Το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας έγινε εκατό χρονών!

 για τις γενιές που τώρα και το ... 2023 θα είναι ενεργές, πολλά στη δράση τους ως παραγωγοί, επιστήμονες και πολίτες οφείλονται στις παρεμβάσεις του ΤΕΕ

έγραφε στον πρόλογο της ειδικής έκδοσης για τα 80 χρόνια του ΤΕΕ ο τότε Πρόεδρός του Γιάννης Αλαβάνος και που είχα την τιμή και την ευχαρίστηση να συγκαταλέγομαι στην ερευνητική ομάδα για την ολοκλήρωσή της με συντονιστή τον ακούραστο Θανάση Κονταξή.

Το εξώφυλλο της έκδοσης του 2003 για τα 80 χρόνια του ΤΕΕ (ολόκληρη εδώ: http://library.tee.gr/digital/books_tee/book_55834/book_55834_contents.htm)

[...] οι γενιές των μηχανικών που τώρα [το 2003] είναι ενεργές -αλλά δεν θα είναι στα 100 χρόνια του- είναι υπερήφανες για όσα χαρακτηριστικά αποτελούν και αναδεικνύουν τη συνέχεια στη δράση του ιστορικού και πιο πολυπληθούς επιστημονικού φορέα της Ελλάδας.

Έτσι άρχιζε ο πρόλογος για τα 80 χρόνια του ΤΕΕ. Ανήκω κι εγώ στις γενιές που δεν είμαστε πια ενεργές, έγιναν όμως τόσες αλλαγές τα τελευταία είκοσι χρόνια! Καλό θα είναι, πάντως, οι σημερινές ενεργές γενιές των μηχανικών, αλλά όχι μόνο των μηχανικών, να γνωρίζουν και να μπορούν να αξιολογούν τις παρεμβάσεις, τον ρόλο και τη συμβολή του ΤΕΕ στην ανάπτυξη του τόπου και του επαγγέλματος του μηχανικού. Αναρωτιέμαι και αν η Πολιτεία γνωρίζει και αξιολογεί τις παρεμβάσεις, τον ρόλο και τη συμβολή του ΤΕΕ στην ανάπτυξη του τόπου και του επαγγέλματος του μηχανικού. Θα το ευχόμουν. Η ιστορία ενημερώνει, διδάσκει, αναδεικνύει, τοποθετεί και επανατοποθετεί ζητήματα στις διαστάσεις που τους αρμόζουν. 

Από τις επιστημονικές περιηγήσεις του ΤΕΕ. Εδώ το 1927 στα αποξηραντικά έργα της πεδιάδας Θεσσαλονίκης (περισσότερα εδώ: http://library.tee.gr/digital/erga/1927/erga_1927_57_235.pdf)

Το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας ιδρύθηκε το 1923. Φέτος κλείνει 100 χρόνια παρουσίας. Πέρασαν πολλοί άνθρωποι από τις γραμμές του που καθένας και καθεμιά (ναι, υπήρξαν και γυναίκες) άφησαν το στίγμα τους και σίγουρα καθένας και καθεμιά μπορεί να κάνει την αξιολόγηση που νομίζει. Αξίζει όμως να δούμε την πορεία του, τις δράσεις του, τη συμβολή του, τα πρόσωπα που καθόρισαν ή έστω πέρασαν πλάι του.  

Θα προσπαθήσω σε επόμενες αναρτήσεις να παρουσιάσω λίγα τέτοια ζητήματα. Όπως έγραφα στην ανάρτησή μου για τα 90 χρόνια του ΤΕΕ, στη Συνέλευση της 11ης Ιανουαρίου 1923 «εν τω καταστήματι της Λέσχης Επιστημόνων», όπως δημοσιεύεται στο περιοδικό "Αρχιμήδης" (Ιαν. 1923, σελ. 5-7), αποφασίστηκε να επιδιωχθεί η συνένωση όλων των μέχρι τότε φορέων που εκπροσωπούσαν τους μηχανικούς. Ο Πρόεδρος της Συνέλευσης Μ. Οικονόμου σημείωνε μάλιστα ότι "η Επανάστασις ήτις διοικεί την χώραν θα χαράξει νέας οδούς εις την διοίκησιν" και ότι "οφείλει ο τεχνικός κόσμος ... να έλθει αρωγός του έργου αυτής παρέχων την πεφωτισμένην γνώμην του επί των μεγάλων τεχνικών ζητημάτων της χώρας". Να θυμίσουμε ότι η "επανάσταση" στην οποία αναφέρεται ο Οικονόμου ήταν το "κίνημα της 11ης Σεπτεμβρίου 1922" από το  οποίο προέκυψε η Κυβέρνηση Γονατά (πρόκειται για το κίνημα των Νικ. Πλαστήρα, Στ. Γονατά και Δ. Φωκά). 

