Το Διεθνές Συνέδριο Βιβλιοθηκών της IFLA στην Αθήνα

Ξεκινά σήμερα τις εργασίες του στην Αθήνα το 85ο Συνέδριο της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Ενώσεων Βιβλιοθηκών και Ιδρυμάτων IFLA (International Federation of Library Associations and Institutions) με την υποστήριξη της Ένωσης Ελλήνων Βιβλιοθηκονόμων και Επιστημόνων Πληροφόρησης (ΕΕΒΕΠ) και της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδας. Το συνέδριο θα πραγματοποιηθεί στο Διεθνές Συνεδριακό Κέντρο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και θα διαρκέσει μέχρι την Παρασκευή 30 Αυγούστου 2019.

Θέμα του είναι “Libraries: dialogue for change” (Βιβλιοθήκες: διάλογος για αλλαγή). Γίνεται αντιληπτό ότι το θέμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, αφού είναι υπαρκτός ο προβληματισμός για τον ρόλο των βιβλιοθηκών στη σημερινή εποχή. Η εποχή μας δεν χαρακτηρίζεται απλώς από την τεχνολογική επανάσταση με την εξέλιξη των τεχνολογιών πληροφορικής και πληροφόρησης, όπως σημειώναμε πριν από μερικές δεκαετίες και όπου οι βιβλιοθήκες ήταν πρωτοπόρες στην αξιοποίηση αλλά και στη συμβολή της περαιτέρω ανάπτυξής τους· σήμερα, οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών αναπτύσσονται συνεχώς και εξελίσσονται ταχύτατα, όμως αυτό που κυριαρχεί (λόγω και αυτών των τεχνολογικών επιτευγμάτων) είναι η δυνατότητα διάχυσης της πληροφόρησης από ποικίλα και διαφορετικά μέσα, θα έλεγα η πραγματική πληροφοριακή έκρηξη (σε σύγκριση με αυτά που λέγαμε στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα αναφερόμενοι στην εκθετική ανάπτυξη της, επιστημονικής κυρίως, πληροφόρησης). Γι’ αυτό θα έλεγα καλύτερα ότι γενικά κυριαρχεί η δυνατότητα διάχυσης κάθε πληροφόρησης με οποιοδήποτε τρόπο, σε οποιαδήποτε μορφή, με κάθε μέσον και με οποιαδήποτε κριτήρια ποιότητας. 

Έτσι, συχνά ακούγεται ο προβληματισμός «και τι χρειάζονται πλέον οι βιβλιοθήκες, αφού όλα τα βρίσκω στο Διαδίκτυο;». Θα απαντούσα ότι δεν είναι έτσι βέβαια, ότι οι βιβλιοθήκες έχουν ως βασικό ρόλο και χαρακτηριστικό την οργανωμένη διαχείριση της ανθρώπινης γνώσης και ότι οι βιβλιοθήκες είναι οι θεσμοί που (από πάντα) έχουν ως κύριο αντικείμενο ενασχόλησης την αλυσίδα διαχείρισης των πληροφοριών (αναζήτηση, ανάκτηση, απόκτηση, συλλογή, επεξεργασία, καταχώριση, αποθήκευση, διάθεση, δημοσιοποίηση, αξιολόγηση), αυτό, δηλαδή, που και σήμερα χρειάζεται περισσότερο από ποτέ, όπως έθιξα και παραπάνω. Θα μπορούσα σε άλλη ανάρτηση να αναλύσω περισσότερο αυτή τη θέση, αλλά και το Διεθνές Συνέδριο της Αθήνας σε αυτά τα ζητήματα ακουμπά, έχοντας βέβαια ως δεδομένο ότι οι βιβλιοθήκες έχουν ρόλο, αλλά ταυτόχρονα και την υποχρέωση ή ανάγκη προσαρμογής στα νέα δεδομένα της εποχής, τεχνολογικά, κοινωνικά, πολιτισμικά κτλ. 

