Γιατί ο Μάρξ είχε δίκιο, του Terry Eagleton

Με την ευκαιρία της παρουσίας στην Ελλάδα του σπουδαίου Άγγλου διανοητή Τέρυ Ίγκλετον, γράφω δυό λόγια για το βιβλίο του "Γιατί ο Μάρξ είχε δίκιο" που κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 2012 από τις εκδόσεις Πατάκη. Σε δέκα κεφάλαια, ο Ίγκλετον περιγράφει και καταρρίπτει δέκα μύθους γύρω από τον Μαρξ και τις πολιτικές και φιλοσοφικές του θέσεις. Με πολλά στοιχεία και πολλές βιβλιογραφικές αναφορές, με επιχειρήματα και λεπτομερείς αναλύσεις, με κριτική στο Στάλιν και στην πολιτική του αλλά και με αιτιολόγηση της Οκτωβριανής επανάστασης και της πολιτικής του Λένιν ακόμη και με τις όποιες βίαιες καταστάσεις. Τα 10 σημεία πολεμικής στο μαρξισμό που εντοπίζει και απορρίπτει ο Eagleton είναι τα παρακάτω:

1. Ο μαρξισμός έχει πεθάνει, έχει ξοφλήσει, οι σημερινές κοινωνίες είναι αταξικές, μεταβιομηχανικές κοινωνίες.
2. Ο μαρξισμός είναι καλός στη θεωρία, αλλά όπου εφαρμόστηκε έφερε δεινά.
3. Ο μαρξισμός είναι μια μορφή αιτιοκρατίας, συνέχεια του καπιταλισμού και κάτι σαν κοσμική εκδοχή της θείας πρόνοιας ή της μοίρας.
4. Ο μαρξισμός ονειρεύεται μια ουτοπία, ένα αφελές όραμα, απλοϊκό και ρομαντικό, που αντικατοπτρίζει την ανεφάρμοστη πολιτική θεωρία του.
5. Ο μαρξισμός ανάγει τα πάντα στην οικονομία, στην οικονομική αιτιοκρατία και, παρέχοντας μια μονοδιάστατη εκδοχή της ιστορίας, δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην πλουραλιστική θώρηση των σύγχρονων κοινωνιών.
6. Ο Μαρξ ήταν υλιστής, δεν τον ενδιέφερε η πνευματικότητα, απέρριπτε τη θρησκεία, είχε ως αρχή "ο σκοπός αγιάζει τα μέσα" και ήταν ο πρόδρομος του Στάλιν και των ομοίων του.
7. Ο Μαρξ είχε εμμονή με τις κοινωνικές τάξεις, όμως η ταξική πάλη σήμερα είναι παρωχημένο ζήτημα, η εργατική τάξη έχει εξαφανιστεί, ο επαναστάτης εργάτης είναι αποκύημα της μαρξιστικής φαντασίας.
8. Οι μαρξιστές επιθυμούν βίαιη πολιτική δράση, ο μαρξισμός βρίσκεται στα μαχαίρια με τη δημοκρατία.
9. Ο μαρξισμός πιστεύει σε ένα πανίσχυρο κράτος, στη δεσποτική εξουσία χωρίς ελευθερίες, στην υποταγή στο κόμμα.
10. Τα ριζοσπαστικά κινήματα των τελευταίων δεκαετιών έχουν προκύψει έξω από το μαρξισμό, του οποίου η συμβολή σε αυτά είναι πολύ μικρή.

Δεν είναι δυνατόν να παρουσιάσω τις λεπτομέρειες που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για να καταρρίψει τους παραπάνω μύθους, αξίζει όμως να διαβαστεί, ακόμη και αν κανείς βρίσκει σημεία που μπορεί να μη συμφωνεί. Μιλά για όλους και για όλα, δίνοντας παραδείγματα και αντιστοιχίες με πραγματικές καταστάσεις μέχρι τις μέρες μας. Μιλά για το Ρήγκαν και τη Θάτσερ και την κοινωνική φιλοσοφία τους που ισοδυναμεί με "αναίσχυντη απληστία", για το "ρατσισμό και τον πολιτισμικό κρετινισμό" που καλλιεργεί το κυρίαρχο μοντέλο, για τα λάθη που έγιναν στην εφαρμογή του μαρξισμού κι έκαναν "την ίδια την ιδέα του σοσιαλισμού να βρωμάει στα ρουθούνια πολλών από εκείνους που κατοικούσαν σε άλλα μέρη του κόσμου...".

Οι ιδεώδεις προδιαγραφές του σοσιαλισμού είναι για τον Eagleton: "ειδικευμένος, μορφωμένος, πολιτικά καλλιεργημένος πληθυσμός, ακμαίοι δημόσιοι θεσμοί, εξελιγμένη τεχνολογία,  διαφωτισμένες φιλελεύθερες παραδόσεις και η έξη της δημοκρατίας".

Χρησιμοποιεί τον όρο "σοσιαλιστές της αγοράς", σημειώνοντας ότι ακόμη και οι Μαρξ και Τρότσκυ δεν απέρριπταν την αγορά, επικαλείται μάλιστα την Χάνα Άρεντ που περιέγραψε τις εναρκτήριες σελίδες του Κομμουνιστικού Μανιφέστου ως το κορυφαίο εγκώμιο του καπιταλισμού.

Είναι ενδιαφέρουσα η ανάλυση που κάνει για την ιστορία και το ρόλο των παραγόντων που επιδρούν με προτεραιότητα στην ιστορική εξέλιξη. Είναι οι παραγωγικές δυνάμεις ή/και τα ανθρώπινα όντα; Προηγούνται οι κοινωνικές σχέσεις ή οι παραγωγικές δυνάμεις;

Απαντώντας στη θέση για το αφελές ουτοπικό όραμα του μαρξισμού σύμφωνα με τους επικριτές του, κάνει εκτενή αναφορά στους ουτοπιστές και σημειώνει ότι ο Μάρξ ήταν προφήτης και όχι μάντης που πρόβλεπε το μέλλον. Παίρνει έτσι την ευκαιρία να δώσει ένα όμορφο κείμενο για τις διαφορές ανάμεσα στους δύο αυτούς χαρακτηρισμούς, για την πρόβλεψη του μέλλοντος, για την εξουσία πάνω στο μέλλον, για την ψευδαίσθηση ασφάλειας που μας παρέχει το μέλλον ως φετίχ.

Μιλά για τη γλώσσα, για την κουλτούρα και για τη γνώση, αναφέρεται στο Θουκυδίδη ως ακραιφνή υλιστή, στον Αριστοτέλη  του οποίου ο Μαρξ είναι αληθινός επίγονος, στην ηθική που δεν είναι ηθικισμός και στη σχέση της με την πολιτική.

Και για άλλα πολλά μιλά. Και τελειώνει με το ερώτημα, καλώντας μας να συμφωνήσουμε μαζί του:

"Υπήρξε ποτέ ένας τόσο χονδροειδώς παρερμηνευμένος διανοητής;"

(Για να συμπληρώσω την παρουσίαση, θα μπορούσα να σταθώ και στο επίσης πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του "Η έννοια της κουλτούρας", όμως προς το παρόν - και λόγω των έντονων πολιτικών καταστάσεων που ζούμε - αρκούμαι στην απλή αναφορά του).