Η λειτουργία του αναγνώστη και η δύναμη της ποίησης

"Η λειτουργία του αναγνώστη / 2

Συμπληρωνόταν μισός αιώνας από το θάνατο του Σέσαρ Βαγιέχο και προγραμματίστηκαν εορτασμοί. Ο Χούλιο Βέλεθ διοργάνωσε στην ισπανία συνέδρια, σεμινάρια, εκδόσεις και μιαν έκθεση η οποία παρουσίαζε εικόνες του ποιητή, της χώρας του, της εποχής και των ανθρώπων του.

Όμως, εκείνες τις ημέρες, ο Χούλιο Βέλεθ γνώρισε τον Χοσέ Μανουέλ Καστανιόν. Και τότε, κάθε φόρος τιμής του φάνηκε μηδαμινός.

Ο  Χοσέ Μανουέλ Καστανιόν ήταν λοχαγός στον ισπανικό εμφύλιο. Μαχόμενος υπέρ του Φράνκο, είχε χάσει ένα χέρι και κερδίσει μερικά μετάλλια.

Μια νύχτα, λίγο μετά τη λήξη του πολέμου, ο λοχαγός ανακάλυψε κατά τύχη ένα απαγορευμένο βιβλίο. Έσκυψε, διάβασε έναν στίχο, διάβασε δυο στίχους, και πια δεν μπόρεσε να ξεκολλήσει. Ο λοχαγός Καστανιόν, ήρωας του νικηφόρου στρατού, πέρασε όλη τη νυχτα ξάγρυπνος, αιχμαλωτισμένος, διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας τον Σέσαρ Βαγιέχο, ποιητή των ηττημένων. Και ξημερώνοντας εκείνη η νύχτα, αποκήρυξε το στρατό κι αρνήθηκε να ξαναεισπράξει έστω και μία πεσέτα από την κυβέρνηση του Φράνκο.

Κατόπιν, τον φυλάκισαν και πήρε το δρόμο της εξορίας."

 

Έτσι λοιπόν, η ποίηση του περουβιανού ποιητή Σέσαρ Βαγιέχο βρήκε τον ισπανό συγγραφέα Χοσέ Μανουέλ Καστανιόν. Και μεις βρήκαμε την όμορφη ιστορία τους, που είναι αληθινή, γραμμένη από τον ουρουγουανό συγγραφέα Εδουάρδο Γκαλεάνο στο "βιβλίο των εναγκαλισμών" (εκδ. Κέδρος 2001, μτφρ. Μελίνα Παναγιωτίδου)

Ο Σέσαρ Βαγιέχο (1892-1938) ήταν περουβιανός ποιητής, πρωτοπόρος στο κίνημα του σουρεαλισμού. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα "Ποιητικά Άπαντα" του ποιητή σε μετάφραση από τον Ρήγα Καππάτο (εκδ. Gutenberg, 2010).

Ο Χοσέ Μανουέλ Καστανιόν ήταν Ισπανός συγγραφέας, ο οποίος πολέμησε αρχικά στο πλευρό του Φράνκο, κατάφερε όμως να ξεφύγει και ...  φυσικά να υποστεί τις συνέπειες του φασιστικού καθεστώτος. Για την αγάπη του στον περουβιανό ποιητή είχε τιμηθεί στο γενέθλιο τόπο του Βαγιέχο, το χωριό Σαντιάγο ντε Τσιούκο στις περουβιανές Άνδεις. 

Η ποίηση του Βαγιέχο βρήκε τον Καστανιόν, η ποίηση του Βαγιέχο βρήκε όμως και τον Θανάση Παπακωνσταντίνου κι έγραψε το τραγούδι ""Διάφανος". Το εμπνεύστηκε από το ποίημα του Βαγιέχο "Ποίημα για να διαβαστεί & να τραγουδηθεί". Ωραία ιδέα!

Έχει λοιπόν τη δύναμή της η ποίηση και σε βρίσκει. Όπως λέει ο Τίτος Πατρίκιος στην τελευταία του συλλογή:

...