Η Ελλάδα εκείνη την περίοδο αλλά και για αρκετά χρόνια βρισκόταν σε μια ιδιαίτερα δύσκολη πολιτική, κοινωνική και οικονομική κατάσταση - διχασμός, μικρασιατική καταστροφή, κατάρρευση του μεγαλοϊδεατισμού, ενάμισι εκατομμύριο πρόσφυγες στο δρόμο και χωρίς δουλειά, έντονο το στεγαστικό πρόβλημα, μεγάλες ανάγκες σε τεχνικές υποδομές. Θα ήταν, λοιπόν, παραπάνω από απαραίτητος και χρήσιμος ένας φορέας που θα συνέβαλε στην αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων που ταλάνιζαν τη χώρα, αλλά και παράλληλα θα αντιμετώπιζε συλλογικά και ενιαία τα ζητήματα των ελλήνων μηχανικών.

Τις προηγούμενες δεκαετίες, κυρίως επί προεδρίας Γιάννη Αλαβάνου, έγιναν πολλές προσπάθειες καταγραφής της ιστορίας του ΤΕΕ και της ιστορίας των ελλήνων μηχανικών. Τότε, συνεργαστήκαμε με ερευνητές και ακαδημαϊκά ιδρύματα, όπως το ΕΜΠ, το ΕΚΠΑ (ΜΙΘΕ), το Πανεπιστήμιο Κρήτης, τα οποία ασχολήθηκαν (και εξακολουθούν να ασχολούνται στο πλαίσιο των ερευνητικών δραστηριοτήτων τους) με τα θέματα αυτά στο πλαίσιο του πεδίου για την ιστορία της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Σε επόμενες αναρτήσεις θ' αναφερθώ επίσης στη Βιβλιοθήκη του ΤΕΕ (ιδρύθηκε το 1927) και στις ενέργειες για την ανάπτυξη σύγχρονων υπηρεσιών πληροφόρησης, έχοντας και την εμπειρία των 25 χρόνων από τα συνολικά 30 που εργαζόμουν στο ΤΕΕ.

--------------------------------------------------------------

Σημείωση: Η πρώτη εικόνα δείχνει σελίδα από την έκδοση του ΤΕΕ «Κωδικοποίησις της νομοθεσίας περί του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος και νομοθεσία ασκήσεως επαγγέλματος και αμοιβών μηχανικού» του 1936 (το πλήρες κείμενο εδώ:  http://library.tee.gr/digital/books_tee/book_15645.pdf).

Το δικαίωμα του πολίτη να γνωρίζει την ιστορία του

Παίρνοντας αφορμή από τις ανεκδιήγητες δηλώσεις του πρωθυπουργού κ. Κυριάκου Μητσοτάκη περί τοποσήμων διχασμού αναφερόμενος στον Άη Στράτη και αδυνατώντας, καλύτερα αρνούμενη, να αναλύσω επί της ουσίας τα λόγια του, ήρθαν στη σκέψη μου πρόσωπα που πέρασαν δυο και τρία και περισσότερα ίσως χρόνια της ζωής τους, για "επ' αόριστον διαβίωση" σ' εκείνο το νησάκι του Αιγαίου, όχι από επιλογή, όχι γιατί έσπειραν τον διχασμό, μα γιατί ήταν αριστεροί, κομμουνιστές, δημοκράτες που δεν άρεσαν στην κυρίαρχη τάξη που διαφέντευε.  Κι ήρθαν στη σκέψη μου ο Γιάννης Ρίτσος, ο Άρης Αλεξάνδρου, ο Μάνος Κατράκης, ο Μενέλαος Λουντέμης, παλιότερα ο Βάρναλης και ο Γληνός κι ακόμη παλιότερα ο Μπεναρόγια και πολλοί άλλοι, όλοι "επικίνδυνοι" και "διχαστικοί"!

