Κωστή Παλαμά σημειώματα στο περιθώριο: ρίχνει λόγια και φυτρώνουν στοχασμοί

Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο «Κωστής Παλαμάς: Σημειώματα στο περιθώριο» (εκδόσεις Στιγμή, 2017) βρίσκεσαι στον κόσμο του σπουδαίου Κωστή Παλαμά, ενός κόσμου που δεν έχει μόνο την ποίηση στις αποσκευές του, καλύτερα δεν έχει την ποίηση στεγνή από ιδέες, από γνώσεις, από γνώμες και απόψεις. Ξεδιπλώνεται η προσωπικότητα του Κωστή Παλαμά που δείχνει να διαβάζει τα πάντα, ό,τι κυκλοφορεί στην Ελλάδα και στην Ευρώπη και να έχει άποψη γι’ αυτά. Διαβάζει φιλοσοφία, γνωρίζει την αρχαία ελληνική γραμματεία, γνωρίζει τους σύγχρονούς τους Ευρωπαίους διανοητές, γνωρίζει τι γράφουν οι Έλληνες και οι Ευρωπαίοι συνάδελφοί του. Και αγαπά την ελληνική γλώσσα, είναι μαχητής στους αγώνες της εποχής (αρχές του 20^ου αιώνα) για την επικράτηση της δημοτικής (γνωστά τα κυνηγητά που του στοίχισαν απομάκρυνση από τη θέση που κατείχε ως γραμματέας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά και λιθοβολισμούς στο ίδιο του το σπίτι...).

Το βιβλίο, με επιμέλεια, πρόλογο και σημειώσεις από τη Μαρία Μπαλοπούλου και επίμετρο από τον Κώστα Ανδρουλιδάκη, περιέχει κείμενα γραμμένα στα περιθώρια βιβλίων για θέματα που φαίνεται να απασχολούν τον ποιητή. Εντύπωση προκαλούν οι πολλές αναφορές σε ξένη βιβλιογραφία που δείχνουν έναν Παλαμά στο πνεύμα των ευρωπαϊκών προβληματισμών του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα. Και τι δεν γράφει.

Για το 1821:

«Το Εικοσιένα. Έχουμε ως την ώρα την ιστορία του; Φοβάμαι πως όχι. Τη μυθολογία του; Φοβάμαι πως ναι.»

(Έχουν περάσει τόσα χρόνια. Και σκέφτομαι τον Κωστή Παπαγιώργη και τον Βασίλη Ραφαηλίδη με όλες τους τις πιθανές υπερβολές...)

Για την πολιτική:

«... Η πολιτική δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ιδέα που εφαρμόζει το νόμο το μεγάλο της κυριαρχίας του δυνατότερου με τα μέσα ή της αφομοίωσης ή του αφανσιμού που λειτουργούσε παντού, και πρώτ’ απ’ όλα στην ιστορία...»

Κάνει διάκριση ανάμεσα στον Ελληνισμό και τη Ρωμιοσύνη, μιλά για «ψώρα ευρωπαϊσμού και ψώρα πατριωτισμού».

Κάνει πολλές αναφορές στον Κάντ, στον Έμερσον, στον Σαίξπηρ, στον Ίψεν, στον Σπινόζα, στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, στο Θουκυδίδη και τον Ηράκλειτο, στον «Δοστογέφσκη», σε όλους τους γνωστούς Ευρωπαίους φιλοσόφους, ποιητές και πεζογράφους, στο μεγάλο αμερικανό ποιητή Ουίτμαν. Διαβάζοντας τρία βιβλία «βιογραφικά ή εξομολογητικά» των Γκαίτε, Τολστόη και Σπένσερ, «αυτογραφίες» τα ονομάζει, καταγράφει «τη μελέτη τριών εγώ: του μεγάλου αρμονιστή, του μεγάλου θετικιστή και του μεγάλου κοινωνιστή...».

Πολλά και άξια ιδιαίτερης προσοχής τα σημειώματα για τη γλώσσα, για τη δημοτική, για τον «μαλλιαρισμό» που βαφτίζουν έτσι «μυγιάγγιχτοι δημοσιογράφοι κάθε προσπάθεια πλουτισμού της κοινής γλώσσας», τους «μαλλιαρούς» όπως τον Ευριπίδη που «έκραζε» το «Κόμποι και λόγων ευμορφίαι» (στον Κύκλωπα), για την ορθογραφία, για τις μεταφράσεις, για «τις αχώνευτες ελληνικούρες με τα ωμότερα της ξενομανίας αλαμπουρνέζικα».

Ο Κωστής Παλαμάς λέει ότι δεν είναι ούτε φιλόσοφος ούτε κριτικός, απλά μόνο «ρίχνει λόγια», που εύχεται να ξυπνούν την κρίση ή να φυτρώνουν στοχασμούς  σε όσους τα διαβάζουν. Θα παραθέσω ένα μόνο σημείωμα (αρ. 86 στο βιβλίο) που δείχνουν τη σκέψη του:

«Γιατ’ είμαι σκεπτικιστής, ας πούμε, κι απορώ κι απιστώ και ρωτώ· γι ‘ αυτό κι εκείνα που με πείθουν πως είναι αλήθειες, έχω διάθεση να τα κηρύξω και να τα διαλαλήσω, φανατισμένα, στα τετραπέρατα. Όσα πιστεύω ο άπιστος, τα πιστεύω χίλιες φορές πιο πολύ από άλλους ευκολόπιστους. Παράδειγμα, το γλωσσικό μας ζήτημα».

Τελειώνοντας, δεν μπορώ να παραλείψω μια αναφορά στο ιστορικό εκδοτικό Στιγμή και στον εκδότη του Αιμίλιο Καλιακάτσο, που χρόνια πολλά επιμένει να μας δίνει σοβαρές, καλαίσθητες, ιδιαίτερες εκδόσεις. Εύχομαι να είναι καλοτάξιδο και τούτο το βιβλίο.

Υστερόγραφο 1 

Εσείς γράφετε στα περιθώρια των βιβλίων; Τα δικά μου βιβλία συχνά είναι γεμάτα ίχνη από τις εντυπώσεις που μου έκαναν τα συγκεκριμένα σημειωμένα εδάφια τη συγκεκριμένη στιγμή που τα διάβασα. Έχει σημασία η αναφορά της συγκεκριμένης στιγμής, και αυτό φαίνεται όταν ξαναξεφυλλίζω το βιβλίο αργότερα και από τη μια ενημερώνομαι αμέσως για το περιεχόμενο αλλά και ξαναγυρνώ στην πρόσληψη εκείνης της προηγούμενης στιγμής που μπορεί και να διαφέρει αν το ξαναδιαβάσω. Τα δικά μου ίχνη μπορεί να είναι σημαδάκια που δείχνουν συμφωνία ή απορία για το συγκεκριμένο κείμενο ή απλά υποδεικνύουν την ανάγκη να το προσέξω όταν ξαναξεφυλλίσω το βιβλίο ή κείμενα - φράσεις με αντίστοιχο περιεχόμενο.

Υστερόγραφο 2

Για να ξαναγυρίσω στον Κωστή Παλαμά, θα ήθελα να σημειώσω ότι το φετινό 11ο συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» (Νοέμβριο 2017) της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ) που διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια κι έχει ως αντικείμενο τα ειδικά θέματα γλώσσας και ορολογίας, είναι αφιερωμένο στον Κωστή Παλαμά για την ένθερμη και μαχητική συμβολή του στην υποστήριξη της γλώσσας που μιλά ο κάθε άνθρωπος του τόπου τούτου.

Υστερόγραφο 3
Για τον Κωστή Παλαμά είχα ξαναγράψει και παλιότερα όπως παρακάτω:

• Ο Μιχάλης Μερακλής για τον Καβάφη και τον Παλαμά και οι επισκέψεις μου σε δυο βιβλιοθήκες
• Ο Κωστής Παλαμάς, τολμηρός, δημοτικιστής και οραματιστής

Τα σκολειά χτίστε, στον τόπο απάνου όχι πολέμων κάστρα και τα βιβλία σαν τα τραγούδια να είναι!

