Για την Ευρώπη και τον "Homo Europœus"

Ποιος όμως είναι άραγε Ευρωπαίος;

................................................................................

Πάντως δεν είμαστε ακόμα τέλειοι Ευρωπαίοι. {είχαν προηγηθεί οι αναφορές στις επιρροές της Ρώμης και του χριστιανισμού} Κάτι λείπει από τη μορφή μας. Λείπει αυτός ο υπέροχος μετασχηματισμός στον οποίο οφείλουμε όχι μόνο το αίσθημα της δημόσιας τάξης, την καλλιέργεια της πόλης και του ανθρώπινου δικαίοου, ούτε μόνο τη βαθύτητα των ψυχών μας, το απόλυτο ιδεώδες και την αίσθηση μιας αιώνιας δικαιοσύνης. Λείπει κι εκείνη η λεπτή και έντονη δραστηριότητα, στην οποία οφείλουμε την υπεροχή της ευφυίας μας, την οξυδέρκεια, τη στερεότητα της γνώσης μας, όπως της οφείλουμε και την ενάργεια, την καθαρότητα και τη διάκριση των τεχνών μας και της λογοτεχνίας μας. Αυτές οι αρετές μας ήρθαν από την Ελλάδα.

......................................................................................

Αυτό που οφείλουμε στην Ελλάδα είναι ίσως αυτό που μας διέκρινε σε μεγαλύτερο βαθμό από την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Της οφείλουμε την πειθαρχία του Πνεύματος, το παράδοξο παράδειγμα της τελειότητας σε όλα τα επίπεδα. Της οφείλουμε μια μέθοδο σκέψης που τείνει προς την αναγωγή κάθε πράγματος στον άνθρωπο, στον ακέραιο άνθρωπο...

Από αυτή την πειθαρχία επρόκειτο να γεννηθεί η επιστήμη. Η επιστήμη μας, δηλαδή ο πιο χαρακτηριστικός καρπός, η πιο ασφαλής και πιο προσωπική δόξα του πνεύματός μας. Η Ευρώπη είναι πρώτα απ' όλα δημιουργός της επιστήμης...

Όχι, το παραπάνω δεν είναι απόσπασμα από την αποψινή ομιλία του Γάλλου Προέδρου Εμμανουέλ Μακρόν στην Πνύκα.* Πήρα όμως αφορμή για να ξεφυλλίσω από τη βιβλιοθήκη μου ένα από τα βιβλία που έχω του Πωλ Βαλερύ. Πρόκειται για το "Η κρίση του πνεύματος" (Καστανιώτης 1996, σε μετάφραση Θανάση Χατζόπουλου), γραμμένο το 1919 και στο οποίο ο Γάλλος πολυμαθής συγγραφέας αναφέρεται στην κρίση που βρίσκεται η Ευρώπη μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, σε πνεύμα μάλλον απαισιοδοξίας, αλλά και μάλλον ελιτισμού, μιλάει για τον "Homo Europœus", όπως ο ίδιος κατονομάζει τον άνθρωπο της Ευρώπης, το μέρος του κόσμου που δεν είναι άλλο από "το σύνολο των μεγίστων", της φιλοδοξίας, της ισχύος, της παραγωγής, της εργασίας κτλ. κτλ. (Έχουν διατυπωθεί επιφυλάξεις για την αμφιλεγόμενη στάση του Βαλερύ απέναντι στα πολιτικά πράγματα της εποχής του, καθώς και για την ελιτίστικη κριτική του στα κοινωνικά ζητήματα, θέματα στα οποία αναφέρεται και ο Νικόλας Σεβαστάκης σε παλαιότερο άρθρο του στην Εφημερίδα των Συντακτών με τίτλο "Ο Βαλερί και η πολιτική του πνεύματος". Η αλήθεια είναι, πάντως, ότι αξίζει να διαβάσει κανείς τα έργα του "Ο άνθρωπος και το κοχύλι", "Διάλογος για το δέντρο" και πολύ περισσότερο το "Ευπαλίνος ή ο αρχιτέκτων", στο οποίο ξεδιπλώνεται η οπωσδήποτε πολυσχιδής προσωπικότητα του Βαλερύ, και βέβαια αναφέρομαι μόνο στα βιβλία που τυχαίνει να έχω).

... Η στρατιωτική κρίση έχει μάλλον λήξει. Η οικονομική κρίση είναι ορατή σε όλο της το μεγαλείο. Όμως η πνευματική κρίση, κρίση πιο λεπτοφυής, που από την ίδια της τη φύση εμφανίζεται με τις πιο απατηλές όψεις (αφού εκτυλίσσεται μέσα στο ίδιο το βασίλειο της απόκρυψης), αυτή η κρίση δύσκολα επιτρέπει να συλλάβουμε το αληθινό της στίγμα, τη φάση της ....

Δεν μας φαίνεται σαν να μιλάει για το σήμερα; Κι όμως γράφτηκε σχεδόν πριν από 100 χρόνια! Και να τι γράφει στο επίμετρο ο Θανάσης Χατζόπουλος πριν από 20 και κάτι χρόνια:

... Τελικά βέβαια όλη αυτή η "σύμπτωση" παρελθόντος/παρόντος, ή η φωνή του παρελθόντος που έρχεται να μιλήσει για ένα δεδομένο πλέον παρόν, σαν να είχε προφητεύσει ή σαν να είχε δει κάτι με κλειστά μάτια πριν καλά καλά υπάρξει, πιθανόν να μην είναι τίποτα περισσότερο από την ίδια την ιστορία του ανθρώπου, που κάποτε επαναλαμβάνεται με ανατριχιαστική ακρίβεια και ομοιότητα...

Ανατριχιάζω στη σκέψη ότι η ιστορία (μπορεί και να) επαναλαμβάνεται. Και τα δείγματα στην Ευρώπη "των μεγίστων" (!) δυστυχώς υπάρχουν. Άραγε, οι αποψινές ομιλίες των Μακρόν και Τσίπρα θα μπορέσουν να δώσουν κάτι περισσότερο από ευχολόγια μιας Έκθεσης Ιδεών; Μακάρι!

* Ο Γάλλος Πρόεδρος, πραγματοποιώντας επίσημη επίσκεψη σήμερα και αύριο στη χώρα μας, στην ομιλία που εκφώνησε απόψε στο λόφο της Πνύκας στην Ακρόπολη αναφέρθηκε στην Ελλάδα και στο χρέος της υπόλοιπης Ευρώπης για τον πολιτισμό που της κληροδότησε, ανέτρεξε στην ιστορική ομιλία του Αντρέ Μαλρώ το 1959, αναφέρθηκε στην κρίση που υπάρχει στην Ευρώπη σήμερα, και που δεν είναι μόνο οικονομική και που δεν πλήττει μόνο την Ελλάδα (και για την οποία δεν φταίει η Ελλάδα, όπως είπε), και τόνισε με έμφαση την ανάγκη επανεκκίνησης της Ευρώπης σε πνεύμα ελευθερίας, δικαιοσύνης, ασφάλειας, ειρήνης, δημοκρατίας. Έδωσε ιδιαίτερη σημασία στα ζητήματα πολιτισμού και πολιτιστικής κληρονομιάς και πρότεινε τη διοργάνωση μιας ευρωπαϊκής συνέλευσης για τον πολιτισμό που θα ξεκινήσει από την Αθήνα. Τελείωσε δε την ομιλία του με στίχους του Σεφέρη από το ποίημα «Les anges sont blancs» (Οἱ ἄγγελοι εἶναι λευκοί) που ο ποιητής έγραψε το 1939 και αφιέρωσε στον Χένρυ Μίλλερ:

............................................
κι όταν γυρεύεις το θαύμα πρέπει να σπείρεις το αίμα σου στις οχτώ γωνιές των ανέμων
γιατί το θαύμα δεν είναι πουθενά παρά κυκλοφορεί μέσα στις φλέβες του ανθρώπου.

Γεια σου Γιάννη... (Εις μνήμην Γιάννη Παπαδάκη!)

Η ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ*

Όταν ανοίγω στα πράγματα την πόρτα του εαυτού μου:
ποιός μου κλέβει το αίμα, το είναι, την πραγματικότητά μου;
Ποιός με σπρώχνει στο κενό
όταν ανασαίνω; Ποιος είναι
ο δήμιός μου που μένει μάλιστα μέσα μου;

Ω Χρόνε! Ω όψη εσύ πολλαπλή.
Όψη πολλαπλάσια του εαυτού μου.
Βγες έξω από τις ρίζες της μουσικής. Βγες έξω
από τον θρήνο μου. Ύψωσε το γελαστό σου προσωπείο.
Περίμενέ με να σε φιλήσω, κάλλος εσύ σπασμωδικό.
Περίμενέ με στην πύλη της θάλασσας. Περίμενέ με
στο πράγμα εκείνο που αιώνια αγαπάω.

