Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία στην Κρήτη μετά την Ένωση: μια εξαιρετική έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων

Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση υπάρχει αυτό τον καιρό στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, ενταγμένη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τον εορτασμό των 100 χρόνων της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Η έκθεση οργανώθηκε από το Σύλλογο Αρχιτεκτόνων Χανίων (τμήμα του Σ.Α.Δ.Α.Σ.-Π.Ε.Α), με τη συνεργασία των αντίστοιχων συλλόγων των άλλων νομών του νησιού και με συνδιοργανωτές την Περιφέρεια Κρήτης - Περιφερειακή Ενότητα Χανίων και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος". Η επιστημονική επιμέλεια έχει γίνει από την Αμαλία Κωτσάκη, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου Κρήτης. 

Ο χώρος της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων

Η έκθεση εκτείνεται στο ισόγειο και στους δύο ορόφους της Πινακοθήκης, ενώ στο υπόγειο προβάλλεται βίντεο με τίτλο: "Χανιά: Μεταμορφώσεις της πόλης μέσα από τον κινηματογραφικό φακό. Μικρή συμβολή στον αγώνα της μνήμης ενάντια στη λήθη» σε επιμέλεια - έρευνα της (και πολύ καλής φίλης μου) Έμμυς Παπαβασιλείου.

Μέσα από τις 8 θεματικές ενότητες όπως έχουν κατανεμηθεί στα τρία επίπεδα, μας δίνεται η δυνατότητα, μέσα από φωτογραφίες και σχέδια (σπάνια σε αρκετές περιπτώσεις), να περιηγηθούμε, όχι μόνο στα αρχιτεκτονικά έργα, αλλά ταυτόχρονα και στην ιστορική, κοινωνική, οικονομική και πολιτική διαδρομή της Κρήτης από την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας μέχρι σήμερα. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο είναι οι ξεναγήσεις που γίνονται από την κ. Κωτσάκη, η οποία διαθέτει, πέρα από την πολύ καλή γνώση του θέματος, θέρμη, μεράκι, καλή διάθεση και αστείρευτη υπομονή, εξηγώντας με κάθε λεπτομέρεια τις αρχιτεκτονικές, αλλά και ιστορικές και κοινωνικές πτυχές των διαδρομών που περιγράφει.

Έννοιες που τονίζονται στην έκθεση και αξίζει κανείς να σταθεί ιδιαίτερα, συσχετίζοντάς τις και με άλλες σχετικές γνώσεις και αναγνώσεις που έχει κάνει, είναι η πολυπολιτισμικότητα που χαρακτήριζε τον κρητικό χώρο στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, ο εξευρωπαϊσμός και το όραμα του αστικού εκσυγχρονισμού, η "μινωική φαντασίωση" και η "επινόηση της σχέσης με την Ελλάδα", η αναζήτηση και η ερμηνεία του τόπου και ο "κρη(ι)τικός τοπικισμός", η αρχιτεκτονική της ανάγκης και η αρχιτεκτονική της ανάκαμψης, φύση και ιστορία στην αρχιτεκτονική της Κρήτης.

Η "μινωική φαντασίωση" στην αναζήτηση του τόπου

Ο λαϊκός πολιτισμός και η παράδοση στην αναζήτηση του τόπου

Ένα άλλο επίσης χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η συμβολή γνωστών αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων της εποχής, όπως ο Πικιώνης, ο Καραντινός, ο Μητσάκης, ο Καυταντζόγλου, ο Κωνσταντινίδης, ο Δοξιάδης, ο Μυλωνάς, ο Σαββάκης, ο Δεκαβάλλας, ο Καλλιγάς, ο Μπίρης κ.ά. Από τα έργα που σχεδιάστηκαν (π.χ. Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών!) ή/και υλοποιήθηκαν (σχολικά κτίρια, ξενοδοχεία Ξενία, αποκατάσταση/αξιοποίηση μνημείων κτλ.) γίνεται φανερή τόσο η σημασία που δινόταν για πρόοδο και ανάπτυξη, αλλά φυσικά και η οικονομική δυνατότητα που υπήρχε για τέτοια έργα.

Κι όμως, είχαν σχεδιάσει στις αρχές του αιώνα την ανέγερση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών στην Κρήτη (νομίζω στο Ηράκλειο)

Η Δημοτική Αγορά, στολίδι και σημείο αναφοράς για την πόλη των Χανίων

Η έκθεση αρχίζει από το 1898, χρονιά που έρχεται ο Πρίγκηπας Γεώργιος ως Ύπατος Αρμοστής στην Κρήτη και ξεκινά η περίοδος της Κρητικής Πολιτείας. Έτσι, η πρώτη ενότητα έχει τίτλο "Κρητική πολιτεία 1898-1913: Η προετοιμασία για την Ένωση". Παρουσιάζεται το φύλλο αρ. 23 από την Επίσημη Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας όπου δημοσιεύεται ο νόμος "Περί σχεδίου των πόλεων, κωμοπόλεων και χωρίων". (ενδιαφέρουσα αναφορά στα διατάγματα που είχαν ψηφιστεί την περίοδο εκείνη στην Κρήτη σχετικά με τις οικοδομικές άδειες κάνει ο Γ. Νίκας σε άρθρο του στα Τεχνικά Χρονικά του 2010 - δυστυχώς δεν εκδίδονται πλέον περιοδικά από το ΤΕΕ!).