Με τη φλόγα που ψαίνει και που πλάθει, με της καρδιάς τη φλόγα, με του Λόγου τη δύναμη, ξεσκέπαστα, καθάρια, και με τα χέρια, και με τα μαχαίρια, τον τόπο πάρτε. Κάτου σημάδια που έμπηξε το ψέμα! Τα ταξίματα φέρτε στης Αλήθειας της ιερής το βωμό και τα σφαχτάρια. Στον τόπο απάνου όχι πολέμων κάστρα· τα σκολειά χτίστε! Λιτά χτίστε τα, απλόχωρα, μεγάλα, γερά θεμελιωμένα, από της χώρας ακάθαρτης, πoλύβοης, αρρωστιάρας μακριά μακριά τ' ανήλιαγα σοκάκια, τα σκολειά χτίστε! Και τα πορτοπαράθυρα των τοίχων περίσσια ανοίχτε, νάρχεται ο κυρ Ήλιος, διαφεντευτής, να χύνεται, να φεύγει, ονειρεμένο πίσω του αργοσέρνοντας το φεγγάρι. Γιομίζοντάς τα να τα ζωντανεύουν μαϊστράλια και βοριάδες και μελτέμια με τους κελαϊδισμούς και με τους μόσκους· κι ο δάσκαλος, ποιητής και τα βιβλία να είναι σαν κρίνα. Του τραγουδιού τη γλώσσα αντιλαλώντας, και τα βιβλία σαν τα τραγούδια να είναι! Στη γη της ομορφιάς, αρματωμένη την Επιστήμη, η Ομορφιά, χαρά της! αρχή σοφίας! Τα σκολειά χτίστε, υψώστε τα πλατάνια για το δροσό στης ρεματιάς τη χάρη, για τον καρπό σπάρτε τα αμπέλια, ας είναι τ' αγαθά τους αγνά κρασιά, και ας είναι γούρμα σταφύλια, λογής, κεχριμπαρένια, άλικα, μαύρα. Όπου απλωσιά, όπου ψήλωμα, όπου υγεία, στα πέλαα ν' αγναντεύουν τα καράβια και τους αϊτούς να λαχταράν και τ' άστρα στα ουράνια πλάτια. Και βαθιούς τράφους γύρω γύρω σκάφτε και πύργους πολεμόχαρους υψώστε και βαρδιατόρους βάλτε να κρατάνε μακριά μακριά τον ψεύτη και τον πλάνο της Ρωμιοσύνης. Ξόβεργα και καρφιά κρατά και πάει και πιάνει και καρφώνει και σκοτώνει· του φτερωτού πιο απ' όλα κυνηγάρης, αρχίζοντας από τις πεταλούδες, φτάνει στη Σκέψη.    Το παραπάνω ποίημα με τίτλο «Τα σκολειά χτίστε!» είναι του Κωστή Παλαμά και περιέχονται στη συλλογή του «Η Πολιτεία και η Μοναξιά» (η αντιγραφή έγινε από τον ιστότοπο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας). Ο ποιητής έφυγε σαν σήμερα, 27 Φλεβάρη του 1943, μέσα στη μαύρη καταχνιά της γερμανικής κατοχής.   Ο σπουδαίος ελληνιστής και φιλέλληνας Έντμουντ Κίλι (που έφυγε πριν από λίγες ημέρες) αφιερώνει δυο σελίδες για την κηδεία του ποιητή στο βιβλίο του με τίτλο «Αναπλάθοντας τον παράδεισο: το ελληνικό ταξίδι 1937-1947» (έχω την παλιότερη έκδοση του Εξάντα 1999 σελ. 270-271, υπάρχει και νεότερη  του 2019 από τον Πατάκη). Αναφερόμενος στα γεγονότα στη διάρκεια της τελετής και ειδικότερα στον «Κολοσσό», όπως ονομάζει τον Κατσίμπαλη, που ήταν από τους επικεφαλής της νεκρικής πομπής, μεταφέρει και την εκδοχή που τρία χρόνια αργότερα αφηγήθηκε ο Λόρενς Ντάρελ στον Χένρι Μίλερ. Σύμφωνα με αυτή την αφήγηση, ο Κατσίμπαλης, αφού έβρισε τον εκπρόσωπο της γερμανικής πρεσβείας που είχε πάει να καταθέσει στεφάνι, «άρχισε μετά να ψέλνει τον εθνικό ύμνο, ο οποίος, όπως ο ίδιος επισήμανε, απαγορευόταν επί ποινή θανάτου». Κι ενώ στην πρώτη στροφή δεν τον συνόδευε ούτε ένας κι εκείνος έτρεμε σύγκορμος και οι Γερμανοί κοίταζαν ολόγυρα αγριεμένοι, και η γυναίκα του προσπαθούσε να του κλείσει το στόμα και η Ιωάννα Τσάτσου τον τραβούσε από το μανίκι να σταματήσει,  «ξαφνικά τον ύμνο έπιασε κι ένας χοντρός Κερκυραίος φίλος που του έκανε ντουέτο με τη βαθιά φωνή του, βοηθώντας τον να τελειώσει τη δεύτερη στροφή. Και μετά, εξιστορούσε ο Κατσίμπαλης, "σα να είχες γυρίσει ένα διακόπτη", έπιασε και ο κόσμος βροντοφωνάζοντας τον ύμνο "με τα δάκρυα να τρέχουν ποτάμι στα πρόσωπά μας"».     Στη μνήμη του ποιητή, το τεύχος Ιαν. - Φεβρ. 1976 του περιοδικού Γράμματα κυκλοφόρησε με μια ανθολόγηση του έργου του με τίτλο «Παλαμική ανθολογία 1886 - 1940» (έχω σημειώσει ημερομηνία απόκτησης 2-6-1977). Στην εισαγωγή του ο διευθυντής του περιοδικού Φ. Ηλιάδης παραθέτει ένα απόσπασμα από κείμενο του Αιμίλιου Χουρμούζιου σχετικά με τη συμβολή του Παλαμά, του μεγάλου Άγνωστου των ελληνικών γραμμάτων όπως τον χαρακτήριζε, ενώ αναφέρεται και  στην τρίτομη μελέτη του Χουρμούζιου με τίτλο «Ο Παλαμάς και η εποχή του». Ανάμεσα στα ποιήματα που ανθολογούνται είναι και ορισμένες μεταφράσεις του Παλαμά, και είναι αξιοσημείωτο ν' αναφέρουμε ότι έχει αφήσει και μεταφράσεις ποιημάτων του Ουγκώ, του Ρίλκε, του Βερλέν κ.ά., όπως η παρακάτω στροφή από ποίημα του Βερλέν: Χωρίς πατρίδα, χωρίς να ΄χω βασιλιά, κι ακόμα δίχως να είμαι παλικάρι, πήγα στον πόλεμο για να πεθάνω· αλλά κι ο θάνατος δε μούκαμε τη χάρη.   Και πάλι για τον ποιητή, δυο λόγια για την εικόνα (αντιγραμμένη από τον ιστότοπο των Ατενίστας με τα γλυπτά της Αθήνας). Πρόκειται για τον αδριάντα του ποιητή που βρίσκεται έξω από το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων. Στήθηκε αρχές Μαρτίου του 1975. Αυτό καταλαβαίνουμε διαβάζοντας το ημερολόγιο του πρωτοετή τότε φοιτητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιάννη Κόκκωνα. Κείνη τη μέρα ο Γιάννης, όπως γράφει στο ημερολόγιό του, 8 του Μάρτη 1975, στις 11 το πρωί παρακολούθησε το πρώτο αντιμάθημα ψυχολογίας:   [...] Σαν πρώτο βήμα καλά πήγαμε. Πηγαίνοντας στη λέσχη για Αγγλικά είδα ένα άγαλμα που ασπροβόλαγε στη γωνία Ασκληπιού και Ακαδημίας, πάνω στο γρασίδι. Είναι ένα καινούργιο, του Παλαμά. Τώρα κατάλαβα γιατί στολίσανε με σημαίες τις κολώνες. Είχε γίνει η τελετή της αποκάλυψης. Κατά τις 6.30 ήμουνα στα Ιλίσια [...]   Πράγματι, η τελετή έγινε στις 6 Μαρτίου, όπως επιβεβαιώνει ο επιμελητής του ημερολογίου Κώστας Κατσάπης, στο πρωτότυπο στη σύλληψη αλλά και πολύ ενδιαφέρον βιβλίο «Λέξεις της φωτιάς: νεανική ριζοσπαστικοποίηση και ημερολογιακή γραφή την αυγή της μεταπολίτευσης» (Μωβ Σκίουρος, 2020), ο οποίος με βάση τις ημερολογιακές καταγραφές του νεαρού τότε φοιτητή αναζητεί τα γεγονότα, τα επιβεβαιώνει από τις πηγές της εποχής και τα περιγράφει (σίγουρα αξίζει μια ξεχωριστή ανάρτηση και θα το κάνω).    Για τον Κωστή Παλαμά έχω ξαναγράψει. Σ' αυτό το ποίημα, με την χαρακτηριστική παλαμική γλώσσα, στέκω στους δυο στίχους όπου εκφράζει την αγωνία του, τον ουμανισμό του, την πίστη του ότι χρειαζόμαστε σχολεία και όχι πολέμους: Στον τόπο απάνου όχι πολέμων κάστρα. Τα σκολειά χτίστε!  Πόσο πάντα επίκαιρος!

Ο Μιχάλης Μερακλής για τον Καβάφη και τον Παλαμά και οι επισκέψεις μου σε δυο βιβλιοθήκες

Το Νοέμβριο που βρέθηκα στην Κέρκυρα, επισκέφθηκα τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Κέρκυρας (της οποίας είμαι μέλος) για να ψάξω κάποια βιβλία για τον Κάλβο (διάβαζα τότε τις "Μέλισσες του Κάλβου" της Χατζημανωλάκη και από κει ξετυλίχτηκε ένα καταπληκτικό ντόμινο ανάγνωσης, εκκρεμεί μια ανάρτηση για λεπτομέρειες...). Ψάχνοντας λοιπόν στα βιβλιοστάσια της πιο παλιάς δημόσιας βιβλιοθήκης της χώρας (φέτος βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών, δυστυχώς όμως στη σελίδα της δεν έχει ακόμη αναρτηθεί η σχετική πληροφόρηση!).

Τριγυρίζοντας στους χώρους του βιβλιοστασίου, έπεσα σ' ένα μικρό βιβλιαράκι (σε δύο, αλλά για το δεύτερο θα γράψω μια άλλη φορά) που το δανείστηκα για να το διαβάσω, όχι τόσο και μόνο για το περιεχόμενο, αλλά και για τον συγγραφέα. Πρόκειται για το βιβλίο "Τέσσερα δοκίμια για τον Κ. Π. Καβάφη"  του σπουδαίου φιλόλογου και λαογράφου, ομότιμου καθηγητή Μιχάλη Μερακλή (εκδ. Καστανιώτη, 1985).

Στο βιβλίο περιέχονται τέσσερα κείμενα με τίτλους: "Ο πεζός Καβάφης", "Μπρεχτικός Καβάφης", "Παλαμάς - Καβάφης" και "Δραματικές συγκρούσεις στον Καβάφη", όλα δημοσιευμένα αντίστοιχα στα περιοδικά Τετράδια ευθύνης και Λέξη, στα Πρακτικά του τρίου Συμπόσιου Ποίησης και στο βιβλίο έκδοσης Ζαχαρόπουλου με ποιήματα του Καβάφη, και όλα το 1983, 50 χρόνια δηλαδή από το θάνατο του Αλεξανδρινού ποιητή, αλλά και 40 χρόνια από το θάνατο του Κωστή Παλαμά.

Και τα τέσσερα δοκίμια είναι εξαιρετικά. Ο συγγραφέας αναφέρεται σε διάφορα θέματα με αφορμή τις αναφορές του στον Καβάφη. Για παράδειγμα, στέκεται στη μεταφορική χρήση των θεμάτων του, πράγμα που αποδεικνύεται όπως λέει και από το ότι πολλοί στίχοι του έγιναν παροιμιώδεις (εδώ, βέβαια, θυμόμαστε τη χρήση αποσπασμάτων στα λεωφορεία της Αθήνας και τις - καθόλου αθώες κατά τη γνώμη μου - παρεξηγήσεις - το βιά έγινε βία κτλ., όπως πολύ εύστοχα το διατύπωνε και η Έλενα Πατρικίου σε άρθρο της με τίτλο Rethink Poetry).

