕΕ , Σεπτ.- Οκτ. 2003,  τεύχ. 2, σ. 89-108. http://library.tee.gr/digital/techr/2003/techr_2003_2_toraki.pdf.

Τοράκη, Κ. (2010). Τεχνικές βιβλιοθήκες και τεχνική πληροφόρηση: μερικά σημεία για το ρόλο και τη σημασία τους. Περιοδικό Συνεργασία, αρ. 3. https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/12831

---

[1] Institution of Mechanical Engineers https://www.imeche.org/. Πρέπει επίσης να σημειώσω ότι πολλοί φορείς διεθνώς ασχολούνται με τη συγκέντρωση, καταγραφή και τεκμηρίωση του αρχειακού υλικού τους. Ενδεικτικά θα αναφέρω το Historic American Engineering Record (HAER), το υλικό του οποίου μπορεί ν’ αναζητηθεί στη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου (http://www.loc.gov/pictures/item/2009632512/), καθώς και το Engineering and Technology Wiki του IEEE  (https://ethw.org/), το Institution of Civil Engineers της Μ.Βρετανίας (https://www.ice.org.uk/knowledge-and-resources/ice-library), το οποίο διαθέτει βιβλιοθήκη από την ίδρυσή του αρχές του19ου αιώνα (Chrimes, 1989). Επίσης, τόσο ο φορέας των Χημικών Μηχανικών στη Βρετανία IChemE όσο και ο αντίστοιχος Αμερικανικός AIChE παρέχουν στα μέλη τους επιγραμμικές υπηρεσίες πληροφόρησης με το σύστημα KNOVEL τόσο μέσω αναζήτησης σε «συμβατικούς» πληροφοριακούς πόρους όσο και μέσω των λεγόμενων «κρυμμένων» πληροφοριών που βρίσκονται σε πίνακες, εξισώσεις ή γραφήματα (https://www.icheme.org/knowledge/knovel/ και  https://www.aiche.org/resources/elibrary αντίστοιχα). Επίσης, οι αρχιτέκτονες της Βρετανίας έχουν βιβλιοθήκη με πολύ πλούσια συλλογή υλικού, και ιδιαίτερα με 100.000 εικόνες (https://www.architecture.com/contact-and-visit/riba-library).  

[2] Σε σχετικό άρθρο του επιφανούς αρχειονόμου Hugh Taylor, σημειώνεται, μάλιστα, ότι η συλλογική μνήμη, όπως θα ήταν ελλιπής χωρίς τα αντικείμενα των μουσείων και τα ευρήματα της αρχαιολογίας, εξίσου ελλιπής θα ήταν και χωρίς το (τυπωμένο) υλικό της βιβλιοθήκης. (Taylor, 1995). Ο ίδιος εξάλλου είχε δημοσιεύσει ήδη το 1982 άρθρο για τη συλλογική μνήμη σε σχέση με τις βιβλιοθήκες και τα αρχεία (Taylor, 1982).

[3] Για λόγους πληρέστερης και πιο αντικειμενικής παρουσίασης του θέματος και για περαιτέρω αναζήτηση, θα πρέπει να σημειώσω ότι έχουν διατυπωθεί και διαφορετικές απόψεις ως προς τη χρήση του όρου memory institutions, για τον ρόλο της μνήμης όπως την αντιλαμβάνονται οι φορείς αυτοί, αλλά και για την αλλοίωση του χαρακτήρα καθενός φορέα ξεχωριστά. Ενδεικτικά, αναφέρω τα άρθρα των Robinson (2012) και Vanderberg (2012). Εξάλλου, ο ίδιος ο Dempsey σε πρόσφατη ανάρτηση στο ιστολόγιό του διατυπώνει προβληματισμούς ως προς τη σύγκλιση των τριών διαφορετικών φορέων σε μία ενιαία κατηγορία – φορείς μνήμης – δεδομένου, όπως γράφει, ότι αυτοί έχουν διαφορετικούς ρόλους, παραδόσεις και προσανατολισμούς (Dempsey 2018). Σε κάθε περίπτωση, πάντως, κανείς δεν αρνείται ότι οι φορείς αυτοί είναι φορείς μνήμης, με τη σημείωση ότι η μνήμη (δύναται ή πρέπει να) αντιμετωπίζεται διαφορετικά και όχι ενιαία από καθένα εξ αυτών. Και για περισσότερη αποκατάσταση, στο πρότυπο ISO 5127 η έννοια memory institution με συνώνυμη την cultural heritage institution ορίζεται ως “organization involved in the collecting  <gathering> and preservation of cultural information, such as a library, archives or museum that is itself, together with its collections, established as a permanent entity”.

[4] Στην αγγλική χρησιμοποιούνται οι όροι technological heritage, engineering heritage, industrial heritage, engineering and industrial heritage. Το IMechE που αναφέρθηκε παραπάνω έχει το θεσμό Engineering Heritage Awards στον οποίο δίνονται βραβεία εξέχουσας δραστηριότητας σε μηχανικούς μέλη του. Για το περιεχόμενο της έννοιας, βλ. και την έκθεση της σχετικής Επιτροπής των Μηχανικών της Αυστραλίας (Engineering Heritage Committee of Engineers Australia, 2005).

