Κορνιζωμένοι, της Ιωάννας Καρυστιάνη: άραγε ποιες και πόσες κορνίζες κρεμάω στον τοίχο, ποιες και πόσες κρύβω στο πατάρι;

Πιο μικρός ο Χρόνης, γύρω στα εφτά, είχε ρωτήσει τον πατέρα του, εμείς γιατί δεν έχουμε κορνίζα με τους παππούδες; Δεν υπάρχουν; Εσύ δεν είχες μπαμπά και μαμά; Πόσο έκλαιγες κάθε μέρα;

Ο πατέρας του Χρόνη, ο Στέλιος Σπούγιας, που είχε το κορνιζάδικο «Τέλειον», ψέλλισε κάποια στιγμή, χρόνια αργότερα:

σκέφτομαι όλα τα προηγούμενα σαν βαλμένα σε κορνίζες και μετράω ποιες και πόσες δεν κρεμάω στον τοίχο, ποιες και πόσες κρύβω στο πατάρι.

Ο λόγος για το πιο πρόσφατο βιβλίο της Ιωάννας Καρυστιάνη Κορνιζωμένοι (εκδ. Καστανιώτη, 2024). Ένα κορνιζάδικο στην Κρανιά, μια μικρή πόλη της Θεσσαλίας, μια πόλη χωρίς ταυτότητα που ούτε λικέρ κράνου δεν κάνει πια, αλλά που είχε γνωρίσει δόξες τότε που ένας υπουργός τα έχωνε κι ένας άλλος τα έδινε όλα. Κι ο πολυποίκιλος, γεμάτος πικρές αλήθειες, λόγος της Καρυστιάνη, με τη χειμαρρώδη γλώσσα και τους θαρραλέους χαρακτηρισμούς για όλους και για όλα, δεν χαρίζεται σε κανέναν και σε καμιά κατάσταση. Η παντοτινά δυναμική και βαθιά ανθρώπινη Ιωάννα, ανατέμνει τις παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας και πολιτείας, περιγράφει τις ανιαρές έως γραφικές παρέες όσο περνούν τα χρόνια, τα αδιέξοδα και τις μικρότητες της ζωής στην περιφέρεια, ταυτόχρονα όμως σε βάζει να σκέφτεσαι για την αγάπη και την αθωότητα των ανθρώπων:

είναι πολύ ωραίο να καταγίνεσαι με την αγάπη, 

λέει ένας φίλος του Σπούγια, αλλά τον ίδιο το Σπούγια

καθόλου δεν τον βοηθούσε και η αίσθηση ότι τελικά μπορεί να υπάρχει τόση αθωότητα στον κόσμο και τόσο σιμά του, απόψε στο μισό μέτρο.

Οι άνθρωποι κορνιζώνουν τα πάντα, όπως η 80χρονη κυρία Ελενίτσα, που αν και τυφλή εδώ και 45 χρόνια, ψηλαφά κι αγγίζει τις 227 κορνιζωμένες φωτογραφίες μία μία κι αναγνωρίζει πρόσωπα, τράγους και κατσίκια, τοπία, εικόνες μιας περασμένης ζωής.

[...] Στον πάγκο του Τέλειον κατατέθηκαν για κορνίζωμα κεντημένες Παναγίες και μπαλαρίνες, ένα παζλ με τον Γκάλη, ρετρό διαφημίσεις καλλυντικών, μία καρδιά από σταχωμένους μενεξέδες, τρία ροζ φτερά φλαμίνγκο και τέσσερα μωρουδιακά καλτσάκια [...]

Πρωτότυπη η ιδέα της κορνίζας, πολλές οι σκέψεις που γεννιούνται καθώς γυρνάς τις σελίδες, η μαεστρία της Καρυστιάνη δένει πολλές εικόνες, πολλές παράλληλες ιστορίες, πολλές παράλληλες ζωές. Με αριστοτεχνική γραφή προχωρά, μέσα από τη ζωή του κορνιζάδικου και την καθημερινότητα του κορνιζά, η (κρυφή) ιστορία για την εξαφάνιση του γιού του του Χρόνη, διαβάζεις τις σελίδες γρήγορα, αδημονείς να δεις τι θα γίνει, θέλεις να διαβάσεις τη συνέχεια, να μάθεις την κατάληξη, η συγγραφέας δεν σου αφήνει πολλά περιθώρια να μαντέψεις την εξέλιξη της πλοκής, ή κι εσύ δεν θέλεις να προτρέξεις ώστε να γεύεσαι, να ρουφάς σιγά σιγά όλη την ομορφιά της ανάγνωσης.