Πάνε είκοσι χρόνια που πρωτοσυνάντησα τον Γιάννη. Ήταν ακόμη φοιτητής στο Τμήμα Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Πειραιά. Είχαμε συγκεντρωθεί τα μέλη μιας ομάδας εργασίας για τη μελέτη και τη δημιουργία του ηλεκτρονικού συστήματος γκρίζας βιβλιογραφίας ΑΡΤΕΜΙΣ στα ακαδημαϊκά Ιδρύματα στo πλαίσιo της Οριζόντιας δράσης για τον εκσυγχρονισμό των βιβλιοθηκών. Ο Γιάννης είχε έλθει με τον Βασίλη Χρυσικόπουλο που ήταν από τα βασικά μέλη της ομάδας, καθηγητή τότε Πληροφορικής στο ΠαΠει και σημερινό πρύτανη του Ιονίου Πανεπιστημίου. Το αντικείμενο της διδακτορικής διατριβής του ήταν οι ψηφιακές βιβλιοθήκες. Ο Γιάννης πήγε φαντάρος, χαθήκαμε και σε λίγα χρόνια βρεθήκαμε στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, στο Τμήμα Αρχειονομίας-Βιβλιοθηκονομίας. Με σύμβαση 407 κι αυτός. Συνέπιπταν οι μέρες που πηγαίναμε στην Κέρκυρα, συχνά ταξιδεύαμε και με το ίδιο αεροπλάνο, ήταν πάντα γελαστός, καλοσυνάτος, ευγενής. Υπήρχε νομίζω και ρίζα κρητική, δεν θυμάμαι καλά.

Γεια σου Κατερίνα, έλεγε, αλλά πόσο δυσκολεύομαι να μεταφέρω στο χαρτί τον τόνο της φωνής του. Συνεργαστήκαμε πολύ και καλά, χωρίς κανένα πρόβλημα ποτέ. Σε κάποιες αλλαγές μαθημάτων, μοιραστήκαμε το μάθημα της Αξιολόγησης, όταν άφησα το προπτυχιακό πήρε και τα Συστήματα θεματικής πρόσβασης. Συνεργαστήκαμε και στο μεταπτυχιακό, και σχεδόν μόνιμα στην εξέταση των πτυχιακών. Χωσιματάκια μου έλεγε, σχεδόν απολογούμενος, όταν κανόνιζε χωρίς να το ξέρω, ήξερε πως δεν υπήρχε περίπτωση να του αρνηθώ. 

Σήμερα ήταν μόνιμος επίκουρος καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας και με προοπτικές λαμπρής εξέλιξης. Ήταν νέος, γερός και χαρούμενος. Τον ενδιέφεραν τα ζητήματα θεματικής οργάνωσης των πληροφοριών. Μου είχε στείλει πριν από χρόνια τη διεύθυνση από ένα σύστημα θεματικής αναζήτησης πληροφοριών που είχε αναπτύξει (με SKOS κτλ.) για να το δοκιμάσουμε και να στείλουμε σχόλια. Είχαμε κάνει συζητήσεις για τις δυνατότητες συνδυασμού αναζητήσεων με λέξεις κλειδιά και θεματικές επικεφαλίδες, είχαμε ανταλλάξει μηνύματα για την ορολογία, σε κάποιες περιπτώσεις δεν συμφωνούσαμε, θεωρούσε υπερβολική την άποψή μας (των ορολόγων) να επιδιώκουμε τη χρήση, (ντε και καλά ή κατά το δυνατόν), ελληνικών όρων. Και βέβαια, είχαμε κουβεντιάσει για τις οντολογίες όπως εφαρμόζονται στα συστήματα πληροφοριών. Και να που είχα πάλι σκοπό να του ζητήσω να τα πούμε με αφορμή την κουβέντα που υπάρχει στο πεδίο της Ορολογίας διεθνώς και την εισήγηση που έχω στο φετινό συνέδριο της ΕΛΕΤΟ. Άργησα...

Δύσκολες ημέρες ετούτες, όταν μαθαίνεις ξαφνικά ότι δεν υπάρχει πια ένας άνθρωπος που γνώριζες για χρόνια, που συνεργάστηκες μαζί του, ένας άνθρωπος δραστήριος, ζωντανός, που αγαπούσε αυτό που έκανε, ένας νέος επιστήμονας που είχε πολλά να δώσει, ένας καθηγητής στο Ιόνιο για τον οποίο μόνο καλές γνώμες έχουν οι συνάδελφοί του και όλοι οι φοιτητές. 

Ο δικός μας Γιάννης; μου έστειλε στο μήνυμα μια φίλη, συνάδελφος και φοιτήτρια στο μεταπτυχιακό πριν από μερικά χρόνια που τον είχε μάλιστα επιβλέποντα. Ναι, ο δικός μας Γιάννης, δυστυχώς! Και τι ειρωνεία! Η απάντησή του να είναι η χρονιά καλή για όλους μας στην ευχή που του έστειλα στη γιορτή του δεν έπιασε. 

Κρίμα κι άδικο. Και πολύ οδυνηρό, αβάσταχτο για τους πολύ οικείους του. Τι να πούμε τώρα στους δικούς του. Τι να πούμε στη γυναίκα του και τι να πούμε στους γονείς του. Να τους πούμε ότι όσοι τον γνωρίσαμε θα θυμόμαστε το όμορφο, καλοσυνάτο και χαμογελαστό του πρόσωπο.

Γεια σου Γιάννη...

....................................................................

* Αντέγραψα το ποίημα του Χιλιανού ποιητή Gonzalo Rojas από τον ιστότοπο του Γιώργου Κεντρωτή. Είναι σε δική του μετάφραση, το ανάρτησε σήμερα, ας με συγχωρήσει για την αντιγραφή.  Σε λίγες ώρες, ο Γιάννης θα έχει κατεβεί βαθιά στη γη, κι είναι σαν να καλεί τον χρόνο να τον πάει στην πύλη της θάλασσας, αυτή που αιώνια αγαπούσε κι αυτή που του πήρε τη ζωή! Ας με συγχωρήσουν οι δικοί του για τη φλυαρία μου μέσα στον αβάσταχτο πόνο τους. Γεια σου Γιάννη...

Αέρας αύγουστος, του Κώστα Κουτσουρέλη

Αέρας αύγουστος. Τα νυσταγμένα φύλλα

κρατιούντια δύσκολα απ’ τον ώμο του νοτιά.

.....................................................................................

Το καλοκαίρι όλα τα τέρατα ημερεύει,

            όλα τα εγκαύματα που ανθούν στο φως,

τους κρίκους που κρατούν τη γη, τα μέσα ερέβη,

τον τρόμο που είναι ο πρώτος σου εαυτός.

            Το καλοκαίρι όλα τα τραύματα επουλώνει,

πιάνει τη σκέψη απ΄το λαιμό και τη σκοτώνει,

του ήλιου εκκρίνει την παλιά ηρωίνη,

            πάνω στης ίριδας λικνίζεται την κλίνη,

αντεστραμμένο κάτοπτρο, νέος ουρανός.

...................................................................................

Το καλοκαίρι όλα τ’ αλέθει.

            Σύρματα, πετρωμένα αισθήματα, τα δάση

απ’ τα κωφάλαλα συνθήματα, τα ίδια

τα κύματα που ηχούν σ’ αυτή τη φράση –

            όλα της λέξης τα κομψά εγχειρίδια,

όλα της γλώσσας τα γαμψά πουλιά.

.....................................................................................

Γελάει ο Αύγουστος, σκληρός μεγαλειώδης,

            Ιδρώνει ο αέρας σ’ όλες τις μεριές.

Απομεσήμερο άυπνο. Καπνοί. Σειρήνες.

...........................................................................................

Άνθη της φλόγας, μίσχοι της φωτιάς,

            Κόκκινα πέταλα από φως που κυματίζουν,

το τρέμισμα του πλάτανου, η κνίσα της ελιάς,

τα πεύκα κάτω της πλαγιάς που γονατίζουν.

            Βήχει, όλο βήχει ο ανήμπορος θεός στον ουρανό,

βουητά, ελικόπτερα, σειρήνες που συρίζουν. –

................................................................................................

Νύχτες της ζάλης. Νύχτες της ντροπής.

Νύχτες Αυγούστου. Νύχτες Δεκεμβρίου.

.................................................................................................

Πατρίδα μας, θυμήθηκε. Κι αυτά κι εκείνα.

.......................................................................................................

Οι παραπάνω στίχοι είναι μόνο μικρό δείγμα από το ποιητικό έργο Αέρας αύγουστος του  Κώστα Κουτσουρέλη, αποτελούμενο από 33 μέρη και γραμμένο μεταξύ των ετών 2008 και 2011 (εκδόσεις Περισπωμένη, 2012, ενώ έχουν δημοσιευτεί χωριστά και στον ιστότοπο του ποιητή http://koutsourelis.gr). Ο Αύγουστος, η θάλασσα, οι φωτιές, η κρίση, η γλώσσα, η Αθήνα, τα σύννεφα, η Λήδα, η Ιστορία. Και ο Ποιητής,  που δεν είναι άλλος από τον Κωστή Παλαμά κι ας μην τον κατονομάζει (γνωστός εξάλλου μελετητής του Παλαμά ο Κουτσουρέλης):

Σιχαίνομαι ό,τι ζει κι ό,τι πεθαίνει.

            Κι αλλού: Ό,τι δεν αγαπούμε δεν υπάρχει.

Για τον αύγουστο και τη σημασία της λέξης, παραθέτει στην αρχή τα παρακάτω:

augustus, - a, - um <adj. from augeo >: majestic, noble, venerable, worthy of honor

                                                                          LEWIS & SHORT, A Latin Dictionary

Πάντα γαρ τα εντιμότατα και τα ιερώτατα αύγουστα προσαγορεύεται

                                                     ΔΙΩΝ ο ΚΑΣΣΙΟΣ, Ρωμαϊκή ιστορία

Αναζητώντας το λήμμα αύγουστος και στα ελληνικά λεξικά, διαβάζουμε ότι αύγουστος, προερχόμενο από το λατινικό augustus, σημαίνει τον σεβαστό και χρησιμοποιήθηκε ως τίτλος των αυτοκρατόρων της Ρώμης, αλλά και του Βυζαντίου αργότερα και άλλων κρατών.