Όπως διαβάζουμε στο Δελτίο Τύπου της ΕΕΒΕΠ: 

Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των συνέδρων θα βρεθούν για επτά ημέρες ζητήματα όπως: η στάση των βιβλιοθηκών και της IFLA απέναντι σε σοβαρές κοινωνικές και οικονομικές αλλαγές, η συμβολή της τεχνολογίας στην ανοιχτή προσβασιμότητα στην πληροφορία, ο ρόλος των βιβλιοθηκών στην εκπαιδευτική διαδικασία, στην ανάπτυξη της έρευνας και των επιστημών, αλλά και στη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής (υγεία, βιοεπιστήμες). Εξάλλου, στις θεματικές του συνεδρίου διερευνάται και ο νέος ρόλος των βιβλιοθηκονόμων για την προώθηση της ερευνητικής διαδικασίας, αλλά και η ευελιξία που πρέπει πλέον να διαθέτουν στα νέα τεχνολογικά δεδομένα, προκειμένου να είναι σε θέση να αλληλεπιδρούν με την κοινωνία μέσω αποτελεσματικών μεθόδων διάχυσης της γνώσης.

Είναι μεγάλο και σημαντικό συνέδριο, ήταν φιλόδοξη η πρωτοβουλία ανάληψης αυτής της διοργάνωσης, νομίζω όμως και ελπίζω ότι το μεράκι των ελληνικών φορέων που είχαν την τόλμη, με τη συνεισφορά των 250 εθελοντών και με την οικονομική υποστήριξη αρκετών ιδρυμάτων και εταιρειών, θα έχει αποτελέσματα και ότι το συνέδριο θα δώσει θετικά και χρήσιμα στοιχεία και για τον τόπο μας, για τις βιβλιοθήκες και, κυρίως, για τη δυνατότητα αλλά και την ανάγκη οι βιβλιοθήκες να έχουν μεγαλύτερο ρόλο στα εκπαιδευτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά κ.ά. ζητήματα που μας αφορούν. Άποψή μου είναι ότι έχουμε βιβλιοθήκες, ότι τα τελευταία 50 χρόνια οι ελληνικές βιβλιοθήκες έχουν σημειώσει σημαντική πρόοδο και δεν υστερούν (λειτουργικά, τεχνολογικά κτλ.) από βιβλιοθήκες άλλων χωρών, ότι οι βιβλιοθηκονόμοι και μάλιστα οι νέες γενιές βιβλιοθηκονόμων είναι εκπαιδευμένοι και εξαιρετικά ενημερωμένοι γύρω από τις διεθνείς εξελίξεις· δεν είμαι όμως σίγουρη ότι ο βαθμός προσέγγισης χρηστών (επισκεπτών) είναι ανάλογος και αυτό δεν οφείλεται, κατά τη γνώμη μου, μόνο (ή τόσο) στις βιβλιοθήκες και το προσωπικό τους, αλλά είναι γενικότερο ζήτημα που αφορά την οικογένεια, το σχολείο, την Πολιτεία, δηλαδή την ευαισθησία όλων μας απέναντι στο θεσμό της βιβλιοθήκης, την ανάγκη μας να επισκεφθούμε και να χρησιμοποιήσουμε μια βιβλιοθήκη – όταν μάλιστα πλέον και … τα παιδιά κάνουν τις εργασίες τους με υλικό από το Διαδίκτυο! 

Πολλά ζητήματα, σκόρπιες σκέψεις, εξάλλου έχω γράψει κι άλλες φορές απόψεις μου (βλ. βιβλιοθήκες). Σήμερα είναι η πρώτη μέρα ενός μεγάλου σημαντικού Συνεδρίου, στο τέλος θα περιμένουμε και τα ειδικότερα συμπεράσματα. Το Συνέδριο είναι και μια γιορτή, είναι μια ευκαιρία συνάντησης ανθρώπων από όλα τα μέρη της γης, θα συμμετάσχουν 3.500 σύνεδροι από 135 χώρες, ευτυχώς, δεν υπάρχουν ζητήματα διακρίσεων, η IFLA είναι φορέας με δημοκρατικές, ανθρωπιστικές ευαισθησίες (θα μπορούσε, αλήθεια, να είναι διαφορετικά για έναν θεσμό σχετικό με βιβλιοθήκες, όταν η βιβλιοθήκη είναι η ίδια φορέας δημοκρατίας ως φορέας γνώσης και πληροφορίας;). Έχω αντίστοιχη εμπειρία από τη συμμετοχή μου στο 62ο Συνέδριο το 1996 στο Πεκίνο (όπου, μάλιστα, συμμετείχα σε μια συζήτηση για την γκρίζα βιβλιογραφία στην επιστήμη και την τεχνολογία, τη βιβλιογραφία που δεν εκδίδεται από τυπικούς εμπορικούς εκδοτικούς φορείς, ενώ σε πόστερ παρουσίασα το σύστημα εικονικών βιβλιοθηκών του ΤΕΕ). Ήταν και τότε μια γιορτή και ήταν επίσης μια ευκαιρία γνωριμίας με τη χώρα φιλοξενίας. Έτσι και τώρα. Ας ευχηθούμε καλή επιτυχία και βέβαια καλή δύναμη στους διοργανωτές. 