Δεν γράφω πολλά για το ίδιο το περιεχόμενο, λίγες σκέψεις κι ερωτήματα μόνο. Το βιβλίο είναι ένα αριστούργημα! Γλώσσα, γραφή, πλοκή, ροή του λόγου, δομή, η Καρυστιάνη στα καλύτερά της. Κορνιζάς ο κεντρικός ήρωας, οι άνθρωποι εκεί κορνιζώνουν τα πάντα. Άραγε, κορνιζώνουν και τον εαυτό τους, είτε αυθεντικό ή όπως τον φαντάζονται οι ίδιοι ή και ο περίγυρος; Είμαστε κορνιζωμένοι στην εικόνα που θέλουμε, σε αντιλήψεις που μας βολεύουν; Το βιβλίο έχει πολλά. Δεν γράφω περισσότερα, διαβάζεται απνευστί και ακολουθεί στοχασμός και κουβέντα. Εξαιρετικό!!!

Πάντως, ναι, φροντιστήριο ζωής το κορνιζάδικο, πράγματι, και σταυροδρόμι συνάντησης ζωντανών και πεθαμένων οι κορνίζες!    

........................................................................................ 

 

Υστερόγραφο 1

Στη συνέντευξη που έδωσε στον Κώστα Κατσουλάρη στο πλαίσιο των εκπομπών «Βίος και Πολιτεία» του ομώνυμου βιβλιοπωλείου, ανάμεσα στα σοφά και βαθιά ανθρώπινα λόγια της η Καρυστιάνη είπε ότι οι άνθρωποι κορνιζώνουν τα πάντα. Χωρίς να είναι απαραίτητα πολύ σχετικό, θυμήθηκα τον Κάρολο, τον ιδιόμορφο καλλιτέχνη και κομμωτή Κάρολο Καραμπερόπουλο που το σπίτι του στα Χανιά έχει γίνει Μουσείο και όπου κανείς μπορεί να δει ότι και ο Κάρολος κορνίζωνε τα πάντα, καθένα με την ιστορία του.

 

 

 

 Υστερόγραφο 2

 Κορνιζώνω κι εγώ φωτογραφίες, σταυροδρόμι συνάντησης του χθες με το σήμερα και το αύριο οι φωτογραφίες και για μένα. Κάθε μια με την ιστορία της... 

Τα κορίτσια στα πανηγύρια έπρεπε να συνοδεύονται από αρραβωνιαστικό, αδελφό ή πρώτο ξάδερφο. Εδώ στη μέση η μάνα μου, δεξιά ο αδελφός της ο Γιάννης και η αρραβωνιαστικιά του η Σοφία, στα αριστερά πρωτοξάδερφά τους.

Σκόρπια: ταξίδι στο αρχείο του γκέτο της Βαρσοβίας κι ένα ταξίδι στη μνήμη και τους σημαντήρες της

Το Oyneg Shabes μπορεί, το δίχως άλλο, να ιδωθεί ως το ταπεινό -μα πόσο δύσκολο και επικίνδυνο- εγχείρημα για ιστορική γνώση θεμελιωμένη στη συλλογή πολλαπλών τεκμηρίων. Αλλά η γνώση είναι όπως αυτός που τη συγκεντρώνει, την παράγει και τη μεταδίδει: συνθλίβεται ή θέλει να συνθλίψει. Ή, διαφορετικά, ξεσηκώνεται και θέλει να μας ξεσηκώσει. Η ιστορία, όπως το έχει πει ωραία ο Έντσο Τραβέρσο, δεν είναι μονάχα η αφήγηση των μαχών που έκαναν οι άνθρωποι: είναι επίσης το πεδίο της μάχης καθαυτό. Πού βρισκόμαστε σήμερα; Η Ευρώπη δεν είναι πλέον σε πόλεμο αλλά ο πόλεμος δεν έπαψε να ερημώνει πολλούς άλλους ορίζοντες. Η Ευρώπη δεν βρίσκεται πλέον σε πόλεμο αλλά δεν ξέρει πώς να υποδειχτεί τους πρόσφυγες του πολέμου. Η μνήμη της διαρκώς υποχωρεί. Αναμφίβολα επειδή, χωρίς καλά καλά να το ξέρει, η μνήμη της είναι σε πόλεμο.