Με αφορμή τις αναφορές στον "μπρεχτικό Καβάφη", δίνει ένα σύντομο αλλά χρήσιμο μάθημα για το περιεχόμενο και την ουσία του μπρεχτικού θεάτρου. Ο Μπρεχτ, γράφει, "χρησιμοποιεί απλές καθημερινές εικόνες και πρόσωπα, όμως τους αφαιρεί την οικειότητα, ώστε ο θεατής να μην ταυτιστεί και, από απόσταση, να μπορεί να κρίνει". Το ίδιο, λέει, και ο Καβάφης "επιδιώκει την αποστασιοποίηση του αναγνώστη από τα παριστανόμενα, ώστε να τα δει ψύχραιμα και κριτικά".

Στο κείμενο "Παλαμάς - Καβάφης", μας θυμίζει ότι το 1983 (που πάλι ήταν έτος Καβάφη), εκτός από τα 50 χρόνια από το θάνατο του Αλεξανδρινού, ήταν και τα 40 από το θάνατο του Παλαμά, αλλά και τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Καζαντζάκη και τα 150 από το θάνατο του Κοραή.

Στο συγκεκριμένο δοκίμιο, ο συγγραφέας του προχωρά σε μια ανάλυση της σχέσης κριτικού και συγγραφέα με αφορμή τις κριτικές που κατά καιρούς δέχτηκαν οι δύο ποιητές από μαρξιστές και αστούς,  επικαλούμενος μάλιστα και τις σχετικές απόψεις του Λούκατς, για να καταλήξει ότι οι δύο "αποτελούν δύο σταθερά σημεία αναφοράς για τον προσδιορισμό όχι μόνο της ποιητικής, αλλά και της πολιτιστικής, ίσως και της πολιτικής μας ταυτότητας, η οποία εξάλλου και με βάση τις συσπειρώσεις γύρω από τα δύο αυτά πολιτιστικά μεγέθη αποδείχνεται σε μεγάλο βαθμό αντιφατική, ανισόρροπη, ανώμαλη".

Οι Έλληνες γνωρίζουν τους ποιητές τους (Πηγή: http://invenio.lib.auth.gr/record/107136/files/arc-2008-44594.pdf)

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για σήμερα, με την απόσταση των 30 χρόνων, έχει και η αναφορά του σε μια δημοσκοπική έρευνα που είχε γίνει για το εβδομαδιαίο περιοδικό Ταχυδρόμος (τεύχος 17, 28/4/1983, σελ. 16-18) από την ICAP και παρουσίασε η Λιάνα Κανέλλη για τα 50 χρόνια από το θάνατο του Κωνσταντίνου Καβάφη. Πράγματι, βρήκα (ψηφιοποιημένο) το σχετικό άρθρο  στην Ψηφιοθήκη του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, έχει τον τίτλο "Κ. Π. Καβάφη: η ερωτική προσωπικότητά του: αύριο 50 χρόνια από το θάνατό του".

Σύμφωνα με την έρευνα, το 87% των ερωτηθέντων γνώριζαν ότι ο Παλαμάς είναι ποιητής και το 71% αντίστοιχα για τον Καβάφη, όταν μόνο το 48% γνώριζαν ότι ο Αναστόπουλος είναι ποδοσφαιριστής! Ο Μιχάλης Μερακλής αναφέρει ότι είχε γίνει αντίστοιχη έρευνα το 1973 από τον Μαστροδημήτρη. 

Και πάνω που θα τελείωνα την ανάρτηση και ήθελα να παραπέμψω στη Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ, έργο της οποίας είναι η Ψηφιοθήκη που ανέφερα, έπεσα στην παρακάτω εικόνα. Από ένα μεγάλο ακαδημαϊκό ίδρυμα θα φύγουν 169 υπάλληλοι από τους οποίους οι 20 καλύπτουν συγκεκριμένες θέσεις στη Βιβλιοθήκη του.

Οι άνθρωποι είναι αριθμοί και οι θεσμοί δεν υπολογίζονται ...

Ίδια εικόνα στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Κρήτης, Μακεδονίας κτλ. Αναρωτιέται κανείς πώς μπορεί να λειτουργήσει η βιβλιοθήκη ενός μεγάλου ακαδημαϊκού ιδρύματος με τέτοιες μειώσεις προσωπικού.

Από τη διαθεσιμότητα και την απόλυση στην απαξίωση και στο μαρασμό.
Η αρχή βέβαια έγινε ανάποδα: από την απαξίωση στη διαθεσιμότητα και στην απόλυση. 
Οι άνθρωποι απαξιώνονται, γίνονται αριθμοί και ονοματίζονται "διαθέσιμοι" για να πεταχτούν στα αζήτητα.
Και οι θεσμοί απαξιώνονται, σαν να μην υπήρξαν, για να διαλυθούν και να βρεθούν οι "σωτήρες" που θα φέρουν την "ανανέωση" και τον "εκσυγχρονισμό", μακριά από τους "άχρηστους" και τους "διεφθαρμένους" (έτσι δεν μας λέγανε από τις αρχές του 2010;)

Η Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ είναι μια από τις πρωτοπόρες ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες της χώρας

Κι έτσι, νιώθω να γίνεται ό,τι έγινε με το ΕΚΕΒΙ και με την ΕΡΤ. Οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες τα τελευταία χρόνια μπόρεσαν και άνοιξαν τα φτερά τους χάρη στην πολλή δουλειά που έγινε από το προσωπικό τους, ανέπτυξαν καινούριες υπηρεσίες, ξεκίνησαν έργα που χρειάζονται παρακολούθηση, διαχείριση και προπάντων συνέχιση. (Δεν σημαίνει βέβαια ότι δεν θα υπάρχουν και αυτοί που ίσως δεν έκαναν καλά τη δουλειά τους, αυτό όμως δεν δικαιολογεί την "τιμωρία" και συνολική απαξίωση θεσμών και ομάδων εργαζομένων).

Κι έτσι, όσο ευχάριστη και χρήσιμη ήταν η "φυσική" επίσκεψή μου στη Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας, άλλο τόσο ήταν και η "ηλεκτρονική" επίσκεψη στη Βιβλιοθήκη του ΑΠΘ, χάρηκα που βρήκα το παραπάνω άρθρο, και μάλιστα ολόκληρο ψηφιοποιημένο. Και μην μου πείτε ότι ... αφού έχουν ψηφιοποιηθεί, τότε τι χρειάζονται οι βιβλιοθηκονόμοι;

Και για να επιστρέψω στο Μ. Μερακλή, όταν κάνει λόγο για το ρόλο του ποιητή, λέει ανάμεσα στ' άλλα: "... η ιθύνουσα τάξη υποκαθιστά τον κοινωνικό δυναμισμό, που εκφράζεται με την πολιτική δράση, με την καλλιέργεια μιας εθνικής ομοψυχίας...".  Έτσι έλεγε το 1983, σήμερα μιλάμε και για τον κοινωνικό αυτοματισμό...

Αέρας αύγουστος, του Κώστα Κουτσουρέλη

Αέρας αύγουστος. Τα νυσταγμένα φύλλα

κρατιούντια δύσκολα απ’ τον ώμο του νοτιά.

.....................................................................................

Το καλοκαίρι όλα τα τέρατα ημερεύει,

            όλα τα εγκαύματα που ανθούν στο φως,

τους κρίκους που κρατούν τη γη, τα μέσα ερέβη,

τον τρόμο που είναι ο πρώτος σου εαυτός.

            Το καλοκαίρι όλα τα τραύματα επουλώνει,

πιάνει τη σκέψη απ΄το λαιμό και τη σκοτώνει,

του ήλιου εκκρίνει την παλιά ηρωίνη,

            πάνω στης ίριδας λικνίζεται την κλίνη,

αντεστραμμένο κάτοπτρο, νέος ουρανός.

...................................................................................

Το καλοκαίρι όλα τ’ αλέθει.

            Σύρματα, πετρωμένα αισθήματα, τα δάση

απ’ τα κωφάλαλα συνθήματα, τα ίδια

τα κύματα που ηχούν σ’ αυτή τη φράση –

            όλα της λέξης τα κομψά εγχειρίδια,

όλα της γλώσσας τα γαμψά πουλιά.

.....................................................................................

Γελάει ο Αύγουστος, σκληρός μεγαλειώδης,

            Ιδρώνει ο αέρας σ’ όλες τις μεριές.

Απομεσήμερο άυπνο. Καπνοί. Σειρήνες.

...........................................................................................

Άνθη της φλόγας, μίσχοι της φωτιάς,

            Κόκκινα πέταλα από φως που κυματίζουν,

το τρέμισμα του πλάτανου, η κνίσα της ελιάς,

τα πεύκα κάτω της πλαγιάς που γονατίζουν.

            Βήχει, όλο βήχει ο ανήμπορος θεός στον ουρανό,

βουητά, ελικόπτερα, σειρήνες που συρίζουν. –

................................................................................................

Νύχτες της ζάλης. Νύχτες της ντροπής.

Νύχτες Αυγούστου. Νύχτες Δεκεμβρίου.

.................................................................................................

Πατρίδα μας, θυμήθηκε. Κι αυτά κι εκείνα.

.......................................................................................................

Οι παραπάνω στίχοι είναι μόνο μικρό δείγμα από το ποιητικό έργο Αέρας αύγουστος του  Κώστα Κουτσουρέλη, αποτελούμενο από 33 μέρη και γραμμένο μεταξύ των ετών 2008 και 2011 (εκδόσεις Περισπωμένη, 2012, ενώ έχουν δημοσιευτεί χωριστά και στον ιστότοπο του ποιητή http://koutsourelis.gr). Ο Αύγουστος, η θάλασσα, οι φωτιές, η κρίση, η γλώσσα, η Αθήνα, τα σύννεφα, η Λήδα, η Ιστορία. Και ο Ποιητής,  που δεν είναι άλλος από τον Κωστή Παλαμά κι ας μην τον κατονομάζει (γνωστός εξάλλου μελετητής του Παλαμά ο Κουτσουρέλης):

Σιχαίνομαι ό,τι ζει κι ό,τι πεθαίνει.

            Κι αλλού: Ό,τι δεν αγαπούμε δεν υπάρχει.