Κάνοντας ταξίδια ο νους, θυμήθηκα μια παλιότερη δήλωσή του ίδιου ότι δεν μπορούν οι 17ρηδες να γνωρίζουν τι έγινε π.χ. το 1963 όταν δολοφονήθηκε ο Λαμπράκης.

Κι ύστερα, μπαίνοντας για μια εικονική περιήγηση στο Μουσείο Δημοκρατίας του Άη Στράτη, στην κεντρική σελίδα του ιστότοπου διαβάζουμε μια σοφή κουβέντα του Φίλιππου Ηλιού:

Στα δικαιώματα του πολίτη
θα έπρεπε να ανήκει
και το δικαίωμα
να γνωρίζει την ιστορία του.

 Να τη γνωρίζουμε όμως, όχι ν' αναμασάμε...

Έγρεο, φίλα μάτερ, του Γιάννη Κόκκωνα. Προσωποποιήσεις της Ελλάδας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Έγρεο, φίλα μάτερ, αναφωνούσαν Ευρωπαίοι και Έλληνες συγγραφείς και καλλιτέχνες θέλοντας να δώσουν το σύνθημα ξεσηκωμού για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό. Αυτό το σύνθημα, που θα πεί Σήκω, αγαπημένη μητέρα, αναζητεί στο βιβλίο του "Έγρεο, φίλα μάτερ: Προσωποποιήσεις της Ελλάδας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας" (ΜΙΕΤ, 2018) ο Γιάννης Κόκκωνας, καθηγητής στο Τμήμα Αρχειονομίας Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Αναζητεί, συγκεκριμένα, τις προσωποποιήσεις της Ελλάδας όπως αποτυπώνονται στα έργα Ευρωπαίων και Ελλήνων στο διάστημα 1464-1821, δίνοντας αρχικά πληροφορίες από την αρχαία ελληνική γραμματεία με αναφορές σε Αισχύλο, Ηρόδοτο, Ευριπίδη, Λυσία, Πλούταρχο, Στράβωνα κτλ.

 

Η φράση "Έγρεο φίλα μάτερ" είναι παράφραση στίχου της Οδύσσειας από τη ραψωδία Ψ ("ἔγρεο, Πηνελόπεια, φίλον τέκος"):

ἔγρεο, Πηνελόπεια, φίλον τέκος, ὄφρα ἴδηαι
ὀφθαλμοῖσι τεοῖσι τά τ᾽ ἔλδεαι ἤματα πάντα.

Ξύπνα σου λέω, Πηνελόπη, κόρη της καρδιάς μου, τα μάτια σου
να δουν όσα χρόνια και χρόνια λαχταρούσες. 
(από τη μετάφραση Δημήτρη Μαρωνίτη)

Στο βιβλίο ο συγγραφέας, άριστος γνώστης βιβλιολογίας και της ιστορίας του βιβλίου, αναζητεί και εντοπίζει βιβλία, όχι μόνο ελληνικά και όχι μόνο από ελληνικές πηγές, που χρησιμοποιούν την εικονιστική προσωποποίηση της Ελλάδας ως γυναίκα. Δίνει πολλές πληροφορίες, ιστορικά στοιχεία και πληροφορίες γύρω από την έκδοση των βιβλίων που κυκλοφόρησαν την περίοδο εκείνη, πολλές εικόνες, ενώ η παρουσίαση συμπληρώνεται με ερμηνείες για τη θέση που έπαιρναν οι διάφορες πλευρές απέναντι στο ελληνικό ζήτημα (για παράδειγμα περισσότερο φιλελληνική η στάση των Γάλλων, μεγαλύτερη αποστασιοποίηση από τους Γερμανούς).

Ο κατάλογος περιεχομένων δίνει μια εικόνα του πλούσιου υλικού που έχει συγκεντρώσει ο συγγραφέας, όχι απλά παραθέτοντας πληροφορίες και εικόνες, αλλά δίνοντας εύστοχες ερμηνείες και αναλύσεις για κάθε αναφορά του:

• Αρχαίες προσωποποιήσεις της Ελλάδας (5ος αιώνας π.Χ. - 2ος αιώνας μ.Χ.)
• Οι πρώτες προσωποποιήσεις της Ελλάδας στα νεότερα χρόνια (15ος - 17ος αιώνας)
• Από τη σύγκριση αρχαίας και νέας Ελλάδας στη διατύπωση της ευχής για αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού (18ος αιώνας)
• Οι τελευταίες αυταπάτες για ξένη βοήθεια και το εθνικό κίνημα. Η Ελλάς και τα τέκνα της σε κείμενα και εικόνες από το 1800 ως το 1821

Πρωτότυπη εξάλλου και πολύ βοηθητική στο τέλος της ανάγνωσης είναι η Ανακεφαλαίωση, όπου, σε μορφή εκτεταμένης περίληψης παρουσιάζεται το περιεχόμενο του βιβλίου.