Ἐκεῖ ποὺ ξανασκέφτεσαι ἂν γίνεται οἱ ἄνθρωποι

νὰ σμίξουν

ὄχι μόνο τὴν ὥρα μιᾶς ἐπικείμενης καταστροφῆς

ἀλλὰ καὶ μέσα στὴ βολὴ τῶν ἥσυχων ἡμερῶν τους

ἂν γίνεται νὰ συναντηθοῦν οἱ φίλοι ποὺ ἔχουνε ξεκόψει

ὄχι μόνο στὴν ἔξαρση τῶν λυτρωτικῶν τους ὁραμάτων

ἀλλὰ καὶ μέσα στὴν τριβὴ ἀτομικῶν ἐπιδιώξεων

ἂν γίνεται οἱ ἄλλοι νὰ χωρέσουν στὸν προσωπικό σου

χρόνο

μαζί τους νὰ μονοιάσεις μὲς στὸν ἀπόρρητό σου χῶρο

...

ἐκεῖ ποὺ ἀναλογίζεσαι ἂν μπορεῖς ἀκόμα ν’ ἀπευθύνεσαι

σὲ ὅσους ἀπορρίπτουν πρὶν κὰν ἀκούσουνε τὰ λόγια σου

νὰ μὴν σιωπᾶς μπροστὰ σ’ αὐτοὺς ποὺ δὲν θέλουνε νὰ ξέρουν

πὼς ὅλοι μαζὶ βαδίζουμε πρὸς τὸν θάνατο

ἐκεῖ ποὺ προσπαθεῖς νὰ μεταπείσεις ὅσους ἀρνιοῦνται

πὼς ἡ ζωὴ εἶναι ἀπὸ μόνη της ἕνα θαῦμα...

Ἐκεῖ ἀπάνω σὲ βρίσκει ἡ ποίηση

...

Την χρειαζόμαστε την ποίηση, γι' αυτό  "από δω και πέρα", για να μας βρίσκει, δεν πρέπει "ν' αφαιρέσουμε... απ' τον ποιητή τα οράματά του..." όπως τραγούδησε στην ιδιαίτερη ποιητική του γλώσσα ο Νάνος Βαλαωρίτης.

Και βέβαια, τελειώνοντας, δεν μπορώ να μην κάνω αναφορά στο Μίκη Θεοδωράκη και στο Μάνο Χατζηδάκι. Τους βρήκε η ποίηση ή βρήκαν την ποίηση και μας τη γνώρισαν. Άξιοι! 

Τα λόγια ρίχνουν καθεστώτα; Ή όταν θέλουν ανδρεία τα λόγια τα σοφά...

"... Ψυχικά εντόσθια, αυτό είναι όλο. Μπορείς να πείς πως υπάρχει και ο πόθος του Σουλτάνου, να λατρεύεις και να λατρεύεσαι τελείως μόνος αποκλείοντας όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Στην παλιά Ανατολή, γεννήθηκε έτσι το χαρέμι, και σήμερα έχουμε στη θέση του την οικογένεια, τον έρωτα και το σκύλο.  Και μπορώ να πώ πως η μανία μιας τέτοιας αποκλειστικής κατοχής ενός ανθρώπου , ώστε να μην μπορεί να πλησιάσει κανένας άλλος, είναι δείγμα προσωπικής μοναξιάς μέσα στην ανθρώπινη κοινότητα που ακόμα και οι σοσιαλιστές σπάνια την απαρνούνται. Εάν το δείς έτσι, δεν είμαστε τίποτε άλλο από μια αστική παρεκτροπή. Δες! Τι υπέροχο!..."

Βρήκα το παραπάνω απόσπασμα στον "Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες" του Ρόμπερτ Μούζιλ (εκδ. Οδυσσέας, τ. ΙΙ, σελ. 328, μετάφραση από την Τούλα Σιετή που δυστυχώς έφυγε πρόωρα το 2010), κάνοντας το τέχνασμα που αναφέρει ο Κούντερα στο βιβλίο του "Η τέχνη του μυθιστορήματος" (εκδ. Εστία, 1996, μετάφραση Φίλ. Δρακονταειδής): "Οταν παίρνω στα χέρια μου αυτό το βιβλίο το ανοίγω πάντοτε στην τύχη, σε οποιαδήποτε σελίδα, χωρίς να με ενδιαφέρει τόσο αυτό που προηγείται ή αυτό που ακολουθεί. Κάθε απόσπασμα διαθέτει από μόνο του μια δική του αξία, μια δική του σοφία, που είναι πάντα εντυπωσιακή." (Παράθεση από το άρθρο του Θανάση Γιαλκέτση στην Ελευθεροτυπία 4/1/2004 "Γιατί διαλέγω τον Μούζιλ"). Οι συμπτώσεις με την ώρα που τα γράφω αυτά και με αυτά που παρακολουθώ να διαδραματίζονται στην πατρίδα μου απόψε και τόσες ημέρες τώρα είναι πραγματικά ανατριχιαστικές...