Για τον αύγουστο και τη σημασία της λέξης, παραθέτει στην αρχή τα παρακάτω:

augustus, - a, - um <adj. from augeo >: majestic, noble, venerable, worthy of honor

                                                                          LEWIS & SHORT, A Latin Dictionary

Πάντα γαρ τα εντιμότατα και τα ιερώτατα αύγουστα προσαγορεύεται

                                                     ΔΙΩΝ ο ΚΑΣΣΙΟΣ, Ρωμαϊκή ιστορία

Αναζητώντας το λήμμα αύγουστος και στα ελληνικά λεξικά, διαβάζουμε ότι αύγουστος, προερχόμενο από το λατινικό augustus, σημαίνει τον σεβαστό και χρησιμοποιήθηκε ως τίτλος των αυτοκρατόρων της Ρώμης, αλλά και του Βυζαντίου αργότερα και άλλων κρατών.

Ο ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ : αργή ενοχή
   που οδεύει στη μετάνοια με τα πόδια. 
...............................................................................

Ο ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ: των άστρων ο αχινός,
   σκόνη απ' του σύμπαντος το μαύρο αλάτι.
.................................................................................

Κι ο αέρας;

Ο ΑΕΡΑΣ: διάφανο κασκόλ

            σάλι δεμένο στου αιθέρα της μαρκίζα

....................................................................................

Ο ΑΕΡΑΣ: εκκρεμές στο φως

τέφρα απ’ τη σάρκα του καμμένου Αυγούστου

20 χρόνια συνέδρια "Ελληνική γλώσσα και Ορολογία"

Διοργανώνεται αυτή την εβδομάδα στην Αθήνα το 11ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ) για την Ελληνική Γλώσσα και την Ορολογία. Το συνέδριο πραγματοποιείται ανελλιπώς κάθε δύο χρόνια από το 1997, φέτος δηλαδή συμπληρώνονται είκοσι χρόνια! Στα συνέδρια αυτά παρουσιάζονται και συζητούνται θέματα που αφορούν τη γλώσσα γενικά και την ορολογία ειδικότερα, όπου ως Ορολογία ορίζουμε, με απλά λόγια, την επιστήμη που ασχολείται με την ειδική γλώσσα (δηλαδή τη γλώσσα των ειδικών θεματικών πεδίων, μαθηματικά, ιατρική, κατασκευές, νομικά κτλ.) και που μελετά τη δομή, τον σχηματισμό, την ανάπτυξη, τη χρήση και τη διαχείριση ορολογίων στα διάφορα θεματικά πεδία. (Στον ιστότοπο της ΕΛΕΤΟ μπορεί κανείς να βρεί πολλές πληροφορίες τόσο για την ίδια την Εταιρεία, όσο και για το αντικείμενο της Ορολογίας. Επίσης, οι εισηγήσεις όλων των προηγούμενων συνεδρίων της ΕΛΕΤΟ έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπό της, στη διεύθυνση http://www.eleto.gr/gr/conferences.htm.)

Κάθε συνέδριο είναι αφιερωμένο σε ένα πρόσωπο που είχε ιδιαίτερη συνεισφορά στον τομέα της γλώσσας ή της ορολογίας. Το φετινό συνέδριο είναι αφιερωμένο στον Κωστή Παλαμά, που ήταν δημοτικιστής και που με θάρρος διατύπωνε τις απόψεις του για τη γλώσσα παρά και τους διωγμούς που είχε υποστεί γι' αυτές (βλ. και πρόσφατη ανάρτηση). 

Η εναρκτήρια εκδήλωση του φετινού Συνεδρίου θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 9 Νοεμβρίου στις 19μμ, στη Στοά του Βιβλίου, όπου η ομότιμη καθηγήτρια Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού θα μιλήσει με θέμα «Ο Παλαμάς και η γλώσσα».

Οι εργασίες του Συνεδρίου θα διεξαχθούν την Παρασκευή και το Σάββατο 10 και 11 Νοεμβρίου, στη συνεδριακή αίθουσα του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας, Νίκης 4, Σύνταγμα, στον 1ο όροφο. Η προσκεκλημένη ομιλήτρια Αναστασία Χριστοφίδου θα μιλήσει με θέμα "Νεολογία και Ορολογία στην Ακαδημία Αθηνών". Το πρόγραμμα όλων των παρουσιάσεων βρίσκεται εδώ.

Θα ήθελα να αναφερθώ ειδικότερα στην Ανοικτή συζήτηση με θέμα «Γλώσσα και Ορολογία στη λογοτεχνία» που θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο απόγευμα, στις 11 Νοεμβρίου και ώρες 5-7 (σημειώνεται ότι  η παρακολούθηση στην Ανοικτή Συζήτηση είναι ελεύθερη). 

Συντονιστής της εκδήλωσης θα είναι ο ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ Θεοδόσιος Τάσιος, ενώ θα παρουσιαστούν οι παρακάτω εισηγήσεις:

– Λογοτεχνία, ειδικές γλώσσες και τα πάθη του μεταφραστή. Τιτίκα Δημητρούλια, αν. Καθηγήτρια ΑΠΘ, μεταφράστρια

– "Η σαφήνεια και η ασάφεια": Σκέψεις για την λογοτεχνική και την επιστημονική γλώσσα με αφετηρία ένα πρώιμο δοκίμιο του Κωστή Παλαμά. Κώστας Κουτσουρέλης, συγγραφέας

– Φαντάσματα νεκρών όρων: ο εφιάλτης του μεταφραστή. Τεύκρος Μιχαηλίδης, μαθηματικός - συγγραφέας - μεταφραστής

– Ορολογία με άρωμα λογοτεχνίας. Μαρία Παπαδήμα, Καθηγήτρια ΕΚΠΑ, μεταφράστρια

– Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και λογοτεχνική μετάφραση. Νίκος Σαραντάκος, Μεταφραστής-συγγραφέας, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο

– Γλωσσικές ιδιαιτερότητες και δυσκολίες στο έργο του Νίκου Καββαδία. Γιώργος Τράπαλης, φιλόλογος

– «Κόμποι και λόγων ευμορφίαι»: η γλώσσα της λογοτεχνίας από την πλευρά μιας αναγνώστριας. Κατερίνα Τοράκη, συντονίστρια ΕΛΟΤ/ΤΕ21.

Γλώσσα και ορολογία στη λογοτεχνία

Από τα μυριάδες μυστικά σήματα, που μ' αυτά είναι διάσπαρτος ο κόσμος και που αποτελούν άλλες τόσες συλλαβές μιας άγνωστης γλώσσας, να συνθέσεις λέξεις και από τις λέξεις φράσεις που η αποκρυπτογράφησή τους να σε φέρνει πιο κοντά στην βαθύτερη αλήθεια...                                              

                                                                      Οδυσσέας Ελύτης, απονομή βραβείου Νόμπελ 8 Δεκεμβρίου 1979

Αυτή την αλήθεια θέλησαν να μας μεταφέρουν έξι άνθρωποι από το χώρο των γραμμάτων στην ανοικτή συζήτηση που έγινε το Σάββατο 11 Νοεμβρίου στο κλείσιμο του 11ου Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας και είχε ως θέμα "Γλώσσα και ορολογία στη λογοτεχνία". Συμμετείχαν κατά σειρά οι Τιτίκα Δημητρούλια, Κώστας Κουτσουρέλης, Τεύκρος Μιχαηλίδης, Μαρία Παπαδήμα, Νίκος Σαραντάκος και Γιώργος Τράπαλης, ενώ στο τέλος παρουσίασα μερικές δικές μου σκέψεις "από την πλευρά μιας αναγνώστριας". Ο καθηγητής Θεοδόσης Τάσιος συντόνιζε την εκδήλωση, προσπαθώντας και καταφέρνοντας να την οριοθετήσει στο πλαίσιο του δίωρου, το οποίο, βέβαια, αποδείχτηκε πολύ λίγο για να δοθεί ευκαιρία ευρύτερης συζήτησης και ανταλλαγής σκέψεων και απόψεων.

Οι παρεμβάσεις των συνομιλητών, όλες πολύ ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες, ανέδειξαν, με περισσή ευγλωττία, τις διεργασίες με τις οποίες λειτουργούν οι συγγραφείς γράφοντας ή μεταφράζοντας ένα (ή για ένα) λογοτεχνικό έργο, τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, αγγίζοντας με σεβασμό τις λέξεις και τα νοήματα, ώστε να φτάσει σ' εμάς όλους ως "εργαλείο μαγείας και φορέας ηθικών αξιών" (όπως είπε ο Οδυσσέας Ελύτης).

Παρακάτω θα δώσω επιγραμματικά λίγα στοιχεία από τις ομιλίες, ενώ ολόκληρα τα κείμενα έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπο της ΕΛΕΤΟ.

Η Τιτίκα Δημητρούλια, αν. Καθηγήτρια ΑΠΘ, μεταφράστρια και Διευθύντρια της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, μίλησε με θέμα "Λογοτεχνία, ειδικές γλώσσες και τα πάθη του μεταφραστή" και αναφέρθηκε στις περιπτώσεις "που ένας συγγραφέας επιλέγει να χρησιμοποιήσει στο έργο του ειδική ορολογία, επιστημονική ή τεχνόλεκτα, είτε απλώς επειδή το θέμα του το απαιτεί είτε για να υπηρετήσει συγκεκριμένες ειδολογικές, θεματικές και δομικές σκοπιμότητες". Στην πρώτη περίπτωση, είπε, "έχουμε να κάνουμε με την απόδοση μεμονωμένων όρων, που ενδέχεται να παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες, αλλά είναι τουλάχιστον εντοπισμένη", ενώ στη δεύτερη, "η δεδομένη δυσκολία της μετάφρασης πολλαπλασιάζεται εις την ν, καθώς στην έγνοια για την απόδοση του ύφους, του επιπέδου λόγου, των πολιτισμικών στοιχείων προστίθεται η ανάγκη όχι απλώς απόδοσης συγκεκριμένων όρων, αλλά κατανόησης και ανασύστασης ολόκληρου του πεδίου αναφοράς".

Με αφορμή μια σύγχρονη μεταφραστική της εμπειρία, μας μετέφερε με χαρακτηριστικό τρόπο τις διεργασίες που συντελούνται όταν καλείται να μεταφράσει το ποίημα «Άλογα της φωτιάς» («Chevaux de feu») του Jean-Baptiste Para. Οι προβληματισμοί της αφορούν την ιππική ορολογία και τις αποδόσεις στα ελληνικά ονομάτων αλόγων ανάλογα με το χρώμα τους, αλλά και σε συνδυασμό με την παράμετρο της χρονικής περιόδου στην οποία αναφέρεται το πρωτότυπο έργο. Μας ταξιδεύει από τον Ζαχαρία της Παλαιάς Διαθήκης στις Νεφέλες του Αριστοφάνη και από την Άννα Καρένινα σε μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου στην Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ του Τερζάκη και σε άλλα έργα, και ακόμη στον αλιτζέ, το ξανθότριχο ή πυρρόξανθο άλογο και στον ψαρή, για να μας περιγράψει τη βάσανο μέχρι να καταλήξει στη μετάφραση του τμήματος ενός στίχου που έλεγε "Alezans, rouans" και αναφέρεται σε δύο τύπους αλόγων, ως "Αλιτζέδες και ψαρήδες".