Ο ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ : αργή ενοχή
   που οδεύει στη μετάνοια με τα πόδια. 
...............................................................................

Ο ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ: των άστρων ο αχινός,
   σκόνη απ' του σύμπαντος το μαύρο αλάτι.
.................................................................................

Κι ο αέρας;

Ο ΑΕΡΑΣ: διάφανο κασκόλ

            σάλι δεμένο στου αιθέρα της μαρκίζα

....................................................................................

Ο ΑΕΡΑΣ: εκκρεμές στο φως

τέφρα απ’ τη σάρκα του καμμένου Αυγούστου

Μαύρη καγκελόπορτα και άλλες ιστορίες, του Διονύση Καψάλη: αγαπημένες μνήμες και εικόνες

Πεζά ποιήματα ή ποιητικά πεζά θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τις μικρές ιστορίες που περιέχονται στην πολύ πρόσφατη δουλειά του Διονύση Καψάλη με τίτλο Μαύρη καγκελόπορτα (Άγρα, 2017). Ιστορίες με καθημερινές στιγμές και εικόνες, όλες γεμάτες νοσταλγία, βγαλμένες από τις μνήμες του ποιητή. Και είναι ιστορίες για τις αγάπες του, γι΄  αυτό και είναι αφιερωμένες σε συγκεκριμένα πρόσωπα, προφανώς αγαπημένα του, στον Γιώργο Αγουρίδη, στον Παντελή Μπουκάλα,  στον Σταύρο και στον Γιάννη Πετσόπουλο, κι άλλους ώσπου να συμπληρωθεί ο αριθμός δώδεκα όσες και οι ιστορίες.

Και μαζί με τις δικές του μνήμες, ο Καψάλης μας γυρίζει πίσω, στον κόσμο χρόνων προηγούμενων, λιγότερο ή περισσότερο παλιών και στον κόσμο αγαπημένων τόπων και μορφών.

Με εικόνες μιας παλιότερης Αθήνας, όπως στην ιστορία για τη Μαύρη Καγκελόπορτα αφιερωμένη στον Γιώργο Αγουρίδη.

Με εικόνες των παιδικών του χρόνων, όπου μια χελώνα σε κάποιο κήπο "σέρνει το γερασμένο σπίτι της/αργά, πολύ αργά πάνω στο χώμα"

Με λόγια και εικόνες για τον Σαίξπηρ (γνωστός καλός μεταφραστής εξάλλου του Σαίξπηρ ο Καψάλης), γιατί ... "το ουσιώδες και το θαυμαστό, είναι ότι υπήρξε αυτός ο άνθρωπος..."

Με λόγια και εικόνες από το Αρχαιολογικό Μουσείο των Σερρών και από την Πέμπτη Συμφωνία του Μπετόβεν!

..................................... Όμως τότε,

με τα παράθυρα ανοιχτά, τις πόρτες

ορθάνοιχτεες στο άναρθρο σκοτάδι,

ξεχύνονταν βαθιά μέσα στη νύχτα, 

λες κι ήθελαν να την εξευμενίσουν,

ήχοι αδροί του τελευταίου μέρους

της πέμπτης συμφωνίας του Μπετόβεν...

Και πώς μιλά για τη Γουίνι, την ηρωίδα του Μπέκετ στις Ευτυχισμένες μέρες*,

Τόσο λίγα όσα μπορείς να πείς -

τα λες όλα : ίσως για να προλάβεις

τη λησμονιά,...

Από τις ιστορίες του, ξεχωρίζω την Αφιέρωση. Την εμπνεύστηκε με αφορμή την αφιέρωση που διάβασε σ' ένα παλιό βιβλίο με ποιήματα του Τόμας Χάρντυ, το Human Shows, Far Phantasies, και που ο ίδιος είχε αγοράσει σ' ένα παλαιοπωλείο της Charing Cross στο Λονδίνο, 90 χρόνια από την αρχική του αγορά! Το βιβλίο είχε εκδοθεί το 1925 και το συγκεκριμένο αντίτυπο είχε χαριστεί το 1926 σε κάποια Χλόη από κάποια  Miss Daisy Forbes-Robertson. Και η δεσποινίς αυτή πρέπει να ήταν η σουφραζέτα που το 1913 φυλακίστηκε γιατί, κατά την επίσκεψη στο Μπέρμινγχαμ του τότε πρωθυπουργού της χώρας, εκείνη διαμαρτυρόμενη έσπασε μια τζαμαρία κτλ κτλ... Πόσο ωραία δένει την ιστορία του συγκεκριμένου αντιτύπου με τους κατά καιρούς κατόχους του μέχρι να φτάσει στα χέρια του ποιητή! **

Η ανακοίνωση σε εφημερίδα της εποχής για το περιστατικό
με τη σουφραζέτα Μις Ντέιζι Φορμπς-Ρόμπερτσον

Τελειώνοντας, νιώθω πως οι ιστορίες του Καψάλη αντιστοιχούν σ' αυτό που ο ίδιος αναρωτιέται για τη λέξη Termagant:

Δεν ξέρω πόσοι άνθρωποι στον κόσμο

μπορούν να σχηματίσουνε μια εικόνα

στη μνήμη τους, μια ιδέα τόπου ή χρόνου,

μια αίσθηση (δεν λέω "ερμηνεία"),...

Σημειώσεις

* Το παραπάνω βίντεο είναι από την παράσταση με τις "Ευτυχισμένες μέρες" του Μπέκετ που σκηνοθέτησε ο Αλέξης Μινωτής στο Εθνικό Θέατρο το 1980. Ακούγεται η Βάσω Μανωλίδου ως Γουίνι, ενώ στο ρόλο του Γουίλι έπαιζε ο Μηνάς Χατζησάββας. Η μετάφραση του έργου είχε γίνει από τη Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου. Περισσότερες πληροφορίες εδώ.

**  Ας μου επιτραπεί και μένα μια συμπλήρωση για τις δεσποινίδες Forbes-Robertson. Την ίδια εποχή που έδρασε η σουφραζέτα Μις Ντέιζι, μια άλλη Forbes-Robertson, η φεμινίστρια Beatrice Forbes-Robertson Hale, κυκλοφόρησε το βιβλίο "What Women Want: An Interpretation of the Feminist Movement" (Τι θέλουν οι γυναίκες: μια ερμηνεία του φεμινιστικού κινήματος). Η Μπεατρίς αναφέρεται ως ανηψιά του ηθοποιού Sir Johnston Forbes-Robertson, ο οποίος ήταν αδελφός της Ντέιζι, άρα η Μπεατρις ήταν ανηψιά της Ντέιζι κτλ κτλ. 

2ο Γυμνάσιο Χανίων, σχολικό έτος 2016/17 !!!!

Το παραπάνω βίντεο είναι ένα μόνο δείγμα από αυτά τα τόσο όμορφα που κάνουν τα παιδιά στα σχολεία όλης της χώρας. Ας μου επιτραπεί εδώ να παραθέσω το παράδειγμα του 2ου Γυμνασίου Χανίων, όπου Διευθυντής είναι ο φίλος Αντώνης Αθανασάκης, ένας δραστήριος και διαρκώς στοχαζόμενος άνθρωπος, που έχει βέβαια δίπλα του πρόθυμους συνεργάτες και συνοδοιπόρους τους καθηγητές του σχολείου, αλλά και πολλούς ανθρώπους και θεσμούς της πόλης, και ... φυσικά τους φίλους όποτε χρειαστεί. (Είμαι σίγουρη ότι ήδη ο Αντώνης οραματίζεται και σχεδιάζει το σχολικό έτος 2017/18!!! Όπως και τόσοι άλλοι δάσκαλοι και στα Χανιά και παντού).

Για τα παιδιά, δεν υπάρχουν λόγια, οι εικόνες στο παραπάνω βίντεο τα λένε όλα. Εξάλλου, τα παιδιά αυτό που θέλουν είναι να δώσεις εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους. Και τα παιδιά μεγαλουργούν. Και ο κόσμος τότε μπορεί ν' αλλάξει, δεν νομίζεις Κεμάλ; ...

Τα σχολεία της Κοραή όπως φαίνονται από το Στάδιο Χανίων (Πηγή)

Γιορτές των Σχολείων της Κοραή (Πηγή)

Υστερόγραφο

Για την ιστορία, να πω ότι στα χρόνια μου το σχολείο αυτό ήταν το Β' Αρρένων, εγώ πήγαινα στο παραδιπλανό, το Β' Θηλέων. Ανάμεσα ήταν το 4ο δημοτικό και δίπλα στο δικό μας ήταν η λεγόμενη Εμπορική. Τώρα έχουν αλλάξει ονομασίες φυσικά. Εξακολουθούν όμως να είναι τα σχολεία της Κοραή, ένας πεζόδρομος μόνο με σχολεία. Για την ιστορία του 2ου Γυμνασίου, υπάρχουν πληροφορίες  εδώ, εδώ και εδώ.

Ο Μονταίνιος του Στέφαν Τσβάιχ και η ανάγκη για ελευθερία

Ο Τσβάιχ αφηγείται τη ζωή του Γάλλου διανοητή της Αναγέννησης Μονταίν ή Μονταίνιου στην εξελληνισμένη μορφή του ονόματος (Μονταίνιος, εκδόσεις Άγρα 2015, μετάφραση Μαρία Αγγελίδου), αναζητώντας και εντοπίζοντας κοινά σημεία ανάμεσα σ' εκείνον και τον ίδιο. Και μάλιστα, όχι γενικά κοινά σημεία ανάμεσα στους δύο χαρακτήρες, αλλά ο Αυστριακός συγγραφέας που έζησε τις πρώτες δεκαετίες του ταραγμένου 20ου αιώνα δείχνει σαν ν' αναζητά στοιχεία που να αιτιολογούν και τη δική του ανάγκη να ζει ελεύθερος και μακριά από τον ζόφο και την καταπίεση που επέβαλε ο ναζισμός έχοντας ήδη υποτάξει την Ευρώπη και που τελικά τον οδήγησε στην αυτοκτονία το 1942.