Περισσότερες πληροφορίες στον ιστότοπο: https://2019.ifla.org/

Οι βιβλιοθήκες στη μάχη για τον έλεγχο ψευδών ειδήσεων (fake news)

Το Λεξικό της Οξφόρδης όρισε ως λέξη της χρονιάς για το 2016 τη λέξη "μετα-αλήθεια" (post-truth), ορίζοντάς την ως κάτι το οποίο σχετίζεται ή υποδηλώνει περιστάσεις όπου τα αντικειμενικά γεγονότα ασκούν μικρότερη επιρροή για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης από ό,τι το συναίσθημα και οι προσωπικές πεποιθήσεις.

an adjective defined as ‘relating to or denoting circumstances in which objective facts are less influential in shaping public opinion than appeals to emotion and personal belief’

Η μετα-αλήθεια συνδέεται με τις ψευδείς ειδήσεις που κυκλοφορούν κυρίως στο Διαδίκτυο μέσω των κοινωνικών δικτύων (fake news, hoax news), άλλως με την παραπληροφόρηση. Στα ελληνικά λέμε κακή πληροφόρηση, λανθασμένη πληροφόρηση, ψευδή πληροφόρηση, παραπληροφόρηση, χωρίς να είναι πάντα σαφή τα όρια της κάθε έννοιας και χωρίς να υποδηλώνεται σαφώς η ύπαρξη ή όχι προθέσεων στον τύπο της πληροφόρησης που παρέχεται. Αντίθετα, στην αγγλική υπάρχουν οι έννοιες disinformation και misinformation στις οποίες υπάρχει αυτή η διάκριση της κακής ή λανθασμένης πληροφόρησης με ή χωρίς πρόθεση αντίστοιχα.

Όσο για την έννοια "παραπληροφόρηση", βλέπουμε ότι χρησιμοποιείται αδιακρίτως. Για παράδειγμα, στο Λεξικό Τριανταφυλλίδη διαβάζουμε ότι είναι "η (σκόπιμη) διάδοση, διοχέτευση ψευδών πληροφοριών με στόχο ή με αποτέλεσμα την παραπλάνηση, τη σύγχυση του αποδέκτη", αποδίδει δηλαδή πρόθεση στον παραπληροφορούντα ενώ δίνει ως αντίστοιχο αγγλικό τον όρο misinformation. Το ίδιο κάνει και το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Έτσι, στα ελληνικά δεν έχουμε διαφορετικούς όρους (κατασημάνσεις όπως λέμε στην Ορολογία) για τις δύο έννοιες. Σε σχετική παλιότερη συζήτηση στο Translatum γίνεται διάκριση ανάμεσα στην παραπληροφόρηση που είναι η υποβολιμαία διασπορά ψευδών ειδήσεων (disinformation) και στην κακή πληροφόρηση που είναι η απλή λάθος πληροφόρηση (από άγνοια ή αμέλεια διασταύρωσης στοιχείων) (misinformation), χωρίς πάντως να δίνεται συνέχεια στον σχετικό προβληματισμό.

Είναι προφανές ότι και οι δύο τύποι παραπληροφόρησης έχουν σοβαρές συνέπειες. Μάλιστα και στη "χωρίς πρόθεση" misinformation, ακόμη κι αν έχει ως αφετηρία την άγνοια, η επαναλαμβανόμενη χρήση μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα (χωρίς να υποβαθμίζεται έτσι κι αλλιώς η σημασία της ίδιας της άγνοιας ή της ημιμάθειας - που είναι, θάλεγα, σχεδόν το ίδιο πράγμα).