Αντίστοιχους προβληματισμούς έχει όταν χρειάζεται να μεταφράσει αστυνομικό μυθιστόρημα ("Έρευνα για την εξαφάνιση της Εμιλί Μπρυνέ") με ορολογία κυνηγιού και μάλιστα με αντικείμενο το έφιππο αγγλικό κυνήγι! Για όλες τις περιπτώσεις, επισημαίνεται η απαίτηση μεγάλης έρευνας, η ανάγκη συνολικής κατανόησης του πεδίου, αλλά και η έλλειψη δίγλωσσων κειμένων και ειδικών λεξικών. Η ομιλήτρια έθεσε επίσης το ζήτημα των σημειώσεων στα ποιητικά και στα θεατρικά κείμενα, τα οποία έχουν, όπως είπε, πολλά κοινά, σημειώνοντας, πάντως, ότι η ίδια δεν συμφωνεί, εκτός αν πρόκειται για υπομνηματισμένη έκδοση.

Ο Κώστας Κουτσουρέλης, συγγραφέας, ποιητής, μίλησε για το θέμα "Η σαφήνεια και η ασάφεια: Σκέψεις για την λογοτεχνική και την επιστημονική γλώσσα με αφετηρία ένα πρώιμο δοκίμιο του Κωστή Παλαμά". Αναφέρθηκε αρχικά στα "παιδαρέλια", όπως αποκάλεσε ο Αχιλλέας Παράσχος εκπροσωπώντας τους ρομαντικούς του 19ου αιώνα, όσους ακολουθούν "τις νέες ποιητικές τάσεις που φτάνουν στο Άστυ από τις όχθες του Σικουάνα" και που αργότερα θα ονομαστούν Γενιά του 1880. Ηγέτης και υπερασπιστής της γενιάς ο Κωστής Παλαμάς, θα απαντήσει σε επίθεση που γίνεται σε σονέτα του Ιωάννη Γρυπάρη, για τα οποία γράφει ο Κουτσουρέλης:

Γραμμένα στη δημοτική και όχι στην καθαρεύουσα, έχουν λεκτικό και μορφή άκρως εκλεπτισμένα. Το κύριο χαρακτηριστικό τους όμως είναι ότι αποτελούν αναγνώσματα δύσκολα, θέλουν μελέτη επισταμένη και επίμονη, θέλουν το κλειδί τους το ερμηνευτικό, δεν παραδίδονται ευθύς στον αναγνώστη. Επόμενο είναι λοιπόν ότι το κοινό της εποχής, το εθισμένο στην συχνά δημοσιογραφικού τύπου "διαύγεια" των ρομαντικών, να αμηχανεί και να αντιδρά σφόδρα. Έτσι γίνεται λόγος περί θολότητος και ασαφείας αντιποιητικής, όπως περίπου και ο Ζαμπέλιος στην εποχή του μεμφόταν τον Διονύσιο Σολωμό για τον σκοτεινό και αλλοτύπωτο γερμανισμόν του. Και ο Παλαμάς παίρνει τον λόγο για να βάλει τα πράγματα στη θέση τους και τιτλοφορεί το κείμενό του ακριβώς, ένα από τα δυνατότερα και ωραιότερα κριτικά δοκίμια της γλώσσας μας, και θεωρητικά αξεπέραστο έκτοτε, "Η σαφήνεια και η ασάφεια".

Και παραθέτει αποσπάσματα από το δοκίμιο του Παλαμά, όπου γράφει ανάμεσα στα άλλα: "Το κάλλος ποιητικών τινών αριστουργημάτων εκλάμπει διά της σαφηνείας. Αντιθέτως δε, το χαρακτηριστικόν στοιχείον του ύψους εξ ίσου ποιητικών αριστουργημάτων είναι η ασάφεια".

Αυτή η λογοτεχνική ασάφεια, ή λογοτεχνική πολυσημία όπως ονομάζεται στις μέρες μας, συνεχίζει ο ομιλητής, βρίσκεται στον αντίποδα της ορολογικής μονοσημίας που (πρέπει να) χαρακτηρίζει τις θετικές επιστήμες. Κι ενώ, είπε, αυτό το τελευταίο επιβάλλεται όταν πρόκειται να μιλήσουμε για τον περιοδικό πίνακα των χημικών στοιχείων, το διωνυμικό σύστημα του Λινναίου για τα έμβια είδη ή για την ονοματολογία των ουράνιων σωμάτων, ο ποιητής, στη διηνεκή προσπάθειά του να δώσει μορφή στο ατομικό του όραμα, "και την λέξη την μονόσημη ακόμη την απαλλοτριώνει, την ανανοηματοδοτεί και τη δημεύει, αναδιανέμοντάς την πλέον στους πολλούς ως λέξη διαφορετική, της δίνει άρωμα και γεύση και θερμοκρασία διαφορετική".

Ακολούθησε ο Τεύκρος Μιχαηλίδης, μαθηματικός - συγγραφέας - μεταφραστής, με την ομιλία "Φαντάσματα νεκρών όρων: ο εφιάλτης του μεταφραστή", τίτλο δανεισμένο από ένα κείμενο που δημοσίευσε το 1734 ο George Berkeley, ασκώντας κριτική στο νέο εργαλείο που είχε εισαγάγει ο Νεύτων με το όνομα fluxion. "Και τι είναι αυτές οι fluxions», αναρωτιέται ο Berkeley. «Μήπως πρέπει να τις ονομάσουμε φαντάσματα νεκρών ποσοτήτων;" Η συζήτηση πάντως για την έννοια που απέδωσε ως fluxions ο Νεύτων (που αρχικά προέρχεται από τη φυσική και σημαίνει ροές, αλλά εδώ αφορούσε την έννοια της παραγώγου στο πεδίο του απειροστικού λογισμού), διήρκεσε  πολύ. Για την ίδια έννοια, ο Leibniz είχε χρησιμοποιήσει την απόδοση calculus differentialis (differential calculus στα αγγλικά), ενώ τότε στις αγγλικές εκδόσεις είχε χρησιμοποιηθεί και ο όρος calculus of differences. Αυτά συνέβαιναν τον 18ο αιώνα, ο σημερινός μεταφραστής όμως εκείνων των έργων θα πρέπει να είναι προσεκτικός γιατί σήμερα διαφορικός λογισμός (differential calculus) και λογισμός των διαφορών (calculus of differences) σημαίνουν διαφορετικά πράγματα.

Ο ομιλητής έδωσε και άλλα χαρακτηριστικά παραδείγματα νέων εννοιών και όρων που προέκυψαν από τις νέες επιστημονικές έρευνες, καταδεικνύοντας τη σχέση και την εξέλιξη της επιστημονικής οροδοσίας με την ιστορία των επιστημών. Αναφέρθηκε π.χ. στις περιπέτειες που "βίωσαν" οι αρνητικοί αριθμοί κατά τον 16ο και 17ο αιώνα διαδοχικά από τους "αναδόχους" Cardano, Stifel και Napier of Merchiston, οι οποίοι τους απέδωσαν ως numeri ficti, numeri absurdi και numeri defectivi, αντίστοιχα, εκφράζοντας ο καθένας την άποψή του "για αυτό το νέο αντικείμενο που η μαθηματική αναγκαιότητα του επιβάλλει να αποδεχθεί".

Τα παραδείγματα καταδεικνύουν ότι "ο Έλληνας μεταφραστής της επιστημονικής εκλαΐκευσης και της ιστορίας των επιστημών φέρει σήμερα ένα βάρος πολύ μεγαλύτερο από αυτό που αφήνει να εννοηθεί η λέξη που περιγράφει την ιδιότητά του". Και αναρωτιέται, καταλήγοντας:

"Έχει ο μεταφραστής το δικαίωμα (ή μήπως έχει την υποχρέωση) να επινοεί και να θεσμοθετεί όρους – ιδίως όταν οι όροι αυτοί στην πρωτότυπη γλώσσα τους είναι φορείς πολύ περισσότερης πληροφορίας από όση φέρει το εννοιολογικό της περιεχόμενο;"

Η Μαρία Παπαδήμα, Καθηγήτρια ΕΚΠΑ και μεταφράστρια, στην παρέμβασή της με θέμα "Ορολογία με άρωμα λογοτεχνίας", μετέφερε τη δική της μεταφραστική εμπειρία, κυρίως στην αρχή της καριέρας της, από τους χώρους των ειδικών τεχνικών κειμένων πέραν της λογοτεχνίας, σημειώνοντας ότι "υπάρχει ένα σαφές διαχωριστικό μεταξύ των δυο ειδών μετάφρασης, το οποίο θέτει τον μεταφραστή λογοτεχνίας εκτός της επικίνδυνης ζώνης της ορολογίας και τον μεταφραστή τεχνικών κειμένων εκτός λογοτεχνικών αναταράξεων". Και συνεχίζει: "Κι αν ο μεταφραστής τεχνικών κειμένων δεν θα κληθεί μάλλον να επιστρατεύσει λογοτεχνικές γνώσεις ή δεξιότητες, γιατί τα τεχνικά κείμενα δεν φημίζονται για τη λογοτεχνικότητά τους, πολύ εύκολα αποδεικνύεται ότι το αντίθετο, δηλαδή η απουσία της κάθε είδους ορολογίας από τη λογοτεχνία, δεν ισχύει".