Ο Μισέλ ντε Μονταίν έζησε την περίοδο 1533 έως το 1592. Γεννήθηκε στο Μπορντώ, είχε ιδιαίτερη ανατροφή, μεγάλωσε μιλώντας μόνο λατινικά και ίσως ήταν και αυτό ένα στοιχείο που επηρέασε την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Άλλο ένα στοιχείο που επηρέασε τη σκέψη του ήταν η εξέγερση ενάντια στην gabelle, τον φόρο του αλατιού, που την έζησε από κοντά, στη γενέτειρά του, όταν ήταν 15 χρονών. (Η εξέγερση για τον φόρο του αλατιού στο Μπορντώ έγινε το 1548 όπου σκοτώθηκαν 20 άνθρωποι. Γενικότερες πληροφορίες για τον ρόλο του αλατιού στο παγκόσμιο εμπόριο και για τους φόρους αντίστοιχα που επέβαλαν υπάρχουν στον ιστότοπο http://www.salt.org.il/legabelle.html).

... βλέπει ανθρώπους να οδηγούνται στο θάνατο, στην αγχόνη, στην πυρά... ακούει τα ουρλιαχτά των βασανισμένων, ανασαίνει τη μυρωδιά της καμένης σάρκας που πνίγει τα στενά δρομάκια της πόλης...

Επί των ημερών του υπήρχαν και οι μεγάλες θρησκευτικές διαμάχες ανάμεσα σε Προτεστάντες (Ουγενότους) και Καθολικούς, με καταλυτικότερη τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου το 1572.  Δεν χάνει την ευκαιρία ο Τσβάιχ να σημειώσει τις αναλογίες με την εποχή του:

Δεν προλαβαίνει να πατήσει τα πρώτα χρόνια της νεανικής του ηλικίας κι αρχίζει κιόλας ο εμφύλιος, που με τις φανατικές ιδεολογίες του θα καταστρέψει τη Γαλλία απ' άκρου εις άκρον, όπως και σήμερα οι φανατισμοί, κοινωνικοί και εθνικοί, καταστρέφοντας τον κόσμο όλο...

... Το πώς ένιωθαν οι ουμανιστές εκείνη την εποχή - φριχτά παρόμοια μ' εμάς σήμερα - το δείχνει το ποίημα που ο La Boétie αφιερώνει στον εικοσιεπτάχρονο τότε φίλο του Μονταίνιο: "Τι μοίρα κακή μας έστειλε να γεννηθούμε σ' ετούτους τους καιρούς: Μπροστά μου γκρεμίζεται η χώρα μου κι άλλο δεν μου μένει παρά να φύγω, ν' αφήσω το σπίτι μου και να ξενιτευτώ ... το σπαθί κι ο θάνατος οδηγούν στο χαμό της Ευρώπης"...

Οι Montaigne και Étienne de La Boétie (θεμελιωτής της πολιτικής φιλοσοφίας)
ήταν πολύ καλοί φίλοι. (Πηγή εικόνας)

Ο Μονταίν ασχολήθηκε τα πρώτα χρόνια με τα κοινά για να τα εγκαταλείψει αργότερα επιλέγοντας μια ζωή μοναχική, κλεισμένος για δέκα χρόνια σε ένα σπίτι μόνος του, χωρίς την οικογένειά του, επιδιδόμενος στον στοχασμό και τη γραφή.

Ο Τσβάιχ παραθέτει πολλά στοιχεία, τόσο βιογραφικά για τον ίδιο τον Μονταίνιο και την οικογένειά του όσο και γενικότερα για την εποχή που έζησε ο Γάλλος ουμανιστής. Βρίσκει την ευκαιρία να κάνει λόγο για τα αντιφατικά χαρακτηριστικά που είχαν οι μεταρρυθμίσεις την εποχή του Ουμανισμού, που ενώ επαγγέλλονταν ένα νέο πνεύμα στην Ευρώπη, έφεραν και βία, εμφύλιους σπαραγμούς, αγριότητες, την κτηνωδία των Κονκισταδόρων:

Αυτό το φριχτό πισωγύρισμα από το φως του ουμανισμού στα σκοτάδια της βαρβαρότητας, αυτό το ξέσπασμα ομαδικής παράνοιας που από καιρού εις καιρόν κατατρέχει την ανθρωπότητα, παρόμοιο μ' αυτό που ζούμε ξανά σήμερα, ήταν παρά την αλάθευτη πνευματική του εγρήγορση και τον συμπονετικό ψυχικό συγκλονισμό του, η πραγματική τραγωδία στη ζωή του Μονταίνιου...

Κύριο στοιχείο στις αντιλήψεις του Μονταίνιου ήταν η υπεράσπιση της ατομικής ελευθερίας. Κι αναρωτιέται ο Τσβάιχ:

Κι έπειτα ... αυτή η ατομική ελευθερία, της οποίας ο Μονταίνιος αναδείχθηκε ο θερμότερος κήρυκας κι υπερασπιστής όλων των εποχών..., χρειαζόταν στ' αλήθεια ακόμα τέτοια λυσσαλέα υπεράσπιση στις αρχές του 20ου αιώνα; Δεν ήταν αυτονόητα από καιρό όλα αυτά; Εξασφαλισμένα δικαιώματα, κατοχυρωμένες (βάσει άγραφων και γραπτών νόμων) κατακτήσεις της ανθρωπότητας; Της ανθρωπότητας που είχε επαναστατ'ησει ενάντια σε κάθε τυραννία και σε κάθε σκλαβιά - και είχε νικήσει; Αυτονόητα δικό μας, σαν την ανάσα μας, σαν το χτύπο της καρδιάς μας, ήταν για μας το δικαίωμά μας να ορίζουμε τη ζωή μας, τις σκέψεις μας, τα λόγια και τα γραπτά μας...

Καλέ μου Τσβάιχ, χρειάζεται αλήθεια ακόμα τέτοια λυσσαλέα υπεράσπιση στις αρχές του 21ου αιώνα; Δεν είναι αυτονόητα από καιρό όλα αυτά; Για να ζούσες να 'βλεπες τον κόσμο γύρω γύρω, σήμερα που η τεχνολογία έχει σπάσει τα όρια της πληροφόρησης, για κάποιους φαίνεται ακόμα δεν είναι αυτονόητα όλα αυτά ...

"Η εξέγερση των αοράτων" (Πηγή)

Η Κως όπως την είδε ο Εβλιγιά Τσελεμπί

Το νησί έχει μέγεθος εκατόν είκοσι μίλια. Το τετράγωνο κάστρο, που απέχει έξι μίλια από τις απέναντι ακτές, κατασκευάστηκε από τους Γενουάτες. Περιβάλλεται από θάλασσα, ενώ κατά το βαρόσι¹ η στεριά έχει πλάτος πενήντα βήματα.  Η τάφρος του είναι πενήντα βήματα βαθιά. Η περίμετρος του κάστρου είναι χίλια βήματα. Η αποβάθρα είναι εξήντα πόδια πλατιά. Στα τείχη υπάρχουν οι τάφοι των μαρτύρων.² Μερικές φορές φαίνεται να τρέχει φως από τα τείχη. Στη μέση του κάστρου υπάρχει ένα τετράγωνο μονώροφο εσωτερικό φρούριο. Στο εσωτερικό του υπάρχουν τριακόσια σπίτια και είκοσι έξι πετροστρωμένα δρομάκια. Και τα δυο κάστρα έχουν μια σιδερένια πύλη που βλέπει στα νότια...

Αυτά γράφει για την Κω ο Εβλιγιά Τσελεμπί, ο Οθωμανός περιηγητής του 17^ου αιώνα από την Κωνσταντινούπολη, ο «ταξιδιώτης του κόσμου», όταν ταξίδεψε στην Ελλάδα τα χρόνια 1668-1671 (Οδοιπορικόστην Ελλάδα (1668-1671): Πελοπόννησος - Νησιά Ιονίου, Κρήτη – Νησιά Αιγαίου, Εκδόσεις Εκάτη 2005, μετάφραση Δημ. Λούπης).

Παρακάτω, ο Τσελεμπί περιγράφει τον μεγάλο πλάτανο του νησιού.

Στην πλατεία ανάμεσα στο κάστρο και το βαρόσι υπάρχει ένας μεγάλος πλάτανος. Εγώ ο φτωχός που γύρισα τριάντα ένα χρόνια στις χώρες δεκαοχτώ ηγεμόνων, έτσι το είδα... Ο πλάτανος της Κω δεν είναι τόσο ψηλός. Τον κορμό του μπορούν να τον αγκαλιάσουν δέκα άντρες. Όμως, όλη του η δύναμη πήγε στα τριακόσια κλαδιά του, που το καθένα αγκαλιάζουν δυο με τρεις άντρες... Τη ρίζα του δέντρου δεν τη βλέπει ο ήλιος κι εκεί έχουν στήσει σαράντα τρία παγκάκια. Τα έντεκα είναι για τους επισκέπτες. Μερικά είναι σκεπασμένα με κεραμίδια για την περίπτωση της βροχής. Υπάρχουν ακόμη και τρία παγκάκια για να πιείς καφέ, καθώς και βρύσες για το αμπντέστ³, που έφτιαξε ο Καπουντάν Αλή Πασάς, γιος του Χουσάμ. Οι βρύσες γύρω από τη στέρνα είναι τέσσερις, μια σε κάθε γωνία. Στη δυτική πλευρά και κάτω από τη σκιά του πλατάνου μέχρι την αρχή της αγοράς υπάρχει ένα παγκάκι με διακόσια βήματα μήκος κι ολόγυρα εβδομήντα με ογδόντα πορτοκαλιές...