[5] Ως ενδεικτικό παράδειγμα, αναφέρω άρθρο στα Τεχνικά Χρονικά 1 Ιανουαρίου 1934 (http://library.tee.gr/digital/techr/1934/techr_1934_5_49_38.pdf), στο οποίο διατυπώνονται οι καλές προθέσεις της Διοίκησης του ΤΕΕ (Πρόεδρος ήταν ο Νίκος Κιτσίκης) «να εξαντλήση όλη την οικονομική δυναμικότητα του Επιμελητηρίου δια να συντελέση εις τον πλουτισμό της Βιβλιοθήκης».

[6] Ο Αλέξανδρος Κώνστας είχε ανταποκριθεί στο κάλεσμά μας ως ΤΕΕ για την καταγραφή στοιχείων γύρω από την ιστορία των Ελλήνων Μηχανικών. Όλες οι πληροφορίες δημοσιεύονται εδώ: http://portal.tee.gr/portal/page/portal/SCIENTIFIC_WORK/history/engineers/xhmikoi/konstas_alexandros/.

[7] Πρέπει να σημειώσω ότι τα τελευταία 30 χρόνια έγιναν και γίνονται  πολλές και συνεχείς αλλαγές στις θέσεις του υλικού της Βιβλιοθήκης με αποκλειστικό, δυστυχώς, γνώμονα την αποτίμηση των οικονομικών παραμέτρων, με αποτέλεσμα η Βιβλιοθήκη να μην έχει μια ενιαία, διαχρονικά, πολιτική και εικόνα ως προς τις λειτουργίες και τις υπηρεσίες που παρέχει, αλλά και το προσωπικό να κουράζεται σε ένα περιβάλλον διαρκούς αβεβαιότητας και κόπωσης.

[8] http://library.tee.gr/digital/endel/1965_302/endel_1965_340.pdf

[9] http://library.tee.gr/digital/techr/1966/techr_1966_263_80.pdf

[10] http://library.tee.gr/digital/afieroma/de_1976.pdf

[11] Σημειώνεται ότι το UDC είχε αναπτυχθεί ως σύστημα αναλυτικής ταξινόμησης σε θέματα επιστημών και ως τέτοιο εφαρμοζόταν διεθνώς σε κέντρα βιβλιογραφίας και σε υπηρεσίες τεκμηρίωσης καθώς και στις βιβλιογραφικές βάσεις δεδομένων. (και ανάμεσά τους στο Σοβιετικό, τότε, Ινστιτούτο Πληροφόρησης Vinity.

[12] Η θεματική ευρετηρίαση τόσο στο έργο της Βιβλιοθήκης, όσο και της Τεκμηρίωσης βασίζεται σε ελεγχόμενο λεξιλόγιο θεματικών όρων (με χαρακτηριστικά θησαυρού) που επιλέγονται ως σημεία θεματικής πρόσβασης μετά από προσεκτική ανάλυση και ορολογική επεξεργασία των εννοιών και με τη συνεργασία ειδικών.

[13] http://library.tee.gr/digital/endel/1978_979/endel_1978_1014.pdf

[14] http://library.tee.gr/digital/endel/1983_1240/endel_1983_1278.pdf

[15] http://library.tee.gr/digital/endel/1995_1839/endel_1995_1858.pdf

[16] Το Γραφείο Τεκμηρίωσης είχε ασχοληθεί από νωρίς με τη συγκέντρωση αποκομμάτων τύπου και διατηρούσε σχετικό αρχείο σε ντοσιέ, οπότε η συνεργασία με το Ίδρυμα συνετέλεσε στη δυνατότητα κάλυψης μεγαλύτερου εύρους πηγών και θεμάτων που ενδιέφεραν το ΤΕΕ.

[17] Το Micro-Isis χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία βάσης βιβλιογραφικών δεδομένων, χρειαζόταν παραμετροποίηση για την ανάπτυξη της εφαρμογής, ήταν πάντως ένα σύστημα ταχείας και αποτελεσματικής λειτουργίας και πρωτοποριακό για την εποχή του.

[18] Βλ. σχετικό αφιέρωμα ΤΕΕ: http://library.tee.gr/digital/endel/1995_1839/endel_1995_1858_20.pdf. Εξάλλου, το σύστημα αυτό με τη μορφή της εικονικής βιβλιοθήκης ήταν και αντικείμενο της διδακτορικής μου διατριβής (Τοράκη, 2003).

[19] Είχαμε παρουσιάσει το σύστημα αυτό, το οποίο τότε ήταν πρωτότυπο για τα ελληνικά δεδομένα, στο 12ο Συνέδριο Ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών 12-14/11/2003 στις Σέρρες (https://lekythos.library.ucy.ac.cy/handle/10797/10781). Η Φραντζέσκα έφυγε πολύ νωρίς, στις 22 Αυγούστου 2008 (http://portal.tee.gr/portal/page/portal/press/ENHMEROTIKO_DELTIO/ED-YEAR-2009/ED2526/2526_EFYGAN.pdf).

---------------------------------------------------------------

Βιβλιογραφική αναφορά της παραπάνω εργασίας: 

Τοράκη, Κ. (2019). Τεχνολογική κληρονομιά, συλλογική μνήμη και βιβλιοθήκες: το παράδειγμα και η συμβολή της Βιβλιοθήκης του ΤΕΕ. Στο Βιβλιοθήκη ΤΕΕ: Όψεις του 20ου αιώνα μέσα από τις διαφημίσεις στα περιοδικά του ΤΕΕ. Ημερίδα ΤΕΕ, 21 Ιανουαρίου 2019. (εισήγηση, παρουσίαση)