Με χαρακτηριστικά παραδείγματα αναφέρθηκε στα ζητήματα και τις δυσκολίες που αντιμετώπισε κατά τη μετάφραση συγκεκριμένων έργων. Αναφέρω εδώ δύο από αυτά. Το ένα είναι το μυθιστόρημα Les Eblouissements του Βέλγου Pierre Mertens, που αναφέρεται στη ζωή του Γερμανού ποιητή Γκόντφριντ Μπεν και το οποίο έβριθε από όρους δερματολογίας καθώς και όρους και εργαλεία ανατομίας των αρχών του 20ου αιώνα, δεδομένου ότι ο εν λόγω ποιητής ήταν και γιατρός. Το άλλο είναι τα διηγήματα με τίτλο Histoires Napolitaines του Γάλλου ιταλικής καταγωγής Jean Noel Schifano, που ήταν βασισμένα σε πραγματικές ιστορίες από τα αρχεία της Νάπολης του 14ου-16ου αιώνα, με ορολογία σε μεγάλο μέρος ενδυματολογική και σε θέματα που αφορούσαν ήθη και έθιμα εποχής, κυνήγι, όπλα, κτίρια, κτλ., για τα οποία μάλιστα δεν βρισκόταν εύκολα η αντιστοίχιση στην ελληνική πραγματικότητα της ίδιας εποχής. Οι ιδιαιτερότητες, μάλιστα, και οι δυσκολίες φαίνονται από τα αποσπάσματα που παραθέτει, όπως π.χ.:

Sur le même lit, il s’est trouvé une chemise d’homme, une fraise empesée, un panseron fuchsia tout balafré de crevés verts...

Πάνω στο ίδιο κρεβάτι ευρέθησαν ένα ανδρικό υποκάμισο, μια κολλαρισμένη τραχηλιά, ένα προγαστρίδιο χρώματος φούξια με πράσινες φάσες...

Τελειώνοντας, διατύπωσε προτάσεις για την ανάγκη σύνδεση των πεδίων της Ορολογίας και της Λογοτεχνίας σε επίπεδο σπουδών και επαγγελματικής πρακτικής.

Ο Νίκος Σαραντάκος, συγγραφέας, μεταφραστής στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μίλησε με θέμα "Παροιμίες, παροιμιακές εκφράσεις και μετάφραση".  Η κλιτότητα είναι ένα γνώρισμα που ξεχωρίζει την παροιμία από την παροιμιακή έκφραση. Έτσι, η αυτοτελής φράση "Κάνε το καλό και ρίξτο στο γιαλό" είναι παροιμία, ενώ η φράση "τα δυο πόδια σ' ένα παπούτσι" μπορεί να χρησιμοποιηθεί μέσα σε ευρύτερες φράσεις. Άλλο γνώρισμα είναι η μεταφρασιμότητα. "Οι παροιμίες επιδέχονται μετάφραση κατά λέξη", λέει ο Σαραντάκος (π.χ. time is money, ο χρόνος είναι χρήμα), ενώ στις παροιμιακές εκφράσεις, ο μεταφραστής έχει δύο λύσεις: "αντίστοιχη παροιμιακή έκφραση ή κυριολεκτική μετάφραση".

Δίνει χαρακτηριστικά παραδείγματα από το Τρίτο στεφάνι του Ταχτσή και από τους Αθλίους του Ουγκό. Για το πρώτο, παραπέμπει στην αγγλική μετάφραση από τον Leslie Finer, ο οποίος αποδίδει π.χ. τη φράση "Στην ηλικία της έπιανα πουλιά στον αέρα" ως "At her age I was as bright as a button" και τη φράση "Έγινα μπαρούτι" ως "I was furious".

Εντυπωσιακές ήταν οι περιπέτειες που γνώρισε μια φράση από τους Αθλίους μέχρι να βρεθεί το πραγματικό της νόημα. Στο δεύτερο κεφάλαιο του τρίτου βιβλίου, εκεί που μιλάει για τη Φαβουρίτα και τον πατέρα της, γράφει ο Ουγκό:

Son père était un vieux professeur de mathématiques brutal et qui gasconnait ; point marié, courant le cachet malgré l’âge. Ce professeur, étant jeune, avait vu un jour la robe d’une femme de chambre s’accrocher à un garde-cendre ; il était tombé amoureux de cet accident. Il en était résulté Favourite.

Ο πρώτος μεταφραστής των Αθλίων στα ελληνικά (το 1862) ήταν ο Ιωάννης Ισιδωρίδης Σκυλίσσης ή Σκυλίτσης, ο οποίος απέδωσε την επίμαχη φράση "courant le cachet" ως "έτρεχεν εις τας παραλυσίας". Έκτοτε, πολλοί μεταφραστές (Αυγέρης, Κοτζιούλας, Αργυροπούλου, Λυκούδης κ.ά.) χρησιμοποίησαν αυτή τη σημασία έστω και με διαφορετική διατύπωση, μέχρι τη μετάφραση από τον Κώστα Κριτσίνη (εκδόσεις Ζαχαρόπουλου), ο οποίος το είπε "παρέδιδε μαθήματα" που τελικά είναι και το σωστό. Και .. έτσι ο γέρο καθηγητής αποκαταστάθηκε έστω και μετά από 150 χρόνια! (Σημειώνεται ότι για αυτά έχει γράψει ο Σαραντάκος στο ιστολόγιό του εδώ και εδώ).

Τέλος, ο Γιώργος Τράπαλης, φιλόλογος, ο οποίος έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τη γλώσσα του Νίκου Καββαδία και έχει συντάξει και εκδόσει σχετικό γλωσσάριο, μίλησε για τις "Γλωσσικές ιδιαιτερότητες και δυσκολίες στο έργο του Νίκου Καββαδία". Η ιδιαιτερότητα της γλώσσας του Καββαδία, είπε, έγκειται στο ότι "αποτελεί ένα μείγμα ετερόκλητων γλωσσικών στοιχείων που δημιουργούν μια πραγματική Βαβέλ", ενώ επίσης την χαρακτηρίζει "ο ελλειπτικός λόγος, οι ασυνέχειες, η έντονη προφορικότητα και η ιδιαίτερη χρήση γνωστών λέξεων". Περιέγραψε τα παρακάτω χαρακτηριστικά στοιχεία της γλώσσας του, δίνοντας και αντιπροσωπευτικά παραδείγματα σε κάθε περίπτωση: 

• η γλώσσα των ναυτικών - η ναυτική αργκό με ιταλικά, ισπανικά, αραβικά, τουρκικά, ελληνικά, αγγλικά και γαλλικά στοιχεία, π.χ. μπουλμές (εσωτερικό χώρισμα πλοίου), βατσιμάνης (ναύτης που κάνει βάρδια φύλαξης), φριγκορίφικο (πλοίο-ψυγείο), ιβιλάι (είδος σκοινιού), παταράτσο (είδος σκοινιού), σκανταγιάρω (βυθομετρώ).
• ιδιωματικά στοιχεία - βρίσκονται περισσότερο στα πεζά, όπως στη Βάρδια, π.χ. με κεφαλλονίτικες βρισιές, όπως "Ρουφόλυμπες! Ούλες τση φωτιές τ’ άι-Γιάννη να πηδήξετε δε στεγνώνετε, ανασμίδες!"
• ξένα γλωσσικά στοιχεία - διάσπαρτες ξένες λέξεις και φράσεις γραμμένες με λατινικούς ή με ελληνικούς χαρακτήρες, π.χ. 

Φώτα του Melbourne. Βαρετά κυλάει ο Yara Yara
ανάμεσα σε φορτηγά πελώρια και βουβά,

φέρνοντας προς το πέλαγος, χωρίς να δίνει δυάρα,
του κοριτσιού το φίλημα, που κόστισε ακριβά.

• ονοματολογικά - πολλά τοπωνύμια και ανθρωπωνύμια, τα οποία δημιουργούν ερευνητικό ενδιαφέρον για την ταυτοποίηση ορισμένων εξ αυτών (μας έδωσε ο ομιλητής παραδείγματα από δικές του έρευνες που επιβεβαίωσαν την ύπαρξή τους), αλλά επίσης ονόματα φαρμάκων και ασθενειών τα οποία δίνουν και πληροφορίες για γενικότερα, κοινωνικά και άλλα θέματα (π.χ. αναφορές στη σύφιλη, αλλά και στο υπερμαγγανικό κάλλιο - περμαγκανάτο - που χρησιμοποιούσαν οι πόρνες για τοπική αντισηψία).
• αναφορές στη ζωγραφική και τη λογοτεχνία - επισημαίνεται η διακειμενικότητα με τις συχνές άμεσες και έμμεσες αναφορές σε εικαστικά και λογοτεχνικά έργα, π.χ. "Από τον Giotto ίσαμε τον Dali, όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι ήταν οι χειρότεροι δάσκαλοι. Την αλήθεια την είπαν κάτι έμποροι που τους τριγύριζαν."

Αναμφίβολα, όλες οι εισηγήσεις ήταν ξεχωριστές· δεν είναι μόνο γιατί οι ομιλητές και οι ομιλήτριες μας μετέφεραν τα προβλήματα και τις μεταφραστικές και άλλες γλωσσικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στη δουλειά τους, αλλά, και ακόμη περισσότερο θα έλεγα,  γιατί μας μετέφεραν αυτή την ομορφιά αναζήτησης της αλήθειας μέσα από τη γλώσσα. 

(Ακολούθησε μια δική μου παρέμβαση "από την πλευρά μιας αναγνώστριας", που το κείμενό της θα μεταφέρω σε επόμενη ανάρτηση).

Σημείωση: Η Ανοικτή συζήτηση έχει βιντεοσκοπηθεί και μπορεί να την παρακολουθήσει όποιος θέλει από τον ιστότοπο blod του Ιδρύματος Μποδοσάκη (http://www.blod.gr/lectures/Pages/viewlecture.aspx?LectureID=3811).

Ύμνος στον Παρθενώνα, του Ασημάκη Πανσέληνου

Του απολύτου ωραίου είσαι κορώνα,
το μάρμαρό σου είν’ άσπιλο σαν κρίνο…
(κάτι αν δεν πω για σένα, ω Παρθενώνα,
σπουδαίος ποιητής πώς θες να γίνω;)

Η Ελλάδα η ιερή κι η θεσπεσία
κοιτάει μια εσένα, μια τον αφαλό της,
όλη των Δυνατών η υποκρισία
έχει ανεβάσει εσένα σύμβολό της.

Στο μάρμαρό σου ρέει θείος ιχώρας·
το λέν οι Αμερικάνοι που  'ναι ωραίοι
στο νου και στην ψυχή, οι τρανοί της χώρας
και όλοι οι διεθνείς κατεργαραίοι.

Ο δάσκαλός μου σ’ έβρισκε κολάι
ο γαλονάς για σένα θριαμβεύει
κι ο ποιητής, λεν, όταν καλοφάει,
μονάχα εσένα βλέπει και χωνεύει.