Περιγράφει το βαρόσι με τις οχτώ γειτονιές των απίστων (έτσι ονομάζει τους μη μουσουλμάνους), τις οχτώ εκκλησιές, μια εβραϊκή γειτονιά, εκατόν δέκα καταστήματα και σαράντα δρόμους. Στα ανατολικά του είναι η πύλη του λιμανιού όπου άραζαν τα πλοία. Εκεί υπήρχε κι ένα χαμάμ, όπου μετά το μεσημέρι πήγαιναν οι γυναίκες. Περιγράφει επίσης το εξωτερικό μεγάλο βαρόσι, με αμπέλια και δέντρα, με διακόσια πέτρινα σπίτια με κήπους, δεκαοχτώ γειτονιές απίστων και εφτά μουσουλμάνων.

Σε πολλά σημεία γράφει για τις ελκυστικές γυναίκες και την ομορφιά τους:

Το νερό και το κλίμα είναι τόσο καλά, που οι άντρες και οι γυναίκες είναι αξιέραστοι. Οι γυναίκες είναι πολύ ετυγενικές. Ακόμα και οι Ρωμιές καλύπτουν το κεφάλι. Ακόμα και τότε όμως είναι αξιέραστες. Αφήνουν γυμνό το πρόσωπο και γυρνούν με φουστάνια. Οι μουσουλμάνες φορούν φερετζέ...

Γράφει και για το κάστρο Κέφαλος που βρίσκεται στα νότια του νησιού, είναι μικρό, δεν έχει τάφρο.

Οι κάτοικοι φέρνουν νερό με τους γαϊδάρους από κάτω. Πολλές φορές προσπάθησαν πλοία από τη Μάλτα, τον Παπα και το Δούκα να το καταλάβουν, αλλά έφευγαν άπραγα. Ολόγυρα υπάρχουν καλλιέργειες. Στο λιμάνι ψαρεύονται διάφορα ψάρια...

Ο Τσελεμπί πέρασε ένα μήνα ευχάριστα στην Κω, το νησί με τους πολλούς πορτοκαλεώνες, τις λεμονιές, τ’ αμπέλια και τα πεπονόδεντρα, τα γαϊδούρια, τα μουλάρια και τις πέρδικες. Από την κορφή δε του κάστρου της Αντιμάχειας είδαν νότια το νησί της Κρήτης που απέχει εκατόν τριάντα μίλια.

Υστερόγραφο

Τυχαίνει να διαβάζω αυτές τις μέρες το οδοιπορικό του Τσελεμπί. Ήθελα να γράψω για την Κρήτη, όπου περιγράφει την πολιορκία του Χάντακα με πολλές λεπτομέρειες, αλλά ο σεισμός στο νησί της Κω έδειξε ότι ... οι τοπικισμοί καμιά φορά κλείνουν τα μάτια σε όμορφα πράγματα που βρίσκονται παντού και γύρω μας. Μακριά από μένα, πάντως, οι εθνοτοπικισμοί κάθε είδους και μορφής.

Παραπομπές

(Αντιγράφω από το γλωσσάριο που περιέχεται στο τέλος του βιβλίου και είναι πολύ κατατοπιστικό για τη σημασία ειδικών όρων που χρησιμοποιούνται.)

¹ βαρόσι: ουγγρική λέξη, που δηλώνει το τμήμα της πόλης που αναπτύσσεται εκτός των τειχών του φρουρίου.

2 μάρτυρες: εδώ ο μεταφραστής ορίζει αρχικά τον γαζή, που είναι ο πολεμιστής της «ιερής πίστης των μουσουλμάνων, και ο οποίος με το θάνατό του γινόταν μάρτυρας (έλεγαν: «αν επιστρέψω θα είμαι γαζής, αν σκοτωθώ θα είμαι μάρτυρας»).

³ αμπντέστ: το τελετουργικό πλύσιμο των χεριών, του προσώπου και των ποδιών, απαραίτητο πριν από την προσευχή.

Κωστή Παλαμά σημειώματα στο περιθώριο: ρίχνει λόγια και φυτρώνουν στοχασμοί

Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο «Κωστής Παλαμάς: Σημειώματα στο περιθώριο» (εκδόσεις Στιγμή, 2017) βρίσκεσαι στον κόσμο του σπουδαίου Κωστή Παλαμά, ενός κόσμου που δεν έχει μόνο την ποίηση στις αποσκευές του, καλύτερα δεν έχει την ποίηση στεγνή από ιδέες, από γνώσεις, από γνώμες και απόψεις. Ξεδιπλώνεται η προσωπικότητα του Κωστή Παλαμά που δείχνει να διαβάζει τα πάντα, ό,τι κυκλοφορεί στην Ελλάδα και στην Ευρώπη και να έχει άποψη γι’ αυτά. Διαβάζει φιλοσοφία, γνωρίζει την αρχαία ελληνική γραμματεία, γνωρίζει τους σύγχρονούς τους Ευρωπαίους διανοητές, γνωρίζει τι γράφουν οι Έλληνες και οι Ευρωπαίοι συνάδελφοί του. Και αγαπά την ελληνική γλώσσα, είναι μαχητής στους αγώνες της εποχής (αρχές του 20^ου αιώνα) για την επικράτηση της δημοτικής (γνωστά τα κυνηγητά που του στοίχισαν απομάκρυνση από τη θέση που κατείχε ως γραμματέας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά και λιθοβολισμούς στο ίδιο του το σπίτι...).

Το βιβλίο, με επιμέλεια, πρόλογο και σημειώσεις από τη Μαρία Μπαλοπούλου και επίμετρο από τον Κώστα Ανδρουλιδάκη, περιέχει κείμενα γραμμένα στα περιθώρια βιβλίων για θέματα που φαίνεται να απασχολούν τον ποιητή. Εντύπωση προκαλούν οι πολλές αναφορές σε ξένη βιβλιογραφία που δείχνουν έναν Παλαμά στο πνεύμα των ευρωπαϊκών προβληματισμών του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα. Και τι δεν γράφει.

Για το 1821:

«Το Εικοσιένα. Έχουμε ως την ώρα την ιστορία του; Φοβάμαι πως όχι. Τη μυθολογία του; Φοβάμαι πως ναι.»

(Έχουν περάσει τόσα χρόνια. Και σκέφτομαι τον Κωστή Παπαγιώργη και τον Βασίλη Ραφαηλίδη με όλες τους τις πιθανές υπερβολές...)

Για την πολιτική:

«... Η πολιτική δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ιδέα που εφαρμόζει το νόμο το μεγάλο της κυριαρχίας του δυνατότερου με τα μέσα ή της αφομοίωσης ή του αφανσιμού που λειτουργούσε παντού, και πρώτ’ απ’ όλα στην ιστορία...»

Κάνει διάκριση ανάμεσα στον Ελληνισμό και τη Ρωμιοσύνη, μιλά για «ψώρα ευρωπαϊσμού και ψώρα πατριωτισμού».

Κάνει πολλές αναφορές στον Κάντ, στον Έμερσον, στον Σαίξπηρ, στον Ίψεν, στον Σπινόζα, στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, στο Θουκυδίδη και τον Ηράκλειτο, στον «Δοστογέφσκη», σε όλους τους γνωστούς Ευρωπαίους φιλοσόφους, ποιητές και πεζογράφους, στο μεγάλο αμερικανό ποιητή Ουίτμαν. Διαβάζοντας τρία βιβλία «βιογραφικά ή εξομολογητικά» των Γκαίτε, Τολστόη και Σπένσερ, «αυτογραφίες» τα ονομάζει, καταγράφει «τη μελέτη τριών εγώ: του μεγάλου αρμονιστή, του μεγάλου θετικιστή και του μεγάλου κοινωνιστή...».

Πολλά και άξια ιδιαίτερης προσοχής τα σημειώματα για τη γλώσσα, για τη δημοτική, για τον «μαλλιαρισμό» που βαφτίζουν έτσι «μυγιάγγιχτοι δημοσιογράφοι κάθε προσπάθεια πλουτισμού της κοινής γλώσσας», τους «μαλλιαρούς» όπως τον Ευριπίδη που «έκραζε» το «Κόμποι και λόγων ευμορφίαι» (στον Κύκλωπα), για την ορθογραφία, για τις μεταφράσεις, για «τις αχώνευτες ελληνικούρες με τα ωμότερα της ξενομανίας αλαμπουρνέζικα».

Ο Κωστής Παλαμάς λέει ότι δεν είναι ούτε φιλόσοφος ούτε κριτικός, απλά μόνο «ρίχνει λόγια», που εύχεται να ξυπνούν την κρίση ή να φυτρώνουν στοχασμούς  σε όσους τα διαβάζουν. Θα παραθέσω ένα μόνο σημείωμα (αρ. 86 στο βιβλίο) που δείχνουν τη σκέψη του:

«Γιατ’ είμαι σκεπτικιστής, ας πούμε, κι απορώ κι απιστώ και ρωτώ· γι ‘ αυτό κι εκείνα που με πείθουν πως είναι αλήθειες, έχω διάθεση να τα κηρύξω και να τα διαλαλήσω, φανατισμένα, στα τετραπέρατα. Όσα πιστεύω ο άπιστος, τα πιστεύω χίλιες φορές πιο πολύ από άλλους ευκολόπιστους. Παράδειγμα, το γλωσσικό μας ζήτημα».