Η μορφή του Ελευθέριου Βενιζέλου δεσπόζει στην ιστορική πορεία της Κρήτης

Οπωσδήποτε, η περίοδος αυτή όπως και η επόμενη, σημαδεύονται και από την παρουσία του Ελευθέριου Βενιζέλου στα κρητικά και στη συνέχεια στα ελληνικά πολιτικά πράγματα (το 2002, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Βενιζέλος"  μαζί με το ΕΜΠ και το ΤΕΕ είχαν οργανώσει Συνέδριο με θέμα "Ελευθέριος Βενιζέλος και Ελληνική πόλη: Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις").

Η δεύτερη ενότητα έχει τίτλο "Μεσοπόλεμος 1913-1940: Η μετάβαση", όπου περιγράφεται η περίοδος μετάβασης της Κρήτης στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη μετά την Ένωση, με σοβαρές αναφορές στα προβλήματα μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών, στις ανάγκες ανοικοδόμησης, στέγασης και μόρφωσης του πληθυσμού, αλλά και αντιμετώπισης μολυσματικών ασθενειών κτλ.

Ξαναχτίσανε τις ζωές τους πάνω στα ερείπια

Η τρίτη ενότητα  "Ο πόλεμος 1940-1944: Η καταστροφή" και η τέταρτη ενότητα "1945 - 1958: Η ανόρθωση" ασχολούνται με τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής και στις προσπάθειες αποκατάστασης και επανόδου σε κατάσταση ανάπτυξης και ευημερίας. Εδώ θα δούμε τις καταστροφές και τα μνημεία που δημιουργήθηκαν τα επόμενα χρόνια, την Έκθεση της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Κρήτης (συμμετείχαν οι Καζαντζάκης, Κακριδής, Καλιτσουνάκης, Κουτουλάκης), την παρουσία του Κωνσταντίνου Δοξιάδη στο έργο της οικιστικής ανάπτυξης του νησιού. (Ας μου επιτραπεί να συμπληρώσω ότι εδώ πρέπει να αναφερθεί και η παρουσία της ξεχωριστής αρχιτεκτόνισσας  Μαρίας Ζαγορησίου, η οποία ήρθε το 1945 στην Κρήτη και κατέγραψε την κατάσταση, όπως περιγράφονται και στο βιβλίο της "Λαϊκή αρχιτεκτονική στην Κρήτη").

Η έκθεση συνεχίζεται με τις ενότητες "Η μεταπολεμική αστική έκρηξη: 1945-2002", "1958 - 1967: Μια βραχύβια αισιόδοξη παρένθεση" και "1967 - 2013: Αντιφάσεις και προοπτικές", στις οποίες είναι φανερή η έντονη ανοικοδόμηση σε συνάρτηση με την οικονομική και τουριστική ανάπτυξη. Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου, σε κάθε περίοδο που μελετά η έκθεση, όπως παρατηρεί και η κ. Κωτσάκη, ότι κατέστρεφαν σημεία των παλιών ιστορικών στιγμών του τόπου για να δημιουργήσουν καινούρια, που αντιπροσώπευαν τα εκάστοτε νέα, αναδυόμενα οικονομικά και κοινωνικοπολιτικά ενδιαφέροντα της εποχής (βλέπε στα Χανιά τη δημοτική αγορά πάνω στα ενετικά τείχη, στα Χανιά και στο Ηράκλειο τα Ξενία αντίστοιχα  κτλ.). Έχει επίσης ενδιαφέρον η ιδιαίτερη αναφορά στην περίοδο της δικτατορίας (τότε που ο Παττακός διαλαλούσε ότι θα φτιάξουν κτίρια να φτάσουν στον ουρανό!).

Ο Αλέξης Μινωτής στο Φρούριο Φιρκά στα Χανιά

Το Αμφιθέατρο του Ευαγγελάτου στη Φορτέτσα Ρεθύμνου

ΙΗ 7η ενότητα χωρίζεται στις υποενότητες  "Η σχέση με το παρελθόν", "Αναζήτηση του τόπου" και "Η σχέση με τη φύση", όπου πολύ όμορφα συναντώνται η φύση με την ιστορία μέσα από την αρχιτεκτονική και την πολεοδομική πρόταση, όπου ανακινείται το ζήτημα της αναζήτησης και της ερμηνείας του τόπου και της τοπικότητας, όπου τίθενται και τα ζητήματα της κακής ερμηνείας και υλοποίησης       

Η τελευταία ενότητα είναι "Νέες πόλεις για τη γνώση" με αναφορές στο καινούριο που εκφράζεται και στην αρχιτεκτονική της Κρήτης, αλλά και με μια σημαντική αναφορά του οραματιστή Τάκη Ζενέτου που στη ρυθμιστική μελέτη του 1967 για την Αγία Γαλήνη στα νότια του Ν. Ρεθύμνης είχε κάνει λόγο για τηλε-εργασία, τηλε-επαφές, που θα προκύψουν ως αποτέλεσμα της εξελισσόμενης τεχνολογίας τηλεπικοινωνιών, δοκιμάζοντας έτσι τολμηρές προτάσεις με σεβασμό όμως στη φύση και στον πολιτισμό του συγκεκριμένου τόπου... (να αναφέρω εδώ το βιβλίο "Τάκης Χ. Ζενέτος, Ψηφιακά οράματα και αρχιτεκτονική").
      
Αξίζει να επισκεφθεί κανείς την έκθεση, μαθαίνει την ιστορία του τόπου, μαθαίνει και κρίνει...

Τη μέρα που επισκέφθηκα την έκθεση στα Χανιά, στην ομάδα που ξεναγηθήκαμε από την κ. Κωτσάκη ήταν και ο παλαίμαχος Χανιώτης φωτογράφος Τάσος Πρωτοψάλτης, ο Τάσος όπως υπογράφει, γεννημένος το 1930. Εδώ μας δείχνει μ' ενθουσιασμό μια δική του φωτογραφία...