Κι ο μπάρμπα-Γιανακός σα φέρει πράμα,
τραβάει πελάτες γέρους, νιους, κοπέλες,
γιατί σ’ έχει κολλήσει για ρεκλάμα,
σ’ ένα βαρέλι επάνω με σαρδέλλες.

Όχι, το παραπάνω ποίημα δεν γράφτηκε τις προηγούμενες ημέρες για τον ωραίο και υψηλό, Αμερικανό επισκέπτη μας. Γράφτηκε δεκαετίες πριν από τον Ασημάκη Πανσέληνο. Το αντέγραψα από την ποιητική του συλλογή "Ταξίδια με πολλούς ανέμους". Πρωτοκυκλοφόρησε το 1964 από τις εκδόσεις Κέδρος, εγώ έχω τη δεύτερη έκδοση του 1975, με δική του μάλιστα αφιέρωση τον Ιανουάριο 1976. 

Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου υπάρχει ένα κείμενο του Κώστα Βάρναλη  που δημοσιεύτηκε στα Ελληνικά Γράμματα το 1945 και στο οποίο χαρακτηρίζει τον Πανσέληνο ως "έναν από τους λίγους σατιρικούς της αριστερής παράταξης". Αναφέρει δε ότι ο "Ύμνος στον Παρθενώνα" μαζί με άλλα έργα του "είναι από τις καλύτερες σάτιρες που έχουμε, ύστερα από του Παλαμά και του Καρυωτάκη". 

Προφανώς το ποίημα είχε ήδη γραφτεί το 1945. Όπως γράφει εξάλλου ο Νίκος Σαραντάκος, το ποίημα προέρχεται από τη συλλογή "Μέρες οργής" του 1945. Έχει ενδιαφέρον μάλιστα ότι στην εκδοχή του 1945 που δημοσιεύει ο Σαραντάκος αναφέρονται οι Ευρωπαίοι ως ωραίοι, ενώ στη νεότερη έκδοση του Κέδρου ωραίοι πια είναι οι Αμερικάνοι. Προφανώς, μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη διαφοροποίηση αυτή...

Μάρκος Ζαβιτζιάνος, ο Κερκυραίος καλλιτέχνης, σοσιαλιστής, δημοτικιστής

Το πρώτο βιβλίο που διάβασα τον καινούριο χρόνο (και πολύ το ευχαριστήθηκα) είναι ένα εξαιρετικό αφιέρωμα στον Κερκυραίο καλλιτέχνη (αλλά και έναν από τους πρώτους σοσιαλιστές και δημοτικιστές) Μάρκο Ζαβιτζιάνο (ή Ζαβιτσιάνο). Πρόκειται για το  "Μάρκος Ζαβιτζιάνος:  Έργα και κείμενα", που κυκλοφόρησε από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ) στο τέλος του 2012 με αφορμή την Έκθεση με χαρακτικά του (πραγματοποιήθηκε το φθινόπωρο 2012 στο βιβλιοπωλείο της Αθήνας και αρχές του 2013 επαναλαμβάνεται στη Θεσσαλονίκη). Αντιγράφω για τον Κερκυραίο καλλιτέχνη από τον ιστότοπο του ΜΙΕΤ:

Ο Μάρκος Ζαβιτσιάνος υπήρξε ένας από τους πιο λαμπρούς ζωγράφους και χαράκτες της νεοελληνικής τέχνης. Γεννήθηκε το 1884 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γόνος αρχοντικής οικογένειας με μητέρα γαλλικής καταγωγής που διέθετε καλλιτεχνική παιδεία και πατέρα γιατρό. Ο Ζαβιτσιάνος φοιτά στη Μεγάλη του Γένους Σχολή αλλά το 1902 η οικογένεια επιστρέφει και εγκαθίσταται μόνιμα στην Κέρκυρα. Το 1904 φεύγει για το Μόναχο όπου σπουδάζει ζωγραφική στην Ακαδημία του Μονάχου. Στο διάστημα της παραμονής στη Γερμανία συνδέεται με τον Κώστα Χατζόπουλο και ασπάζεται τις σοσιαλιστικές ιδέες. Νεότατος, μόλις είκοσι τριών ετών, θα λάβει μέρος στη συζήτηση που διεξάγεται από τις στήλες του Νουμά για το βιβλίο του Γ. Σκληρού «Το κοινωνικόν μας ζήτημα» (1907) και θα εκθέσει με πάθος και διαύγεια τις πολιτικές του πεποιθήσεις και τους οραματισμούς του για την ελληνική κοινωνία. Το 1911 βρίσκεται πάλι στην Κέρκυρα, όπου συνεργάζεται με τον Κωνσταντίνο Θεοτόκη για την ίδρυση του Σοσιαλιστικού Ομίλου. Το 1912 εκθέτει έργα του στο Ζάππειο, ενώ μετά από δυο χρόνια μετέχει στην καλλιτεχνική εταιρεία «Συντροφιά των εννιά» και συνεργάζεται με τον Κ. Θεοτόκη εικονογραφώντας με 6 χαρακτικά την πρώτη έκδοση του έργου του «Η τιμή και το χρήμα». Το 1915 συμμετέχει στην ιδρυτική ομάδα του δίμηνου περιοδικού «Κερκυραϊκή Ανθολογία», όπου και δημοσιεύει λογοτεχνικά και εικαστικά έργα του. Στα επόμενα χρόνια παρουσιάζει τα έργα του σε διάφορες εκθέσεις στην Αθήνα αλλά και σε έκθεση στο Παρίσι. Το 1923 και ενώ βρίσκεται στη Γενεύη προσβάλλεται από πνευμονία και αφήνει εκεί την τελευταία του πνοή. 

Ο Παλαμάς γράφει ένα άρθρο στη μνήμη του όπου μεταξύ άλλων σημειώνει: «Ο Μάρκος Ζαβιτσιάνος ήτο γνήσιος καλλιτέχνης εις την εκδήλωσιν και του έργου του και της ζωής του… Ο Μάρκος Ζαβιτσιάνος προς του καλλιτέχνου την έμπνευσιν συνέδεε την θεωρητικήν μόρφωσιν. Ήτο ικανός να χειρισθή του λογίου την πένναν δια να πραγματευθεί ζητήματα κ’ αισθητικής φύσεως και τάξεως κοινωνιολογικής…». Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου τον κρίνει ως «τον τελευταίον ίσως της σειράς του Πολυλά, του Καλοσγούρου, του Θεοτόκη και του Μαβίλη». Ο Μαρίνος Καλλιγάς τον χαρακτηρίζει ως «έναν στοχαστικό άνθρωπο που είχε συνείδηση της ευθύνης του πραγματικού καλλιτέχνη».

Την επιμέλεια της έκδοσης έκανε ο (και Διευθυντής του ΜΙΕΤ) Διονύσης Καψάλης. Αντιγράφω από τον πρόλογό του:

Τη γνωριμία της με τον Μάρκο Ζαβιτσιάνο -ή Ζαβιτζιάνο, όπως υπέγραφε ο ίδιος- η δική μου γενιά την οφείλει στην αγάπη, το πάθος και την επιμονή του Φίλιππου Βλάχου. Ο αξέχαστος φίλος, όχι μόνο εκ γενετής αλλά και εκ πεποιθήσεως Κερκυραίος, αποδείχτηκε με τα χρόνια ακούραστος μνήμων και ευφρόσυνος συνεχιστής της πνευματικής Ιστορίας του νησιού του. Με το πρώτο κιόλας βιβλίο των "Κειμένων" το 1969, που ήταν, αν θυμάμαι σωστά, "Η τιμή και το χρήμα" του Κωνσταντίνου Θεοτόκη -σε μικρό σχήμα με κόκκινο βυσσινί εξώφυλλο-, ο Φίλιππος εγκαινίαζε τον καλό αγώνα, που δεν τον εγκατέλειψε ποτέ όσο ζούσε, να ανασυστήσει τις ευγενικές μορφές της κερκυραϊκής λογιοσύνης και τέχνης στην προσοχή ενός νεότερου αθηναϊκού κοινού, φανατικού για γράμματα, και πολιτικά νεοφώτιστου. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο Λορέντζος Μαβίλης και ο Μάρκος Ζαβιτσιάνος βρέθηκαν να ζουν ανάμεσά μας, συμμέτοχοι της ιστορικής στιγμής και κοινωνοί της αγωνίας μας. Κάποιος φύσηξε τη σκόνη από πάνω τους και τους είδαμε πάλι όπως ήταν: άφθαρτοι και λαμπεροί. 

Τα "Κείμενα" συνέχισαν να ποτίζουν με λησμονημένη λογοτεχνία τη διψασμένη αγορά, και ο ίδιος ο Φίλιππος δεν σταμάτησε στιγμή να δελεάζει από κοντά, με απρόσκοπτη κερκυραϊκή ευφράδεια, την πνευματική περιέργεια των κατά μία γενιά νεοτέρων του που σύχναζαν τότε στη φιλόξενη σοφίτα των εκδόσεών του. Σαν φυσική και ποθητή απόληξη της εκδοτικής γραμμής των "Κειμένων", εκδίδονται από το 1978 ως το 1982 τρία βιβλία του Θεοτόκη με τη συνοδευτική εικονογράφηση του Ζαβιτσιάνου. Σε τούτη τη μικρή γωνιά της ζωής η δικαιοσύνη είχε επιτέλους αποκατασταθεί. Τα χαρακτικά του Κερκυραίου καλλιτέχνη επαναπατρίζονταν στις ιστορίες του Θεοτόκη για τις οποίες φιλοτεχνήθηκαν, και ο Ζαβιτσιάνος είχε ενσωματωθεί οριστικά πια στη συνείδησή μας, μέρος μιας άλλης, τρυφερής όσο και εναντιωματικής, πατριδογνωσίας, που ο σπόρος της είχε πέσει στα μακρινά εκείνα χρόνια της δικτατορίας...

 
Και πραγματικά οι εικόνες του διηγούνται με άλλο τρόπο τις ιστορίες στα βιβλία του Κ. Θεοτόκη.

Χαρακτηριστική εικόνα της παλιάς Κέρκυρας, 
με τα ελαιόδεντρα και τις σταμνοφόρες γυναίκες. 
Από το διήγημα "Υπόληψη" του Κων. Θεοτόκη.