Ο συγγραφέας αναζητεί τις ιστορικές πηγές, τις συνθήκες, τις αιτίες, τα κίνητρα που γέννησαν μια προσωποποίηση της Ελλάδας ως "λαβούσα γυναικός σχήμα". Το πρώτο έργο τέχνης, γράφει, στο οποίο παραστάθηκε η Ελλάδα ως αιχμάλωτη γυναίκα ήταν ένα μετάλλιο του 1480, κι αυτό όμως για να τιμηθεί ο κατακτητής, ο Μωάμεθ ο Πορθητής.

Ενδιαφέρουσα η αναφορά για τον ρόλο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, τις καλές σχέσεις με τον Σουλτάνο που δεν επιθυμούσε να διαρραγούν και την επιμονή του να   μην τυπώνονται πλέον τα βιβλία στην ξενιτιά, Βενετία, Παρίσι, Βιέννη, αλλά στο Ελληνικό του Γένους Τυπογραφείο της Κωνσταντινουπόλεως. Γράφει ο Κόκκωνας εδώ:

Το κλειδί του τυπογραφείου αυτού όμως - προσοχή! - "κείται εν χερσί βασιλέως", δηλαδή του σουλτάνου, για να το ανοίγει προκειμένου να είναι "κοιτών των Μουσών" και να το κλείνει κατά την κρίση του, όταν γίνεται "πίθος της Πανδώρας".

Το βιβλίο του Γιάννη Κόκκωνα δεν είναι μια απλή περιγραφή εικόνων, είναι μια περιπλάνηση στον χρόνο κι ένα ξεφύλλισμα της ιστορίας της Ελλάδας μέσα από κείμενα και εικόνες ξένων και δικών, που αποτυπώνουν τις καταστάσεις της εποχής, τις ανάγκες της πολύπαθης χώρας μα και τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν για τον τόπο και τους ανθρώπους του.

 

Όταν το 1464 ένας Γάλλος αυλικός ποιητής προσωποποίησε την Ελλάδα δίνοντάς της ρόλο σε ένα λογοτέχνημα, άρχισε η μακρά διαδρομή ενός "ρητορικού μοτίβου", όπως το αποκαλεί ο συγγραφέας, με την Ελλάδα να παριστάνεται ως γυναίκα, άλλοτε ταλαιπωρημένη κι άλλοτε αρχόντισσα [...] πάντοτε όμως μητέρα μεγάλων μορφών που θεμελίωσαν τις τέχνες, τις επιστήμες, την πολιτική και τη στρατηγική, πάλαι ποτέ ένδοξη και κατόπιν δυστυχής, εκλιπαρεί τους ισχυρούς ηγεμόνες να την απαλλάξουν από τα δεινά της, δηλαδή από την οθωμανική κατάκτηση [...]

 

Είναι δύσκολο ν' απαριθμήσω εδώ τις πάμπολλες πηγές που χρησιμοποίησε από ελληνικές και ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες, τα πάμπολλα ονόματα, τα βιβλία, τα χειρόγραφα, τις εικόνες που περιέχονται στο βιβλίο. Είναι μια ανεκτίμητη πηγή πληροφόρησης, στοχασμού και αναστοχασμού, είναι το αποτύπωμα της σοβαρής δουλειάς ενός ακάματου μελετητή των πηγών και είναι το αποτύπωμα μιας Ελλάδας στο διάβα των αιώνων. 

 

Κλείνοντας το φτωχό αφιέρωμα στο εξαιρετικό βιβλίο του Γιάννη Κόκκωνα που χρωστούσα να κάνω από τότε που το πρωτοδιάβασα μόλις κυκλοφόρησε, ας μου επιτρέψει ο συγγραφέας να προσθέσω δυο προσωποποιήσεις που μου 'ρθαν στο νου διαβάζοντας το βιβλίο του και που τραγουδήθηκαν πολύ. Η μια είναι του Γκάτσου:

Τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα
μου τα ‘πες με το πρώτο σου το γάλα.