 

Το παραπάνω είναι απόσπασμα από το βιβλίο Σκόρπια: Ταξίδι στο αρχείο του γκέτο της Βαρσοβίας, του Γάλλου διανοούμενου Georges Didi - Huberman σε εξαιρετική μετάφραση και με χρήσιμες υποσημειώσεις από τη Ρίκα Μπενβενίστε (Νήσος, 2023).

Συγκλονιστικό ως προς το περιεχόμενο, πρωτότυπο ως προς τη γραφή. Ο αριστερός πολωνοεβραίος ιστορικός Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ, ο εβραιομπολσεβίκος με την ομάδα του (με το συμβολικό όνομα Oyneg Shabes, δηλαδή "χαρά του Σαββάτου"), όντας οι ίδιοι στο γκέτο της Βαρσοβίας και με κίνδυνο της ζωής τους (που έτσι κι αλλιώς την έχασαν όπως και οι χιλιάδες άλλοι, είτε στο γκέτο ή στα κρεματόρια του Άουσβιτς) συγκεντρώνουν οτιδήποτε υλικό προέρχεται από τους κλεισμένους στο γκέτο την περίοδο 1939-1943, επιστολές, φωτογραφίες, ημερολόγια, σημειώσεις, εισιτήρια και άλλα σημαντικά και «ασήμαντα» χαρτάκια κάθε είδους.

Το αρχείο φυλάσσεται σε μεταλλικά κουτιά και κρύβεται σε διάφορα κρυφά σημεία του γκέτο. Ο συγγραφέας του βιβλίου επισκέπτεται το Εβραϊκό Ιστορικό Ινστιτούτο της Βαρσοβίας, αντικρίζει τα θραύσματα εκείνης της εποχής, φωτογραφίζει κάποια από τα τεκμήρια, σημαντήρες μνήμης τα ονομάζει, και συνθέτει την ιστορία, την καθημερινότητα της εποχής εκείνης, την κατάσταση στο γκέτο, τη ζωή και τις σχέσεις των ανθρώπων (με τις αγάπες και τις αντιθέσεις τους). Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες, στοχάζεται και προσπαθεί να ερμηνεύσει. Γράφει για τον θρήνο, για την αίσθηση της ευθύνης και τον ρόλο ιστορικού και αρχειονόμου, για το χαρτί που διασώζει και το χαρτί που σαπίζει, για τη φωτογραφία και τον ρόλο της στην ιστορική πράξη, για τη μνήμη που τη νιώθει ως ένα μεγάλο πεδίο μάχης. Γράφει για τον Κλέμπερερ (Klemperer) και τον Κόρτσακ (Korczak). Παίζει με τις λέξεις σκόρπια και σπόρος.

 

Η γραφή είναι πρωτότυπη. Χωρισμένο σε δεκαεπτά ενότητες, σε κάθε μια, με αφετηρία μια φωτογραφία, από τις πολλές που τράβηξε στο ινστιτούτο, αφηγείται την ιστορία της, αν έχει στοιχεία, κάνει υποθέσεις, αναπλάθει και αναστοχάζεται. Διερωτάται ο ίδιος: 

Μήπως άλλωστε η φωτογραφία δεν ανταποκρίνεται, συνήθως, στην ίδια αυτή φαινομενολογία; Δεν είναι ταυτόχρονα επαφή και απόσταση;

 

Είναι συνάντηση, γράφει αλλού «πάνω σ' ένα κομμάτι χαρτί (μέσο επιφάνεια), λίγης μελάνης (λέξεις, επιγραφές) με κάποια δάκρυα (νερό, συναισθήματα)». 