Γίνεται πολύς λόγος για την έννοια της μετα-αλήθειας, τόσο στα διεθνή όσο και στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης, σε εφημερίδες, δικτυακούς τόπους, συζητήσεις κτλ. (για το οποίο θα γράψω λίγες σκέψεις σε επόμενη ανάρτηση). Εδώ θα σταθώ στην περίπτωση των βιβλιοθηκών και σε πρωτοβουλίες που παίρνουν βιβλιοθήκες και ενώσεις τους για την αντιμετώπιση των προβλημάτων κακής/ψευδούς/παραπλανητικής πληροφόρησης.

Οι βιβλιοθήκες εξ ορισμού και εκ του αντικειμένου τους, ως χώροι (φυσικοί και ψηφιακοί) συγκέντρωσης, επεξεργασίας, διαφύλαξης και διάχυσης των προϊόντων αλλά και της ίδιας της πληροφορίας, έχουν κυρίαρχο ρόλο και λόγο στην εξασφάλιση αξιοπιστίας, ορθότητας και αλήθειας στην πληροφόρηση.

Εξάλλου, όταν διδάσκουμε στους φοιτητές βιβλιοθηκονομίας τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά της πληροφορίας, ακριβώς αυτά τα στοιχεία προσπαθούμε να ξεκαθαρίσουμε. Διαβάζω από παλιές σημειώσεις μου τι έλεγα στο εισαγωγικό μάθημα για την αξιολόγηση των πληροφοριακών συστημάτων:

Ιδιότητες της πληροφορίας:

• μειώνει την αβεβαιότητα (αταξία – εντροπία)·
• μπορεί να είναι αληθής ή ψευδής·
• μπορεί να είναι νέα ή αυξητική·
• μπορεί να διορθώνει ψευδή πληροφορία·
• μπορεί να επιβεβαιώνει και/ή να συμπληρώνει υπάρχουσα πληροφορία·
• έχει αξία όσον αφορά το περιεχόμενο και την επικαιρότητα.

Χαρακτηριστικά της πληροφορίας:

• ποιότητα (σε σχέση με την ορθότητα, την αντικειμενικότητα, την επικαιρότητα)·
• ποσότητα (έμφαση στη σχετικότητα/συνάφεια και όχι στον όγκο)·
• επικαιρότητα (εξυπηρέτηση των αναγκών σχεδιασμού, ελέγχου, λήψης αποφάσεων)·
• ταχύτητα (ρόλος στην λήψη αποφάσεων – οικονομική αποτίμηση – η βραδύτητα μπορεί να καταστήσει την πληροφορία άχρηστη)·
• έλεγχος σφαλμάτων (αντιμετώπιση προβληματικών περιοχών)·
• παρουσίαση (συσχέτιση με επικοινωνία)·
• σχετικότητα/συνάφεια (δυσκολία στην αξιολόγηση).

Επομένως, οι βιβλιοθήκες και οι βιβλιοθηκονόμοι έχουν τις δυνατότητες και το ρόλο ώστε να αναπτύξουν δραστηριότητες ελέγχου και αξιολόγησης των πληροφοριών και των πληροφοριακών πόρων ως προς συγκεκριμένα κριτήρια, αυτόνομα ή σε συνεργασία με άλλες κατηγορίες ενδιαφερομένων, όπως είναι οι δημοσιογράφοι, οι εκπαιδευτικοί κ.ά. Ήδη αυτό γίνεται σε βιβλιοθήκες άλλων χωρών. Παραθέτω εδώ κάποια παραδείγματα από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου έχει σημειωθεί έκρηξη ψευδούς πληροφόρησης, ιδιαίτερα μετά την εκλογή Τραμπ, αλλά και όπου βιβλιοθηκονόμοι και άλλοι σκεπτόμενοι άνθρωποι - ευτυχώς - αναζητούν τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος.

Η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Johns Hopkins δίνει πληροφορίες και παραδείγματα
σχετικά με τις έννοιες propaganda, misinformation, disinformation  

Οδηγός και εργαλεία για την αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων
στη Βιβλιοθήκη του Χάρβαρντ