Τελειώνοντας, δεν μπορώ να παραλείψω μια αναφορά στο ιστορικό εκδοτικό Στιγμή και στον εκδότη του Αιμίλιο Καλιακάτσο, που χρόνια πολλά επιμένει να μας δίνει σοβαρές, καλαίσθητες, ιδιαίτερες εκδόσεις. Εύχομαι να είναι καλοτάξιδο και τούτο το βιβλίο.

Υστερόγραφο 1 

Εσείς γράφετε στα περιθώρια των βιβλίων; Τα δικά μου βιβλία συχνά είναι γεμάτα ίχνη από τις εντυπώσεις που μου έκαναν τα συγκεκριμένα σημειωμένα εδάφια τη συγκεκριμένη στιγμή που τα διάβασα. Έχει σημασία η αναφορά της συγκεκριμένης στιγμής, και αυτό φαίνεται όταν ξαναξεφυλλίζω το βιβλίο αργότερα και από τη μια ενημερώνομαι αμέσως για το περιεχόμενο αλλά και ξαναγυρνώ στην πρόσληψη εκείνης της προηγούμενης στιγμής που μπορεί και να διαφέρει αν το ξαναδιαβάσω. Τα δικά μου ίχνη μπορεί να είναι σημαδάκια που δείχνουν συμφωνία ή απορία για το συγκεκριμένο κείμενο ή απλά υποδεικνύουν την ανάγκη να το προσέξω όταν ξαναξεφυλλίσω το βιβλίο ή κείμενα - φράσεις με αντίστοιχο περιεχόμενο.

Υστερόγραφο 2

Για να ξαναγυρίσω στον Κωστή Παλαμά, θα ήθελα να σημειώσω ότι το φετινό 11ο συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» (Νοέμβριο 2017) της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ) που διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια κι έχει ως αντικείμενο τα ειδικά θέματα γλώσσας και ορολογίας, είναι αφιερωμένο στον Κωστή Παλαμά για την ένθερμη και μαχητική συμβολή του στην υποστήριξη της γλώσσας που μιλά ο κάθε άνθρωπος του τόπου τούτου.

Υστερόγραφο 3
Για τον Κωστή Παλαμά είχα ξαναγράψει και παλιότερα όπως παρακάτω:

• Ο Μιχάλης Μερακλής για τον Καβάφη και τον Παλαμά και οι επισκέψεις μου σε δυο βιβλιοθήκες
• Ο Κωστής Παλαμάς, τολμηρός, δημοτικιστής και οραματιστής

Το βιβλίο, του Τζον Έιγκαρντ, που διηγείται όμορφα την ιστορία της ζωής του

Αν θέλουμε να φτιάξουμε μια λίστα διαβασμάτων για το καλοκαίρι (παρά τις επιφυλάξεις μου για διακρίσεις τύπου "βιβλία για το καλοκαίρι"), και μάλιστα αν απευθυνόμαστε σε παιδιά και έφηβους, θα πρότεινα και το βιβλίο του Τζον Έιγκαρντ (John Agard) Το βιβλίο: "Με λένε βιβλίο και θα σου πω την ιστορία της ζωής μου..." (εκδ. Πατάκη 2016 σε μετάφραση Γιάννη Δούκα και Βασιλικής Πέτσα και με εικονογράφηση του Νιλ Πάκερ).

Ο συγγραφέας, πιο σωστά το ίδιο το βιβλίο, αφηγείται σε πρώτο πρόσωπο την ιστορία του σαν παραμύθι, ξεκινώντας από την πολύ παλιά εποχή που οι άνθρωποι τραγουδούσαν κι έλεγαν ιστορίες δίπλα στη φωτιά. 

Έψαλλαν και χόρευαν για να τιμήσουν τις εποχές. Και οι γεροντότεροι μετέφεραν τις παραδόσεις στους νεότερους από στόμα σε στόμα. Με τη δύναμη της μνήμης...

Τότε ακόμη δεν είχε γεννηθεί η γραφή. Μέχρι που ήρθαν οι Σουμέριοι και οι Αιγύπτιοι που έγραψαν, καλύτερα σχεδίασαν, πάνω σε πήλινες πινακίδες. Πριν από την "κανονική" γραφή, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν άλλους τρόπους επικοινωνίας, όπως πραγματικά αντικείμενα, πραγματικά ζώα κτλ., με αποτέλεσμα βέβαια συχνά να παρερμηνεύονται οι συμβολισμοί των μηνυμάτων που αντάλλασσαν.

Μας δίνει το παράδειγμα του μηνύματος που έστειλαν οι Σκύθες στο Δαρείο όταν αυτός εισέβαλε στη χώρα τους. Το δέμα που μετέφερε το μήνυμά τους περιείχε έναν βάτραχο, ένα ποντίκι, ένα πουλί και τρία βέλη (αναφέρεται στον Ηρόδοτο, Ιστορίαι Δ), η ερμηνεία όμως που δόθηκε από τον παραλήπτη ήταν άλλη από το μήνυμα που έστελναν οι αποστολείς. 

Περιγράφει τα διάφορα εργαλεία και τις τεχνικές γραφής που κατά καιρούς χρησιμοποιήθηκαν, με ευχάριστο και ανάλαφρο λόγο και με πλούσια εικονογράφηση να συνοδεύει το κείμενο. Όπως η παραπάνω εικόνα που περιέχεται στο κεφάλαιο "Λόγια φτερωτά" και αναφέρεται στη χρήση γραφίδων από φτερά διάφορων πουλιών. Πρέπει, βέβαια, να επισημάνω ότι αυτή την ευχαρίστηση την απολαμβάνω ως αναγνώστρια του ελληνικού κειμένου, και σε αυτό έχει συμβάλει οπωσδήποτε και η καλή μετάφραση, έτσι και στα ελληνικά διαβάζουμε ένα βιβλίο με όμορφο, ευχάριστο, χαλαρό κείμενο, χωρίς να χάνεται η αξία του πλούσιου περιεχομένου του.

Πώς θα σου φαινόταν η ιδέα να είσαι μοναχός του Μεσαίωνα και, για ν' αποκτήσεις στυλό, να πρέπει να μαδήσεις πουλιά;

Και μας πληροφορεί ότι "τα φτερά κύκνου θεωρούνταν πολύτιμα για την ποιότητά τους, τα φτερά γαλοπούλας για την ανθεκτικότητά τους και τα φτερά κουρούνας για τη λεπτή μύτη της γραφίδας τους."

Μιλά για τους μοναχούς του Μεσαίωνα που αντέγραφαν και κλείδωναν τα βιβλία (που έτσι τα διέσωζαν κιόλας, βέβαια), για τον Γουτεμβέργιο και την τυπογραφία, για την παλαιά μορφή των βιβλίων σε μορφή κώδικα (codex), για την εξέλιξη στο δέσιμο των βιβλίων, για το κείμενο στο οπισθόφυλλο και την προέλευση της αγγλικής λέξης blurb (στα ελληνικά σημαίνει κάτι σαν διαφήμιση ή εγκώμιο για κάτι ή κάποιον, στα βιβλία είναι το κείμενο στο οπισθόφυλλο που δίνει πληροφορίες για το περιεχόμενο και για το συγγραφέα του και το λέμε συνήθως κείμενο οπισθόφυλλου, μια σχετική συζήτηση είχε γίνει προ ετών στη λεξιλογία).

Μας μιλά πολύ για τις βιβλιοθήκες, τους "οίκους μνήμης", τα "θεραπευτήρια ψυχής", τους "ωκεανούς πολύτιμων λίθων", επικαλούμενος χαρακτηρισμούς που έχουν δώσει διάφοροι αρχαίοι λαοί. Μιλά για τους Σουμέριους, τους Ασσύριους, τους Αιγύπτιους, τους Έλληνες, τους Ινδούς, τους Κινέζους, τους Ρωμαίους. Αναθυμάται την εποχή που στις βιβλιοθήκες υπήρχε η πινακίδα "Δεν επιτρέπονται παιδιά και σκύλοι", τώρα που ... έχουν αλλάξει οι καιροί:

Τώρα οι βιβλιοθήκες είναι για όλους και πραγματικά μου φτιάχνει τη διάθεση να δίνω χαρά στους ηλικιωμένους που έρχονται για να διαβάσουν ή να ζεσταθούν και να βρουν συντροφιά. Είχαν απόλυτο δίκιο οι αρχαίοι Έλληνες, όταν αποκαλούσαν τη βιβλιοθήκη "φαρμακείο της ψυχής".

(Πραγματικά, "ψυχής άκος" ονόμαζαν τις βιβλιοθήκες οι πρόγονοί μας, κι έτσι την είχαν οραματιστεί οι πιο κοντινοί πρόγονοί μας, στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν έφτιαξαν τη βιβλιοθήκη στις Μηλιές Πηλίου και κόσμησαν την επιγραφή της εισόδου με τα ίδια αυτά λόγια. Όσοι έχουμε πάει στις Μηλιές, ασφαλώς και την έχουμε δει από κοντά, όσοι δεν έχουν πάει, να μια καλή ευκαιρία!).