 

Τα περιεχόμενα στην αρχή του βιβλίου έχουν δύο μορφές, στη μια κάθε ενότητα αρχίζει με τη λέξη Σκόρπια (σκόρπιοι κτλ. ανάλογα με το ουσιαστικό που ακολουθεί), στην άλλη με τη λέξη Χαρτιά, όπου με μια συμβολική λέξη περιγράφει τη συγκεκριμένη ενότητα. Ο πλήρης τίτλος-περιεχόμενο κάθε ενότητας δίνεται κάτω από κάθε φωτογραφία (όπως στις παραπάνω εικόνες από τις σελίδες 17 «Σκόρπια τα θραύσματα της μνήμης» - «Χαρτιά κιτρινισμένα» και 41 «Σκόρπια τα σωματίδια της κυτταρίνης» - «Χαρτιά σαπισμένα»).

 

[Και βέβαια, παίρνοντας υπόψη τη σημερινή πολιτική του κράτους του Ισραήλ και την κατάσταση στη Γάζα, δεν μπορεί να μην προβληματίζομαι. Πάλι κι απόψε στα δελτία ειδήσεων είδαμε χιλιάδες Παλαιστίνιους να επιστρέφουν στις κατεστραμμένες γειτονιές τους για ν΄αντικρίσουν τ΄αποκαΐδια της γης που είναι πατρίδα τους, τα θραύσματα της ζωής που δεν τους αφήνουν να ζήσουν, πάλι ακούσαμε για επιφυλάξεις στην τήρηση της έτσι κι αλλιώς εύθραυστης εκεχειρίας που έχουν υπογράψει τα δύο μέρη, πάλι ακόμη και σήμερα, 27 Φεβρουαρίου, ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος, ακούσαμε για νεκρούς και τραυματίες Παλαιστίνιους!]

Ο Ζωρζ Ντιντί-Ουμπερμάν εντοπίζει κοινή ετυμολογική προέλευση και συμβολική σημασιολογική σχέση ανάμεσα στις γαλλικές λέξεις για τα σκόρπια και τον σπόρο, τα σκορπισμένα, φαγωμένα από την υγρασία και το χρόνο χαρτάκια, που είναι σαν «τα αποσπάσματα της επιβίωσης ή του θανάτου», αλλά και «σπόροι ζωής», όπως γράφει. Κάνει λόγο για τους σπόρους από στάρι που βρέθηκαν τον 19ο αιώνα στα δοχεία που κοσμούσαν τα δωμάτια των νεκρών στις αιγυπτιακές πυραμίδες  (όπως, συμπληρώνω εγώ, βρέθηκαν από τον αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη ελιές μέσα σ' ένα κύπελλο στις ανασκαφές στην Κρήτη και αναφέρει στο βιβλίο του «Γεύση μιας προϊστορικής ελιάς» που, μια και το αναφέρω, το συνιστώ, αξίζει να διαβαστεί). Έτσι, για να καταδείξει τον ρόλο αυτών των χαρτιών παραπέμπει στον Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο οποίος αναφερόμενος στον Ηρόδοτο ως τον πρώτο Έλληνα αφηγητή, λέει ότι μια συγκεκριμένη αφήγηση μπορούσε «ακόμη και μετά από χιλιάδες χρόνια, να μας ξαφνιάζει και να μας κάνει να σκεφτόμαστε. Μοιάζει μ' αυτούς τους σπόρους που έμειναν ερμητικά κλεισμένοι για χιλιετίες μέσα στις αίθουσες των πυραμίδων, και διατήρησαν μέχρι σήμερα τη βλαστική τους ικανότητα».

Έτσι ένιωσα διαβάζοντας το βιβλίο του. Τα λογής χιλιάδες χαρτάκια που μάζεψαν ο Ρίνγκελμπλουμ και η ομάδα του, τα ιδιαίτερα αυτά αρχειακά τεκμήρια, είναι τα θραύσματα μνήμης που γίνονται σπόροι ζωής και παραδείγματος. Το βιβλίο αυτό, πέρα από την ιστορική, πολιτική, κοινωνική, ανθρωπιστική σημασία του, είναι και ένας ύμνος και ένας οδηγός στη σημασία των αρχείων ως διαθήκες του παρελθόντος για το μέλλον, στον ρόλο και την έντονη αίσθηση της ευθύνης των αρχειονόμων και των ιστορικών στην καταγραφή, διατήρηση και συγγραφή της ιστορίας. 

 

Έχουν περάσει 80 και χρόνια από τότε. Άραγε, τα τεκμήρια αυτά, τα χιλιάδες χαρτάκια που μάζεψε ο Ρίνγκελμπλουμ, έγιναν σπόροι ζωής και παραδείγματος; Αναρωτιέμαι. Γι' αυτό και το πρώτο απόσπασμα με τα λόγια του συγγραφέα.