Μα τώρα που ξυπνήσανε τα φίδια
εσύ φοράς τα αρχαία σου στολίδια
και δε δακρύζεις ποτέ σου μάνα μου Ελλάς
που τα παιδιά σου σκλάβους ξεπουλάς.
...............................................................

Μα τότε που στη μοίρα μου μιλούσα
είχες ντυθεί τα αρχαία σου τα λούσα
και στο παζάρι με πήρες γύφτισσα μαϊμού
Ελλάδα Ελλάδα μάνα του καημού. 

...............................................................

κι η άλλη των Ρασούλη-Αλαγιάννη αλλά στο μυαλό μου πάντα και του Παπάζογλου:

..............................

Αχ Ελλάδα σ' αγαπώ
και βαθιά σ' ευχαριστώ
γιατί μ' έμαθες και ξέρω
ν' ανασαίνω όπου βρεθώ
να πεθαίνω όπου πατώ
και να μη σε υποφέρω

 

Αχ Ελλάδα θα στο πω
πριν λαλήσεις πετεινό
δεκατρείς φορές μ' αρνιέσαι
μ' εκβιάζεις μου κολλάς
σαν το νόθο με πετάς
μα κι απάνω μου κρεμιέσαι

.......................................

 

Μια αναφορά στην έννοια της ζωντανής βιβλιοθήκης το 1854!

Ο Εντμόντ Αμπού (Edmond About) ήταν Γάλλος αρχαιολόγος. Ήρθε στην Ελλάδα τη διετία 1852-53, ταξίδεψε σε πολλά μέρη του τότε ελληνικού βασιλείου και περιέγραψε τις εντυπώσεις του στο βιβλίο του “La Grèce contemporaine”, το οποίο εκδόθηκε στη Γαλλία το 1854 και σε δεύτερη έκδοση το 1855. Το βιβλίο μεταφράστηκε στην ελληνική εκατό και πλέον χρόνια αργότερα από τον Α. Σπήλιο με πρόλογο, επιμέλεια και σχολιασμό του Τάσου Βουρνά και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αφοί Τολίδη με τον τίτλο “Η Ελλάδα του Όθωνος. “Η σύγχρονη Ελλάδα” 1854” (δυστυχώς, όπως στα περισσότερα βιβλία που εκδόθηκαν μέχρι τη δεκαετία του '70, δεν υπάρχει έτος έκδοσης ούτε άλλη πληροφορία ενδεικτική της περιόδου έκδοσης, πέραν της αναφοράς από τον Βουρνά στον πρόλογο του 1972 ως έτους έκδοσης άλλου βιβλίου στο οποίο παραπέμπει).

Ο Αμπού ασχολείται με όλες τις πλευρές της ζωής στην Ελλάδα, Περιγράφει τόπους, ανθρώπους, καταστάσεις, ήθη και έθιμα. Είναι καλός γνώστης του ελληνικού πολιτισμού και συχνά παραπέμπει σε στοιχεία από την αρχαιότητα. Ο συγγραφέας, με τη ματιά του εξωτερικού παρατηρητή, με τη ματιά βεβαίως του Γάλλου που θεωρεί ότι οι Έλληνες χρωστούν πολλά για την ανεξαρτησία τους στις Μεγάλες Δυνάμεις και κυρίως στους Γάλλους, περιγράφει με στοιχεία την πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση της εποχής, διατυπώνει και τις προσωπικές του απόψεις για τα προβλήματα και τις κακοδαιμονίες που υπάρχουν, αποδίδοντάς τα σε μεγάλο βαθμό στην οθωμανική κυριαρχία και στο ρόλο αυτών που κυβέρνησαν μετά την ανεξαρτησία με έμφαση στη βασιλεία του Όθωνα. Το βιβλίο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και σε πολλά σημεία, δυστυχώς, σκέφτεται ο αναγνώστης ότι είναι “σαν να μην πέρασε μια μέρα”, συγκρίνοντας με τη σημερινή κατάσταση. Είναι κι ένα βάλσαμο, κι ας κατηγορήθηκε κάποτε ως προϊόν μισελληνισμού, απέναντι στις θεωρίες του άχρηστου Έλληνα όπου κυριαρχούν η απαξίωση και η αναξιοπρέπεια.