 

 Ή, αν υποθέσουμε πως οι εικόνες λένε τις ιστορίες, νά πώς περιγράφει με λόγια  την εικόνα με τις σταμνοφόρες γυναίκες ο Κων. Θεοτόκης:

"... Κάθε βράδυ του χωριού οι γυναίκες, παντρεμένες και κοπέλες, ερχόνταν στα Λαγγάδια να πάρουν νερό από ένα μεγάλο πηγάδι, σιμά στου χωριού τα σπίτια, στο σώσμα ενός κατήφορου φυτεμένου μ' ελιές και με κυπαρίσσια, σ' ένα ξέφωτο σιάδι, που από ψηλά εβίγγλιζε το πέλαγο. Ένα σιάδι στα πλευρά μιανής ράχης, που, απόγκρεμη, γιομάτη πέτρες και ανακατωμένη, κατέβαινε ύστερα προς το γιαλό ακαλλιέργητη...Στο πηγάδι επηγαιοερχόταν, ανεβοκατεβαίνοντας ένα γουλοστρωμένον δρόμο, μπουλούκια, μπουλούκια, οι γυναίκες με τες ξέστες στο κεφάλι..."

Άλλη μια εικόνα της παλιάς Κέρκυρας με τις γυναίκες στη χαρακτηριστική ενδυμασία του χωριού 
(Από την έκδοση του ΜΙΕΤ)

Το εξώφυλλο από τα "Διηγήματα [Κορφιάτικες Ιστορίες]" του Κων. Θεοτόκη, έκδ. Κείμενα, 1982

Σχέδιο από το βιβλίο του M.M. Ellis, Iphigenie, Βερολίνο, 1924 (Από την έκδοση του ΜΙΕΤ)

 Το παραπάνω σχέδιο είναι από το βιβλίο Iphigenie του Manfred Maria Ellis. Σημειώνεται ότι το όνομα αυτό είναι ψευδώνυμο του σημαντικού Γερμανού συγγραφέα Werner Hegemann (1881-1936), ο οποίος έζησε μεγάλο διάστημα στην Αμερική όπου και πέθανε. Βρήκα ενδιαφέρον ένα άρθρο του David Midgley στο περιοδικό The Modern Language Review (Vol. 102, No. 3, Jul. 2007, pp. 901-903), στο οποίο, με αφορμή τη βιβλιοκριτική που κάνει σε δύο βιβλία για τον Hegeman, δίνει σημαντικές πληροφορίες για το Γερμανό διανοητή. Τον χαρακτηρίζει φιλελεύθερο αριστερό με σημαντική παρουσία στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Εμβληματικό ήταν το βιβλίο του Das steinerne Berlin: Geschichte der grössten Mietkasernenstadt der Welt (Το Πέτρινο Βερολίνο: η ιστορία της μεγαλύτερης πόλης στον κόσμο με μεγάλα συγκροτήματα εργατικών πολυκατοικιών) που κυκλοφόρησε το 1930. Ο Hegemann είχε γίνει στόχος των Ναζί και το Μάιο του 1933 έκαψαν τα βιβλία του σ' ένα συγκλονιστικό παραλήρημα σκοταδισμού και βίας των φασιστών του Χίτλερ. Λίγο καιρό πριν τον ίδιο χρόνο ο ίδιος είχε εγκαταλείψει οριστικά πλέον την πατρίδα του για να μεταβεί στη Νέα Υόρκη όπου και πέθανε.

Η εγγραφή για τον Ζαβιτσιάνο στον κατάλογο της Γερμανικής Εθνικής Βιβλιοθήκης με αναφορά στην παραπάνω έκδοση του Ellis (Hegermann)

Αλλά, ας επιστρέψουμε στην έκδοση του ΜΙΕΤ. Το βιβλίο περιέχει φωτογραφίες από τη ζωή του Ζαβιτσιάνου,  με την οικογένεια και με φίλους του (διαπρεπείς Κερκυραίους διανοούμενους της εποχής, Ειρήνη Δενδρινού, Λορέντζο Μαβίλη, Κωνσταντίνο Θεοτόκη κ.ά.), πολλές εικόνες από έργα του, καθώς και κείμενα για τον ίδιο με αφορμή εκθέσεις έργων του (των Ζαχαρία Παπαντωνίου, Κωστή Παλαμά, Μαρίνου Καλλιγά, Τώνη Σπητέρη, Νικολάου Βεντούρα, Κώστα Δαφνή). Γράφει ο Παλαμάς το 1922:

"... Ο κ. Ζαβιτζιάνος είναι καλλιτέχνης τον οποίον διακρίνει Παιδεία• δίδω εις την λέξιν, της οποίας πολλή κατάχρησις γίνεται, την μάλλον χαρακτηριστικήν απόχρωσιν• την αποτελεί μόρφωσις, διανοίγουσα τον νούν εις την αντίληψιν των ποικιλωτάτων εκδηλώσεων της ζωής και της τέχνης, και πειθαρχία..." , όπου δίνει και έναν βαθύ ορισμό της Παιδείας (που τόσο μας χρειάζεται και σήμερα...).

Τέλος, εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν επίσης κείμενα του ίδιου του Μάρκου Ζαβιτσιάνου που περιέχονται στο βιβλίο και στα οποία φαίνονται οι ιδεολογικές αντιλήψεις του και η στάση του απέναντι στα ζητήματα της εποχής. Επηρεασμένος κι αυτός από τις σοσιαλιστικές ιδέες των αρχών του 20ου αιώνα, από την ώθηση στις νέες αντιλήψεις που προκάλεσε το βιβλίο του Γεωργίου Σκληρού "Το Κοινωνικό μας ζήτημα", από την ένταση που πήρε το γλωσσικό ζήτημα την ίδια εποχή και από την επίδραση του περιοδικού "Νουμάς", είχε ενεργό παρουσία και συμμετοχή στα κοινά, εντάχθηκε στην ιδρυτική ομάδα της  Σοσιαλιστικής Δημοτικιστής Ένωσης το 1909 στο Μόναχο, αλλά και στη Σοσιαλιστική Ομάδα της Κέρκυρας το 1911.

Τα κείμενά του, και κύρια "Στους αριστοκράτες" και "Στους ιμπεριαλίστες" που δημοσίευσε το 1907 και 1908 αντίστοιχα στο Νουμά (από το Μόναχο που βρισκόταν τότε),  είναι γραμμένα στη δημοτική γλώσσα, με τις γλωσσικές υπερβολές (θα μπορούσε να πει κανείς σήμερα) της εποχής, οι οποίες όμως λειτουργούν και ως ενδείξεις της ιδεολογικής τοποθέτησης του συντάκτη τους.

Γράφει για τη δημοτική στους "Αριστοκράτες":

"... Της δημοτικής πρώτο καλό είναι που μας βάζει στα χέρια το μοναδικό όργανο για να συνεννοηθούμε με το λαό. Με τη δημοτική μόνο μπορούσαμε να ξυπνήσουμε τα πλήθια (εργάτες των πόλεων, χωριάτες, κλπ.) να ρίξουμε καινούρια προγράμματα, καινούριες ηθικές, καινούριες ιδέες. Να τους δείξουμε τη θεϊκιά ελεφτερία της αληθινής ζήσης. Να τους ανυψώσουμε την ψυχή και το σώμα που πρέπει να είναι ένα. Ποιος της αριστοκρατίας μας μίλησε του λαού; Ποιους δημοτικιστές, γιατρούς, τεχνίτες, επιστήμονες κάθε λογής, συνάρπαξε ο άγιος φανατισμός ν' ανυψώσουν την ηθική και πραχτική θέση των ταπεινωμένων; Αφτοί οι ταπεινοί θα σταθούν η βάση στα μελλούμενα..."

Στους "Ιμπεριαλίστες" γράφει γιατί του άρεσε το βιβλίο του Σκληρού, συγκρίνοντάς το μάλιστα με "τις σοσιαλιστικές φυλλάδες που κυκλοφορούνε στη Γερμανία" στις οποίες "βασιλέβει δημοκοπικό ύφος, θρησκεφτικοπροφητικές υπόσκεσες πιθανές, μα αναπόδειχτες, κούφιες ρητορίες ...":

"... Μας δείχνει πως το γλωσσικό κίνημα συνεδένεται στενά με το ξεκίνημα του λαού σ' αντίθεση της αστικής κρυστάλλωσης.Μας ελκύει την προσοχή σε ιστορικά γεγονότα περασμένα και τωρινά  σημειώνοντας πως αναγκαίο επακόλουθο της βιομηχανικής εκμετάλλεψης του κεφαλαίου  είναι η γέννηση μιας νέας τάξης..."

Αλλά και στο άρθρο του "Ανθρώπινες αντίληψες" γράφει:

"... Το κοινότερο ιδανικό του σοσιαλισμού είναι να οργανωθεί η όσο γίνεται τελειότερη συμμετοχή όλης της αθρωπότητας στην παραγωγή και στην ωφέλεια και να καταργηθούνε οι συνθήκες που αναγκάζουνε σπουδαίο μέρος της κοινωνίας να είναι σκλαβωμένο σε μια τάξη γεννημένων αρχόντων..."

Παρακάτω μάλιστα στο ίδιο κείμενο και σχολιάζοντας τον Πέτρο Βλαστό (γνωστό για ακραίες εθνικά απόψεις), λέει ότι "θα επιθυμούσε ένα "χειρούργημα" που να ξαφανίσει τις κατώτερες φυλές... ανάλογη κοσμοθεωρία δείχνουν οι πράξεις του Τσάρου και του Χαμίτη..."

[Αξίζει εδώ να αναφέρω ότι στο σύστημα Κοσμόπολις της εξαιρετικής Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Πατρών υπάρχουν σε ψηφιακή μορφή όλα τα τεύχη του Νουμά από το 1903 έως το 1931. Σε αυτά μπορούν να αναζητηθούν και να ανακτηθούν τα πλήρη κείμενα από τα άρθρα του Ζαβιτσιάνου, τα οποία είναι:

• Τόμ. 5, Αρ. 266 (1907) - Στους αριστοκράτες     Λεπτομέρειες [PDF]
•  Τόμ. 6, Αρ. 287 (1908) - Στους ιμπεριαλίστες    Λεπτομέρειες [PDF]
• Τόμ. 7, Αρ. 352 (1909) - Αθρώπινες αντίληψες   Λεπτομέρειες [PDF]]