Και χίλιες έδειχν' ομορφιές

Οδός Χάληδων, έξω από τη Δημοτική Πινακοθήκη, 16 Οκτωβρίου 2018

Χίλιες ζουγράφιζε χαρές μέσα στο λογισμό μου και χίλιες έδειχν' ομορφιές πάντα των αμματιώ μου, έβαλε στο στόμα της Ερωφίλης ο ποιητής Γεώργιος Χορτάτσης. Κι ο ίδιος βάστηξε το χέρι του μερακλή καλλιτέχνη να ζουγραφίσει τον τοίχο της Δημοτικής Πινακοθήκης.

Λενταριανά, 6 Ιανουαρίου 2020

Αυτοσχέδιος κηπάκος στην άκρη του επίσης αυτοσχέδιου χώρου στάθμευσης σε μια γειτονιά στα Λενταριανά. Ο κήπος αυτή την εποχή είναι φτωχός, το καλοκαίρι όμως έχει ντομάτες, πιπεριές, αγγούρια, κολοκύθια, φασολάκια, βασιλικούς, ευτυχώς όμως το κάδρο του μερακλή κηπουρού μένει εκεί στη θέση του όλο τον καιρό.

Κουμ Καπί, 25 Ιανουαρίου 2018

Στων Χανίων τα σοκάκια δε χωράνε φασιστάκια, είχε γράψει ένας μερακλής Αεκτζής και μερακλής αντιφασίστας στο στενοσόκακο του Κουμ Καπί. Να υπάρχει άραγε ακόμη;

Χριστουγεννιάτικα στολισμένο, 5 Ιανουαρίου 2020

Με μεράκι και μερακλίδικη φαντασία στολίζει χριστουγεννιάτικα το σπίτι της η φίλη μας. Οι συλλογές της πλούσιες. Η ομορφιά παντού!

Ιδιωτικός λαογραφικός θησαυρός, 2 Ιανουαρίου 2020

Μερακλής συλλέκτης και τούτος ο φίλος, ανεκτίμητος ο λαογραφικός πλούτος που έχει συγκεντρώσει. Και χίλιες δείχνει ομορφιές...


Λίγες σκόρπιες φωτογραφίες από τις πολλές που έχω τραβήξει από την πόλη μου τα Χανιά. Έτσι, για την ομορφιά στις λεπτομέρειες της δικής μου ματιάς.

Χρόνια πολλά στους Αντώνηδες  και στις Αντωνίες!

«Πόλεμος και Ειρήνη στα Βαλκάνια», έκθεση φωτογραφίας στα Χανιά

Υπάρχει αυτές τις μέρες στα Χανιά μια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση που παρουσιάζει το έργο πέντε φωτογράφων με εικόνες από τη ζωή στα Βαλκάνια στη διάρκεια ή ύστερα από τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο. Έχει ιδιαίτερη σημασία η αναφορά στα Βαλκάνια, γιατί εκεί ο πόλεμος διεξαγόταν στις πόλεις και στα χωριά όπου ζούσε ο άμαχος πληθυσμός.

Η έκθεση πραγματοποιείται με τη συνεργασία του Ινστιτούτου Γκαίτε και της Κοινωνικής Επιχείρησης Πολιτισμού και Περιβάλλοντος του Δήμου Χανίων και φιλοξενείται στον όμορφο χώρο του Κέντρου Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου στο παλιό λιμάνι. Περιλαμβάνει φωτογραφίες από δύο ανώνυμους και τρεις επώνυμους φωτογράφους, οι οποίοι αποτύπωσαν στιγμές από την πραγματικότητα του πολέμου, της φτώχειας, της πείνας και της προσφυγιάς στους τόπους απ' όπου πέρασε η λαίλαπα του πολέμου. Οι επώνυμοι φωτογράφοι ήταν ο Ρώσος Sampson Tchernoff ο οποίος αποτύπωσε την υποχώρηση του σερβικού στρατού στην Αλβανία και από κει στην Κέρκυρα (να σημειώσω ότι στο χωριό Άγιος Ματθαίος Κέρκυρας υπάρχει σερβικό νεκροταφείο με αναφορά στην εποχή εκείνη), ο Αμερικανός Lewis Hine που ασχολήθηκε με τα παιδιά του πολέμου και ο Βρετανός Ariel Varges που αποτύπωσε την καθημερινότητα στη Θεσσαλονίκη την ίδια περίοδο.