Μιλά για όλες τις περιόδους της ζωής του και τις αλλαγές που γνώρισε, μη παραλείποντας ν' αναφερθεί και στον κύριο Μπράιγ που γέμισε τις σελίδες του με μικρές ανάγλυφες κουκκίδες φτιάχνοντας ένα σύστημα για να διαβάζουν οι τυφλοί. Μιλά και για την εποχή που δακτυλογραφούσαν στη γραφομηχανή και οι συγγραφείς 'ακουγαν τις λέξεις τους "να χορεύουν κλακέτες επάνω στη λευκή σελίδα". Και φτάνει στη σημερινή εποχή που το βρίσκει να τσακώνεται με το ηλεκτρονικό βιβλίο που δεν ξέρει τι θα πει "χώνω τη μύτη μου σ' ένα βιβλίο", που δεν ξέρει από μυρωδιές

Και μίλησα στο eBook για τη ρωμαϊκή εποχή, όταν η περγαμηνή μου μύριζε ζαφορά, και τη βικτωριανή εποχή, όταν το χαρτί μου μύριζε αποξηραμένη λεβάντα και ροδοπέταλα.

Και τότε, το ηλεκτρονικό βιβλίο ζήτησε να διακόψουν για λίγο, γιατί η μπαταρία του χρειαζόταν φόρτιση, κι έπειτα έπρεπε να το "μπουτάρουν".

Τελειώνοντας την αφήγηση της ιστορίας του το βιβλίο, δεν παραλείπει να ευχαριστήσει όλους αυτούς που το φτιάχνουν και το φροντίζουν: αναγνώστες, βιβλιοδέτες, βιβλιοθηκάριους, βιβλιοπώλες, βιβλιόφιλους, γραφίστες, εικονογράφους, επιμελητές, κριτικούς, μεταφραστές, συγγραφείς, τυπογράφους.

Αναζήτησα στο Διαδίκτυο στοιχεία για τον συγγραφέα. Ο Τζον Έιγκαρντ (John Agard) είναι Αφρο-Γουιανέζος ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και συγγραφέας παιδικών βιβλίων. Ζει στην Αγγλία, αλλά γεννήθηκε το 1949 στη Βρετανική Γουιάνα, ένα κράτος της νότιας Αμερικής δίπλα στη Βραζιλία, τη Βενεζουέλα και το Σουρινάμ. Ονομαζόταν έτσι μέχρι το 1966 ως αποικία των Άγγλων, ενώ από το 1970 αποτελεί το κράτος της Γουιάνας, ανεξάρτητο αλλά μέλος της Βρετανικής Κοινοπολιτείας.

Διάσημο στην Αγγλία είναι το ποίημά του "Half-caste", που θα πει μιγάς, το άτομο που έχει μικτή προέλευση, και είναι όρος που χρησιμοποιείται με αρνητική σημασία, με χλευασμό, όπως θα λέγαμε στα ελληνικά "μπάσταρδος". Σημειώνεται ότι ο πατέρας του Έιγκαρντ ήταν μαύρος από την Καραϊβική και η μητέρα του Πορτογαλέζα, ήταν δηλαδή κι ο ίδιος "half-caste". Το ποίημα περιλαμβάνεται στην Ανθολογία της αγγλικής λογοτεχνίας που διδάσκεται στους μαθητές 14-16 ετών στα γυμνάσια της Αγγλίας. Με πολλές εργασίες και αναλύσεις που βρίσκουμε και στο διαδίκτυο, βλέπουμε ότι στόχος είναι τα παιδιά να διδάσκονται, να αναλύουν και να προβληματίζονται για αυτό "θέλει να πει ο ποιητής" και τελικά να οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι πρέπει να υπάρχει προσοχή στη χρήση της γλώσσας, ώστε να μην στιγματίζονται αλλά ούτε και να προσβάλλονται και να νιώθουν άσχημα οι άθρωποι εξαιτίας της καταγωγής τους.

Παραθέτω μερικούς στίχους από το ποίημα του Έιγκαρντ, το οποίο είναι γραμμένο με ειρωνικό ύφος και σε αγγλικά με ιδιαίτερα ιδιωματικά στοιχεία:

Excuse me

standing on one leg

I’m half-caste.

Explain yuself 

wha yu mean

when yu say half-caste

yu mean when Picasso

mix red an green

is a half-caste canvas?

explain yuself

wha yu mean

when yu say half-caste

yu mean when light an shadow

mix in de sky

is a half-caste weather?

well in dat case

england weather

nearly always half-caste

in fact some o dem cloud

half-caste till dem overcast

so spiteful dem don’t want de sun pass

ah rass?

explain yuself

wha yu mean

when yu say half-caste

yu mean tchaikovsky

sit down at dah piano

an mix a black key

wid a white key

is a half-caste symphony?

............................. 

an when I sleep at night

I close half-a-eye

consequently when I dream

I dream half-a-dream

an when moon begin to glow

I half-caste human being

cast half-a-shadow

but yu must come back tomorrow

wid de whole of yu eye

an de whole of yu ear

an de whole of yu mind.

an I will tell yu 

de other half

of my story.

Ο Παίκτης του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι σε κόμικς

Μεγάλωσα διαβάζοντας Κλασσικά Εικονογραφημένα, το ίδιο και τα παιδιά μου, πλάι στο Μίκυ Μάους, τον Τιραμόλα και τον Ποπάυ. Με τα Κλασσικά μάλιστα, μου δόθηκε η ευκαιρία να έχω μια πρώτη γνωριμία με σπουδαίους συγγραφείς και μεγάλα έργα, για τα οποία τότε δεν ήξερα τίποτε. Διάβασα Ουγκώ, Σέξπηρ, Βερν, Στήβενσον, Μέλβιλ, Δουμά, κι ούτε ήξερα ότι κάποια ήταν μεταφρασμένα από το Βασίλη Ρώτα και τη Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη!

Αυτά θυμήθηκα διαβάζοντας τον Παίκτη του Ντοστογιέφσκι, όπως τον διασκεύασαν σε κόμικ οι Στεφάν Μικέλ (για το κείμενο) και Λοϊκ Γκοντάρ (για το σχέδιο και το χρώμα) και εκδόθηκε πρόσφατα στα ελληνικά από την Polaris, σε μετάφραση Κωστή Σωχωρίτη.

Η ιστορία του Αλεξέι Ιβάνοβιτς μεταφέρεται με τη λεπτομέρεια και την ένταση που επιτρέπουν η εικόνα και το χρώμα. Μεταφέρονται, με πιστότητα νομίζω, ο έρωτας του Αλεξέι για μια γυναίκα, το πάθος του για τον τζόγο και  οι συνέπειες στη ζωή του, τα ανθρώπινα συναισθήματα και η απληστία όπως κορυφώνονται πάνω στο τραπέζι του τζόγου, η άνοδος και η κάθοδος των ανθρώπων όταν τους κυριεύει το πάθος. 

Ένα γύρισμα του τροχού κι όλα αλλάζουν!

Με πόση απληστία κοιτάζω τις μικρές στοίβες από χρυσά νομίσματα... 

... Σαν μικρούς καιόμενους σωρούς, πυρωμένα κάρβουνα...

Η ανάγνωση κυλά όμορφα, οι εικόνες περνούν σα σκηνές από κινηματογραφική ταινία με όλες τις λεπτομέρειες που χρειάζονται για να δώσουν το περίγραμμα της εποχής, του τόπου, της κατάστασης, των αισθημάτων που κυριαρχούν κάθε φορά, ενώ οι εναλλαγές στα χρώματα συμπληρώνουν την περιγραφή με την ένταση ή την ηρεμία που απαιτείται. Είναι ένα βιβλίο που θα το συνιστούσα για ανάγνωση, και μάλιστα σε νέους, και βέβαια σε όσους αγαπούν περισσότερη εικόνα και λιγότερο κείμενο (αλλά όχι μόνο).

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Σημείωση

Με την ευκαιρία, αφού αναφέρθηκα στα Κλασσικά Εικογραφημένα, θα παραπέμψω σε μια σελίδα με τα εξώφυλλα όλων των τευχών, καθώς και σε μια παλιότερη συνέντευξη του σκιτσογράφου Soloup για τα ελληνικά κόμικς (είχα παρουσιάσει στο ιστολόγιο το βιβλίο του "Αϊβαλί").

Το κάλπικο ζύγι, του Γιόζεφ Ροτ: τέλος μιας εποχής και αρχή μιας νέας εξορίας...

"... το τοπίο που σκιαγραφεί ο Ροτ, εκείνο των τελευταίων ετών της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, δεν είναι παρά μια νέα Εξορία. Σαν μια Βαβυλώνα όπου αντηχούν οι σλαβικοί και βιβλικοί απόηχοι, φέρνοντας στο νου διάφορες παραδόσεις όπως και μια ατμόσφαιρα έσχατων ημερών, η Γαλικία είναι αιώνια, όμως και τοποθετημένη στον χρόνο, μεθόριος γη στα μετατοπιζόμενα σύνορα μεγάλων αυτοκρατοριών..."

Αυτό αναφέρει η Ariel Sion σε κείμενο που έγραψε για το αφιέρωμα στον Γιόζεφ Ροτ από το Cahier de l’Herne και δημοσιεύεται ως επίμετρο στην ελληνική έκδοση (σε μετάφραση του Γιάννη Σιδέρη). Όχι τυχαία, τον αποκαλεί αυτοκράτορα της νοσταλγίας ο γνωστός Νοτιοαφρικανός συγγραφέας Τζον Κούτσι  σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο στο New York Review of Books το 2002. 