Εδώ θα ήθελα μόνο να απομονώσω ένα στοιχείο από τις πολλές αφηγήσεις που κάνει όταν επισκέπτεται τους τόπους της Ελλάδας. Συχνά ο Αμπού με τη συνοδεία του (και περιγράφει πολύ όμορφα και παραστατικά πώς ταξίδευαν την εποχή εκείνη, εξοπλισμός, συνοδοί-ταχυδρόμοι κτλ.) ταξίδευε για μέρες στα χωριά της Πελοποννήσου που φαινόταν ν' αγαπά ιδιαίτερα για τις πολλές φυσικές της ομορφιές και το ιστορικό βάρος που κουβαλούν οι τόποι της.

Έτσι, στο κεφάλαιο που αναφέρεται στη σχέση των Ελλήνων με τα γράμματα και τη μόρφωση, αναφέρει ότι έχουν “μυαλό τόσο όσο κανένας λαός του κόσμου”. Κι ένας λαός, λέει, “που έχει εξυπνάδα και φιλότιμο είναι ένας λαός για τον οποίο δεν πρέπει διόλου ν' απελπίζεται κανείς”. Σ' ένα από τα ταξίδια στα βουνά της Αρκαδίας, λοιπόν, οι αγωγιάτες έχασαν το δρόμο και βρέθηκαν “σ' ένα απόκρημνο χωριό, μακριά από στρωμένους δρόμους και από την κυκλοφορία των ταξιδιωτών: οι κάτοικοι δεν θυμούνταν να έχουν δει ένα ευρωπαϊκό ρούχο”. Τους παρέλαβε τότε ο δάσκαλος του χωριού και άρχισε να τους διηγείται όλες τις μυθολογικές δόξες του τόπου: για τον Ερμή που γεννήθηκε σε τούτο το βουνό και που έκλεψε τα βόδια του Απόλλωνα, για τον Ηρακλή που έφτασε τον κάπρο του Ερύμανθου “εκεί κάτω πίσω από την εκκλησία”, για τον Πάνα που ήταν από τη Γορτυνία και κυνηγούσε τη Σύριγγα στις όχθες του Λάδωνα...

Αλλά επειδή, όπως λέει ο Αμπού, οι Έλληνες “έχουν ίση προθυμία να αφηγούνται εκείνο που ξέρουν και να μαθαίνουν εκείνο που αγνοούν”, μόλις τέλειωσε ο δάσκαλος τις ιστορίες του (“που μας μάθαινε πράγματα που τα ξαίραμε καλύτερα από εκείνον”), ζήτησε να κάνει κι ο ίδιος μερικές ερωτήσεις.

Γράφει ο Αμπού:

“Αν καμιά φορά πόθησα να είμαι μια ζωντανή εγκυκλοπαίδεια, αυτό έγινε κατά τη διάρκεια της εξέτασης που ο καλός αυτός άνθρωπος με έκανε να υποστώ. Όλα τα νιάτα του τόπου άκουγαν άπληστα τις απαντήσεις μου και δεν παρέλειπαν μια τόσο καλή ευκαιρία για να μορφωθούν. Αν κάποιος μ' άφηνε να ξεκουραστώ μια στιγμή, όλοι οι γείτονές του του πρότειναν νέες ερωτήσεις. Έπρεπε να τους μιλήσω για τη Γαλλία, για το Παρίσι, για τα μεγάλα ποτάμια μας, για τους σιδηρόδρομους, τα αερόστατα, για την Αγγλία και για την Κίνα, και κυρίως για την Καλιφόρνια. Η περιέργειά τους δεν ήταν πολύ αμαθής και οι ερωτήσεις τους οι ίδιες έδειχναν ότι ήξαιραν αρκετά πράγματα. Άκουγαν τις απαντήσεις μου μέσα σε μιά θυελλώδη σιωπή και τις μεταδίδανε σε κείνους που ήτανε πολύ μακρυά για να μ' ακούνε. Έτσι ασφαλώς θα άκουγαν τον Ηρόδοτο όταν διηγούνταν τα θαύματα της Αιγύπτου και της Ινδίας σ' αυτό το λαό τον ζυμωμένο με περιέργεια και εξυπνάδα”.