Στο περιοδικό της Αμερικανικής Ένωσης  Βιβλιοθηκών (ALA) διαβάζουμε άρθρο με τίτλο "Fighting Fake News: How libraries can lead the way on media literacy", στο οποίο υπογραμμίζεται ο ρόλος και η υποχρέωση των βιβλιοθηκονόμων κάθε είδους βιβλιοθήκης να ενημερώνουν σωστά τους χρήστες τους, να αποκαλύπτουν τις ψευδείς ειδήσεις (δίνοντας μάλιστα ως παράδειγμα την ψευδή είδηση ότι ο Πάπας είχε συγχαρεί τον Τραμπ για την εκλογή του!) και να συνεργάζονται με τους δημοσιογράφους (φυσικούς συμμάχους τους ονομάζει) ώστε να υποστηρίζεται η πληροφοριακή παιδεία για όλους. Καταλήγει μάλιστα, ότι όλος αυτός ο θόρυβος για τις ψευδείς ειδήσεις μπορεί να έχει και θετικό αποτέλεσμα για τους βιβλιοθηκονόμους, ότι δηλαδή η πληροφοριακή παιδεία, ως προς τα μέσα ενημέρωσης αλλά και κάθε άλλο τύπο περιεχομένου, θα αναγνωριστεί τελικά ως βασική δεξιότητα στην ψηφιακή εποχή.

Σημειώνεται ότι η ALA έχει ασχοληθεί εκτενώς με το ζήτημα των ψευδών ειδήσεων, ενώ εδώ και χρόνια συνιστά στα μέλη της τη χρήση του CRAAP Test για την αξιολόγηση των δικτυακών τόπων, για τον έλεγχο και τον εντοπισμό της παραπληροφόρησης. Τα κριτήρια που λαμβάνονται υπόψη στη μέθοδο αυτή είναι: επικαιρότητα (currency), συνάφεια (relevance), υπευθυνότητα (authority), ορθότητα (accuracy) και σκοπός (purpose). Τον τελευταίο καιρό δε, μετά την εκλογή Τραμπ, επανεξετάζονται τα κριτήρια δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση σε κάποια στοιχεία (όπως π.χ. το κριτήριο της υπευθυνότητας, όπου για την αξιολόγηση του συγγραφέα, συντάκτη, εκδότη κτλ. δεν αρκεί ο τίτλος ή η ιδιότητα) με γνώμονα την προστασία των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων όλων των ομάδων του πληθυσμού (όπως έμφυλων δικαιωμάτων, δικαιωμάτων μεταναστών κ.α.).

CRAAP Test (Πηγή εικόνας)

Αν και ανέφερα τους λόγους για τους οποίους έδωσα περισσότερο χώρο στην εικόνα από τις Ηνωμένες Πολιτείες, θα πρέπει να αναφέρω ότι ήδη υπάρχει κινητικότητα και σε διεθνές επίπεδο.  Η Διεθνής Ομοσπονδία Ενώσεων Βιβλιοθηκών IFLA, συμμετέχοντας στη συζήτηση για την αντιμετώπιση αυτής της "λαίλαπας", κυκλοφόρησε μια αφίσα με γενικές οδηγίες για τον εντοπισμό και τον έλεγχο των ψευδών ειδήσεων. Οι οδηγίες αυτές βασίζονται σε σχετικό κείμενο που δημοσιεύτηκε τον περασμένο Νοέμβριο στον ιστότοπο του Οργανισμού FactCheck.org.

Ανοιχτό πεδίο και για τις ελληνικές βιβλιοθήκες ν' αναζητούν την αλήθεια, όπως σημείωνε ήδη στο πρωτοχρονιάτικο άρθρο του στην Αυγή ο "Καλλίμαχος". Αλλά και ν' αναζητούν, να διαμορφώνουν και να καθιερώνουν ρόλους, όπως ας πούμε το παράδειγμα της εγγραμματοσύνης - πληροφοριακής παιδείας - που αναφέρθηκε παραπάνω. Μόνο που χρειάζεται ξανακοίταγμα τι σημαίνει αυτό στις σημερινές συνθήκες. Όχι εύκολο έργο. Έτσι πάντως όμως οι βιβλιοθήκες θα εξακολουθήσουν να υπηρετούν πρωτίστως την πληροφόρηση και τη γνώση μάλλον παρά (συχνά μόνο ή με προτεραιότητα) τη ... διάθεση χώρου και προσωπικού για δραστηριότητες κατασκευών (ως "makerspaces", χωρίς πάντως απαραίτητα και να αποκλείονται αυτές).

-------------------------------------------
Σημείωση: Το αφισάκι με τις οδηγίες της IFLA στα ελληνικά είναι δικής μου απόδοσης, με χαρά όμως είδα ότι αναμένεται σύντομα και η επίσημη κυκλοφορία στη γλώσσα μας.