Και πράγμαται, το βιβλίο του Γιόζεφ Ροτ «Το κάλπικο ζύγι – Η ιστορία ενός επιθεωρητή επί των μέτρων και σταθμών» (εκδ. Άγρα, 2017 σε μετάφραση Ηλιάνας Αγγελή) είναι θάλεγε κανείς μια τελευταία, νοσταλγική, παρουσίαση του γενέθλιου τόπου όπως τον γνώριζε, της Γαλικίας, στα "μετατοπιζόμενα" όρια Πολωνίας με Ουκρανία.

Το βιβλίο αναφέρεται στην ιστορία του Άνζελμ Άιμπενσυτς, υπαξιωματικός που παραιτήθηκε από το στρατό γιατί του το ζήτησε η γυναίκα του (που δεν την αγαπούσε πάντως, έτσι τουλάχιστον έδειχνε) κι έγινε επιθεωρητής μέτρων και σταθμών. Δηλαδή, έλεγχε τα ζύγια των εμπόρων, γιατί όλο και κάποια πονηριά έκαναν για να βγαίνει όπως ήθελαν η ζύγιση, αλλά ποιος το καταλάβαινε (πόσες φορές δεν σκεφτόμαστε το ίδιο, ας πούμε σε ζυγαριές μικρεμπόρων με τα παλιά ζύγια, αλλά και σε μεγαλύτερες, τις πλάστιγγες, τις θυμάστε;).

... Όσο για τα μέτρα και τα σταθμά, οι ντόπιοι είχαν χρόνια να τα δουν στα μάτια τους, και μονάχα οι παλαιότεροι τα θυμούνταν ακόμα. Μονάχα ζυγαριές υπήρχαν. Ζυγαριές και τίποτε άλλο. Οι έμποροι μετρούσαν τα υφάσματα με τον πήχη του χεριού· άλλωστε, όλος ο κόσμος ξέρει ότι το αντρικό χέρι, από την κλειστή γροθιά ως τον αγκώνα, είναι ίσο με έναν πήχη, ούτε περισσότερο ούτε λιγότερο. Επιπλέον, όλος ο κόσμος ξέρει ότι ένα ασημένιο κηροπήγιο ζυγίζει μισό κιλό και είκοσι γραμμάρια, ενώ ένα μπρούτζινο κηροπήγιο ζυγίζει πάνω-κάτω ένα κιλό...

Χάρτης του Βασιλείου της Γαλικίας Ανατολικής Ευρώπης το 1914 (Πηγή)

Ο επιθεωρητής μετατίθεται στο Ζλότογκραντ, μια φανταστική ως προς την ονομασία περιφέρεια της Γαλικίας (ήταν κομμάτι σημερινής Πολωνίας και Ουκρανίας περιλαμβάνοντας Κρακοβία, Λβοφ κ.ά.), κάπου προς το τέλος της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Είναι άνθρωπος έντιμος, ηθικός, αδιάφθορος, αδέκαστος, αυστηρός, τυπικός στη δουλειά του. Έτσι ήταν τουλάχιστον στην αρχή. Μέχρι που επισκέφτηκε το καπηλειό στο Σβάμπυ και γνώρισε την όμορφη τσιγγάνα Ευφημία, ερωμένη του κάπελα (κακοποιού, διακινητή φυγάδων από τη Ρωσία).

Ο Ρότ περιγράφει τη σιγά-σιγά μετάλλαξη του Επιθεωρητή και παράλληλα τη ζωή των ανθρώπων στο χωριό και στην περιοχή, με τη φτώχεια, με τα κάλπικα ζύγια και τα άλλα κόλπα στις εμπορικές συναλλαγές, με τη χαρτοπαιξία, με τα αδιέξοδα και μια αίσθηση εγκατάλειψης και ανίας, με τους μικρο- και μεγαλο-απατεώνες, με τους λιποτάκτες από τη Ρωσία, με τη χολέρα και τα κόλπα των φυλακισμένων κακοποιών που επιστράτευσαν για να μαζεύουν τους νεκρούς, με το σπάσιμο των πάγων που σηματοδοτούν τον ερχομό της άνοιξης και της ελπίδας στα πρόσωπα των ανθρώπων. Και οι Εβραίοι της περιοχής. Ο συγγραφέας τους αντιμετωπίζει με συμπάθεια (Εβραίος ο ίδιος), δυσκολεύεται ν' αποδεχτεί ο Επιθεωρητής την τιμωρία που αναγκαστικά τους επιβάλλεται όταν τους βρίσκουν κάλπικα ζύγια.

Όμορφες περιγραφές της φύσης, οι εναλλαγές, τα πουλιά, τα δέντρα, οι πάγοι που σπάνε, κι όταν σπάνε νωρίς ξεσπά η χολέρα, κι όταν παγώσει πάλι το κακό εξαφανίζεται...

... Ξάφνου, μες στη νύχτα, προτού ακόμα το καμπαναριό σημάνει μεσάνυχτα, ο Άιμπενσυτς άκουσε τον πάγο να σπάζει με εκκωφαντικό κρότο. Παρόλο που, όπως είπαμε, ήταν νύχτα, οι σταλακτίτες στις στέγες των σπιτιών άρχισαν μεμιάς να λιώνουν και να στάζουν βαριά στο ξύλινο πεζοδρόμιο. Σαν νυχτοπόρος αδελφός του ήλιου, ένας γλυκός και απαλός νοτιάς τους έκανε να λιώσουν. Σε όλα τα χωριατόσπιτα τα παραθυρόφυλλα άνοιξαν διάπλατα· οι άνθρωποι φάνηκαν στα παράθυρα, ενώ πολλοί ξεχύθηκαν μάλιστα από τα σπίτια τους. Παγερά, λαμπερά και αιώνια, τα αστέρια κρέμονταν χρυσαφιά και ασημάνια στον αχνογάλανο ουρανό, μοιάζοντας να αφουγκράζονται από ψηλά το τρίξιμο και τη βοή από το σπάσιμο των πάγων...

Και η ανατομία της ψυχής των ανθρώπων, και οι αντιθέσεις, το καλό με το κακό, το ηθικό με το ανήθικο, το δίκαιο με το άδικο, το νόμιμο με το μη νόμιμο, που κάποτε όλα μπερδεύονται, ποιο το ένα ποιο το άλλο. Η Σιόν αναφέρει ότι ο μισός Δεκάλογος παραβιάζεται στο Κάλπικο ζύγι: υπάρχει φόνος, μοιχεία, κλοπή, ψευδομαρτυρία, επιθυμία για τη γυναίκα και τα αγαθά του άλλου.

Ας μην πω άλλα για το βιβλίο και τον συγγραφέα. Η αφήγηση κυλά τόσο όμορφα, που αξίζει κανείς να το διαβάσει και ν' απολαύσει τις λεπτομέρειες της αφήγησης, αλλά και τις ομορφιές του κειμένου.

Κι εδώ, νιώθω την ανάγκη να υπογραμμίσω ότι οι ομορφιές αυτές δεν ξεπηδάνε μόνο από τον συγγραφέα Γιόζεφ Ροτ, αλλά και από την εξαιρετική μετάφραση της Ηλιάνας Αγγελή. Φαίνεται και στα παραπάνω αποσπάσματα που παρέθεσα, αλλά πραγματικά ήταν απόλαυση το διάβασμα, όχι μόνο για τις ξεχωριστές λέξεις που διάλεγε η μεταφράστρια (π.χ. αλογολάτης), αλλά και για τη συνολική διατύπωση των προτάσεων που μερικές φορές ένιωθες μια ποιητική χροιά στα κείμενά της.

Όσο για τη συνολική εικόνα της έκδοσης, η Άγρα αποτελεί εγγύηση αισθητικής και ποιότητας περιεχομένου. Αν και θεωρώ γενικά υπερβολή την εμμονή στο πολυτονικό, εδώ εκτιμώ αυτή την ιερή προσήλωση που ακολουθεί πιστά, βλέποντάς την ως συμβολή στην ιστορική διατήρηση και συνέχεια της ελληνικής γλώσσας και γραφής (πού αλλού θα δούμε βαρείες, περισπωμένες, ψιλές και δασείες;). Και βέβαια, οι πολύτιμες πληροφορίες για τον συγγραφέα, το Επίμετρο, οι φωτογραφίες, η Εισαγωγή αποτελούν χρησιμότατα βοηθήματα πλάι στο κυρίως κείμενο. Ας μου επιτραπεί και μια παρατήρηση σχετικά με τα κεφαλαία. Εάν δεν γνωρίζει ο αναγνώστης ότι π.χ. η μεταφράστρια ονομάζεται Αγγελή και όχι Αγγέλη (που επίσης υπάρχει ως επώνυμο), δεν υπάρχει πουθενά στο βιβλίο αυτή η πληροφορία. Και ενώ δεν έχω λόγο να παρέμβω στη μορφή εξωφύλλου κτλ. που επιλέγει κάθε εκδότης, θα ήθελα να επισημάνω ότι σε όλες τις ελληνικές εκδόσεις λείπει η εμφάνιση της τυποποιημένης εγγραφής του βιβλίου, όπως γίνεται σε εκδόσεις άλλων χωρών και που στην Ελλάδα καταρτίζεται από την Εθνική Βιβλιοθήκη ή/και την Biblionet.

Σε κάθε περίπτωση, το Κάλπικο ζύγι είναι η εικόνα ενός κόσμου τότε που έφευγε, μα μήπως και η εικόνα ενός κόσμου που όλο και κάπου συναντάμε και σήμερα;

Ο Ροτ με τη γυναίκα του Φρήντλ το 1925 στη Νότια Γαλλία. Η Φρήντλ το 1928 τρελάθηκε,
νοσηλεύτηκε σε διάφορα ιδρύματα και το 1940 υποβλήθηκε σε ευθανασία από τους Ναζί  (Πηγή)