Ανώνυμου (δεν έχω λόγια)

Ariel Varges: Εκπαίδευση Ινδών στρατιωτών στη χρήση αντιασφυξιογόνας μάσκας

Πέρα από τις φωτογραφίες, οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν ολιγόλεπτα βίντεο στα οποία γνωστοί ιστορικοί αναπτύσσουν ειδικά θέματα σχετικά με τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο και τα Βαλκάνια. Είναι ευτύχημα ότι όλα τα βίντεο αλλά και πολλές πληροφορίες για την Έκθεση και τους φωτογράφους (αλλά και μέσω αυτών για τον ίδιο τον πόλεμο, για τις συνέπειες στην περιοχή των Βαλκανίων, για τη δημιουργία της Γιουγκοσλαβίας, για το τέλος της Αυστρο-Ουγγαρίας κτλ.) βρίσκονται στον ιστότοπο Memories Europe. SouthEast που δημιούργησε το Ινστιτούτο Γκαίτε στο πλαίσιο των δράσεων για τα 100 χρόνια από την έναρξη του Πολέμου (1914-2014). Και να σημειώσω ότι, παρακολουθώντας το βίντεο "Υπνοβάτες" του Christofer Clark, δεν μπορούσα να μην θυμηθώ τους Υπνοβάτες του Χέρμαν Μπρόχ (το τελευταίο της τριλογίας του διαδραματίζεται στα 1918, στο μετά τον πόλεμο!).

Lewis Hine: παιδιά του πολέμου

Lewis Hine: παιδιά του πολέμου

Lewis Hine: αγόρι που άφησε κοτσίδες για να θυμάται τις αδελφές που έχασε στον πόλεμο

Lewis Hine: πρόσφυγες πολέμου

Αξίζει να δει κανείς το βίντεο με τη Σέρβα καθηγήτρια ιστορίας Dubravka Stojanović να αφηγείται πώς δημιουργήθηκε η Γιουγκοσλαβία! Ναι, αυτή που πριν λίγα χρόνια διαλύθηκε. Πολύπαθα Βαλκάνια...

Sampson Tchernoff: Οι Σέρβοι στην υποχώρηση και στην εξορία

Και τα παιδιά παγώνουν! Τότε στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας, σήμερα πίσω από τους φράχτες της Ειδομένης! Και η ιστορία επαναλαμβάνεται;

Sampson Tchernoff: "Βιαστείτε. Τα παιδιά παγώνουν!"

Μεταμορφώσεις των Αθηνών: Φωτογραφικό οδοιπορικό από τον 19ο στον 20ο αιώνα

Ποιος μπορεί να φανταστεί μπουγάδα στην Καλλιρρόης;

Και ότι λίγο παραπάνω, στο Μετς υπήρχε ανεμόμυλος;

Και σε τι παράγκες ζούσαν οι πρόσφυγες του '22 στην περιοχή Βρυσακίου, κοντά στο Μοναστηράκι;

Αυτά και πολλά άλλα παρουσιάζονται στην έκθεση που γίνεται αυτό τον καιρό στο Μουσείο Ηρακλειδών στο Θησείο. Σε έναν καινούριο (από το γνωστό της οδού Ηρακλειδών) χώρο στην Αποστόλου Παύλου, ένα καταπληκτικό νεοκλασικό σπίτι, στο οποίο, όταν πάτε, μην παραλείψετε να κοιτάξετε ψηλά στα ταβάνια. Η έκθεση είναι επιμέλεια του ιστορικού τέχνης Χάρη Γιακουμή, ενώ ο ίδιος μαζί με τον Τάσο Ανδρέου υπογράφουν τον εξαιρετικό τόμο "Μεταμορφώσεις των Αθηνών. Φωτογραφικό οδοιπορικό από τον 19ο στον 20ό αιώνα". Να συμπληρώσουμε επίσης τη συμβολή του Νίκου Βατόπουλου στην παρουσίαση σύγχρονων φωτογραφιών της πόλης. Είναι μια έκθεση που αξίζει να δει κανείς.