Μνησιπήμων πόνος

 Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί, έγραφε ο Γιώργος Σεφέρης στα Ημερολόγια καταστρώματος (Μνήμη Α'). Διαβάζω στην εφημερίδα Εποχή (30 Μαρτίου 2015), άρθρο του Στρατή Μπουρνάζου για τον μνησιπήμονα πόνο, αναφερόμενος στη σειρά έργων του Γιάννη Ψυχοπαίδη με τίτλο «Αγία Μαύρα» :

Το πρώτο στοιχείο είναι η  μνήμη και ο πόνος· μαζί. «Στάζει δ’ ανθ’ ύπνου προ καρδίας / μνησιπήμων πόνος». Ο στίχος του Αισχύλου, οικείος σε μας μέσα από το πέρασμά του στον «Τελευταίο σταθμό» του Σεφέρη («Στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο / μνησιπήμων πόνος»)  μας ανακαλείται, νομίζω, αμέσως. Γιατί η μνήμη και ο πόνος, σε όλους τους συνδυασμούς τους (και η μνήμη του πόνου, και ο πόνος της μνήμης) είναι βασικά στοιχεία που διατρέχουν τις εικόνες, τις ενώνουν, συνδέοντας τα διαφορετικά και ανόμοια που περιέχουν οι εικόνες του Ψυχοπαίδη.

Ο πόνος της μνήμης και η μνήμη του πόνου είναι βασικά στοιχεία, θα πρόσθετα εγώ, σε κάθε απώλεια. Οι ποιητές έχουν αποτυπώσει τη μνήμη και τον πόνο στους στίχους τους, από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου και την Εκάβη του Ευρυπίδη μέχρι τον Σολωμό, τον Κάλβο, τον Μαβίλη, την Πολυδούρη, τον Σεφέρη, την Καρέλλη, τη Δημουλά, την Κυρτζάκη,  και πολλούς ακόμη και πολλές. Η Μνήμη είναι η θεά της Ποίησης και η Ποίηση αυτή που εκφράζει μα και καταλαγιάζει τον πόνο, εξάλλου η ποίηση λειτουργεί με τις μεταφορές και τις πολλαπλές ερμηνείες, ποιεί λόγο αλλά και νοήματα, συχνά πολλαπλά νοήματα.

Με το θέμα της απώλειας ως έμπνευση για την ποίηση ασχολείται ο Γιάννης Παπακώστας στο βιβλίο του Η κρήνη της οδύνης: Το πένθος, ο πόνος, η θλίψη ως πηγή λογοτεχνικής δημιουργίας (Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, 2020). Ο συγγραφέας χωρίζει τη μελέτη του σε δέκα κεφάλαια, αφιερωμένα σε δέκα ποιητές (Κική Δημουλά, Παντελή Μπουκάλα, Αγγελική Σιδηρά, Κώστα Παπαγεωργίου, Γιώργο Μαρκόπουλο, Μαρία Κυρτζάκη, Νάσο Βαγενά, Στέλιο Μαφρέδα, Λευτέρη Πούλιο και Γιάννη Βαρβέρη), βρίσκοντας όμως αφορμές και ευκαιρίες να απλωθεί και να παρουσιάσει μια κατά το δυνατόν σφαιρική παρουσίαση του θέματος στη νεοελληνική ποίηση. 

Ως ένα δείγμα αυτής της ποίησης, επιλέγω ν' αντιγράψω εδώ το ποίημα Andante του Νάσου Βαγενά από τη συλλογή του Σκοτεινές μπαλλάντες και άλλα ποιήματα (Κέδρος, 2001) που έχω στη βιβλιοθήκη μου:

Το φως πλέκει μια σκοτεινή εσάρπα στην κορφή

όπου κάποτε ανέβαινες για να το αγγίξεις.

Καθώς την ψηλαφώ αισθάνομαι τη σοφή

βελονιά του λόγου σου (τις παύσεις, τις εκθλίψεις

 

των φωνηέντων). Και φυσικά νιώθω τη βροχή

που όπου να 'ναι θα φτάσει αλαφιασμένη.

Κι ότι θ' αρχίσουν όλα πάλι απ' την αρχή,

κι αυτό που τέλειωσε κι εκείνο που απομένει.

 

Σε ποια ερημιά λοιπόν ν' αποσυρθώ,

όπου η νύχτα να πέφτει με άλλο τρόπο,

κι όπου όχι το λάθος αλλά το σωστό

να βγαίνει τελικά πρώτο; 

κ' ετούτη η θύμηση ήτονε πάντα το γιατρικό μου, κλαίει για το ριζικό της η Αρετούσα...

 
 ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 

Σημείωση 1: Η εικόνα με το γαρύφαλλο είναι έργο του Γιάννη Ψυχοπαίδη, δημιουργία στα χρόνια της καραντίνας λόγω κορονοϊού, που εκτέθηκε, μαζί με έργα άλλων καλλιτεχνών, στην γκαλερί Ζουμπουλάκη. Ο Ψυχοπαίδης το χαρακτήρισε γαρύφαλλο ελπίδας: Σε ώρες περισυλλογής, οδύνης και πένθους για τους άδικους χαμούς, ένα γαρύφαλλο ελπίδας. 

Σημείωση 2:  Το τραγούδι με την Ελευθερία Αρβανιτάκη είναι το Λιανοτράγουδο του Μιχάλη Γκανά σε μουσική Δημήτρη Παπαδημητρίου.

Εγώ τον πόνο τον βαστώ
την πίκρα την αντέχω
κλαίω γιατί σε ξέχασα
και όχι που δε σ' έχω 

Σημείωση 3:  Για μια γλωσσική αποσαφήνιση του όρου, παραπέμπω στο λεξικό αρχαίας ελληνικής Liddell Scott, όπου γράφει: μνησῐπήμων: -ον, αυτός που υπενθυμίζει σε κάποιον τις συμφορές του, μνησιπήμων πόνος, οδυνηρή ανάμνηση της δυστυχίας, σε Αισχύλ., καθώς και στο λήμμα μνησιπήμων στο Wictionary για την ετυμολογία της λέξης.