Ο Μούζιλ στο "Περί βλακείας" (εκδ. Δελφίνι, 1992), όπως σημειώνει πολύ όμορφα ο μεταφραστής του Γιώργος Κεντρωτής, πιστεύει ότι μέσω της πρόσδοσης νοήματος στα πράγματα, της νοηματοδοσίας, συγχωνεύονται το "εν τοις πράγμασι αντίκρυσμα του λόγου" με το νόημα. Γράφει:

"... Περιστασιακά είμαστε όλοι βλάκες, περιστασιακά, επίσης, πρέπει να ενεργούμε σαν τυφλοί, ή έστω, σαν μισότυφλοι, γιατί διαφορετικά ο κόσμος θα έπαυε να κινείται. Αλλά εάν ο κανόνας, που θα συναγόταν από τους κινδύνους της βλακείας, είναι "να απέχεις από κρίσεις και αποφάνσεις για ό,τι δεν πολυκαταλαβαίνεις", τότε είναι κάτι παραπάνω από ασφαλές ότι οι άνθρωποι θα παρέμεναν εσαεί αδρανείς!..."

Έχει ενδιαφέρον η ανάλυση του Γιώργου Κεντρωτή για τη νοηματοδότηση των πραγμάτων μέσω του λόγου, όπως γίνεται από τον Ρόμπερτ Μούζιλ, αλλά αντίστοιχα και από τον Τίτο Πατρίκιο στο ποίημά του Οι στίχοι, 3 από τη συλλογή "Αντικριστοί Καθρέφτες" (εκδ. Στιγμή, 1991):

Κανένας στίχος δεν ανατρέπει καθεστώτα

είχα γράψει πριν από χρόνια

κι ως σήμερα μου το καταλογίζουν.

Όμως οι στίχοι κάνουν τη δική τους τη δουλειά

δείχνουν τα καθεστώτα, τα κατονομάζουν

ακόμα κι όταν πάνε να εξωραϊστούν

ν΄ανακαινίσουν λίγο τη βιτρίνα

ν΄αλλάξουν επωνυμάι και ταμπέλα.

Μάλιστα οι στίχοι κάποτε πετυχαίνουν

σ΄απρόσμενες στάσεις τους ηγέτες

βέβαιους πως κανένας δεν τους βλέπει

με σώβρακο κιτρινισμένο κι ανοιχτό

πριν φορέσουν περισκελίδα ή παντελόνι

με καλαμέναι πόδια παντόφλες στραβοπατημένες

πριν βάλουν μπότες ή σκαρπίνια

με την κοιλιά να ξεχειλάει πριν τη ρουφήξουν

για να κουμπώσουν το αμπέχονο ή το σακκάκι

με τις μασέλες αφημένες στο ποτήρι

πριν ξαναπροβάρουν τον ιστορικό τους λόγο

με τα προγούλια τους να κρέμονται, τις λάπες

πριν θεληματικό υψώσουν το πηγούνι

πριν ατενίσουν πάντα νέοι το μέλλον.

Οι στίχοι δεν ανατρέπουν καθεστώτα

μα σίγουρα ζούνε πιο πολύ

απ΄ όλες τις καθεστωτικές αφίσες."

Είχαν, λέει, τη σοφία και την ανδρεία να λένε τα πράγματα με τ΄όνομά τους.


Ο Ρόμπερτ Μούζιλ γεννήθηκε  6 Νοεμβρίου 1880. Ανάμεσα στα άλλα, βρήκα πολύ ενδιαφέρουσες τις αναφορές στον Μούζιλ, στην προσωπικότητά του, στις σχέσεις του με διανοητές της εποχής του όπως ο Χέρμαν Μπροχ και άλλοι, στον τρίτο τόμο της αυτοβιογραφίας του Ελίας Κανέτι Το παιγνίδι των ματιών (εκδ. Καστανιώτη, 2006). Άλλα βιβλία του που έχω είναι: Ο Κότσυφας (Διάττων, 1988), Δεσμοί (Νεφέλη, 1986), Τρεις Γυναίκες (Νεφέλη, 1985), Ο νεαρός Τέρλες (Ύψιλον, 1984).