Η χορτοφάγος, της Han Kang: τραύματα και μνήμες στο πέρασμα των χρόνων

 

Ο χρόνος δεν σταματάει ποτέ.

Η ΊνΧιε ξανακάθεται. Ανοίγει το καπάκι του τελευταίου δοχείου. Παίρνει το άκαμπτο χέρι της ΓιόνγκΧιε και το τραβάει προς τα δαμάσκηνα αφήνοντας τα δάχτυλα της αδελφής της να ψηλαφίσουν τη λεία επιφάνειά τους. Τυλίγει εκείνα τα κάτισχνα δάχτυλα γύρω από ένα από τα δαμάσκηνα και την κάνει να το κρατήσει.

Τα δαμάσκηνα είναι έν από τα φρούτα που άρεσαν στη ΓιονγκΧιε. Η ΊνΧιε θυμήθηκε που, όταν ήταν παιδί, η ΓιόνγκΧιε συνήθιζε να γυρίζει ένα μέσα στο στόμα της για λίγο χωρίς να το δαγκώνει, λέγοντας ότι της άρεσε αυτή η αίσθηση. Τώρα όμως το χέρι της αδελφής της είναι χαλαρό και δεν αντιδρά. Τα νύχια της έχουν γίνει λεπτά σαν το χαρτί.

«ΓιόνγκΧιε».

Η φωνή της ακούγεται ξερή και βραχνή στην ησυχία του θαλάμου. Καμία απάντηση. Φέρνει το πρόσωπό της πολύ κοντά στο πρόσωπο της ΓιόνγκΧιε. Μόλις τότε, παρόλο που φαίνεται απίστευτο, τα βλέφαρα της ΓιόνγκΧιε ανοίγουν.

«ΓιόνγκΧιε!»

Κοιτάζει τα άδεια μαύρα μάτια της αδελφής της, αλλά το μόνο που βλέπει να αντικαθρεφτίζεται είναι το δικό της πρόσωπο.

Δυο αδερφές, η ΓιόνγκΧιε και η ΊνΧιε, τέσσερα χρόνια μεγαλύτερη. Όταν ήταν μικρές έπαιρναν σειρά όταν τους χτυπούσε στα μάγουλα το άγριο χέρι του πατέρα τους. 

Σκέψεις καταγράφω που μου γεννήθηκαν όπως διάβασα το βιβλίο Η χορτοφάγος της νομπελίστριας συγγραφέα Χαν Γκανγκ από τη Νότια Κορέα (εκδ. Καστανιώτη, σε μετάφραση από τα κορεάτικα Αμαλίας Τζιώτη) και με ό,τι είδα πίσω από τις ιστορίες. Τρεις ιστορίες που συμπλέκονται αριστοτεχνικά ως μία σε μια πρωτότυπη αφήγηση με υπαρξιακές αναζητήσεις και με συναισθηματική φόρτιση: πατριαρχική εξουσία και επακόλουθα, βία, τραύματα και μνήμες στο πέρασμα των χρόνων, διεκδίκηση από μια γυναίκα να επιλέγει τρόπο ζωής και η στάση των άλλων απέναντί της, η τέχνη, οι καλλιτέχνες, οι πολλαπλές ερμηνείες των έργων ή "έργων" τους και οι δυσκολίες αποδοχής τους, οι άνθρωποι των ψυχιατρείων και οι δυσερμήνευτες εκδηλώσεις τους, οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, ανάμεσα στ' αδέλφια, οι δυσκολίες αναγνώρισης και έκφρασης των επιθυμιών, οι δυσκολίες της καθημερινότητας...

Δεν είχε ζήσει ποτέ της. Ακόμα και όταν ήταν παιδί, όσο παλιά την πήγαινε η θύμησή της, δεν είχε κάνει τίποτε άλλο από το να επιβιώνει. Είχε πιστέψει στη δική της εγγενή καλοσύνη, στον ανθρωπισμό της, και είχε ζήσει με αυτές τις αρχές δίχως ποτέ της να προκαλέσει κακό σε κανέναν.

Κεντρική ηρωίδα η ΓιόνγκΧιε, η χορτοφάγος, δεν ήθελε, δεν της άρεσε να τρώει κρέας. Αυτό το παιδί δεν ήταν έτσι παλιά... πόσο ντρέπομαι, ήταν η πρώτη αντίδραση της μητέρας της όταν το 'μαθε. Στη συγκέντρωση όλης της οικογένειας γύρω από ένα τραπέζι, όταν η ΓιόνγκΧιε δήλωσε αποφασιστικά στον πατριάρχη πατέρα της Πατέρα, εγώ δεν τρώω κρέας, η δυνατή παλάμη του έσχισε τον αέρα, κανείς δεν κατάφερε να τον συγκρατήσει, ούτε ο άντρας της, ούτε η μάνα της, ούτε τ' αδέρφια της. Οι σκηνές που περιγράφει η συγγραφέας είναι συγκλονιστικές, συγκλονιστική και μια ιστορία της ΓιόνγκΧιε από τα παιδικά της χρόνια.

Με συντάραξε η περίπτωση της ηρωίδας, ενός ανθρώπου με ανορεξία, και η σχέση με την αδελφή της. Ήρθε μπροστά μου η μορφή της σκελετωμένης πενηντάχρονης γυναίκας στο διπλανό από μένα κρεβάτι του νοσοκομείου πριν από ένα χρόνο, ίδια οι πόνοι και οι κραυγές όπως της ΓιόνγκΧιε, ίδιοι οι διάλογοι με την αδελφή που ήταν συνεχώς κοντά της, ίδια και η κραυγή που βγαίνει κάποια στιγμή από το στόμα της, παραιτημένη κι αυτή όπως η ΊνΧιε από τις προσπάθειες να της βάλει μια μπουκίτσα φαΐ στο στόμα, "πεθαίνεις!". Ποιος ξέρει ποια είναι η τύχη εκείνης της γυναίκας...

Συγκλονιστικό βιβλίο, ακόμη κι αν κρατήσετε κάποια στιγμή το στομάχι, μην το αφήσετε στην άκρη, συνεχίστε το. Αργά μα σταθερά, χωρίς ασυνέχειες, με απλά κι όχι μεγάλα λόγια, ξεδιπλώνεται η πορεία και το δράμα της ζωής, η ζωή των καθημερινών ανθρώπων, η ζωή των γυναικών ιδιαίτερα, σε Ανατολή και Δύση!

---------------------------------------------------------------------

Σημείωση

Δείτε και την παρουσίαση στη Λέσχη Ανάγνωσης Αμαρουσίου εδώ: https://lesxianagnosismaroussi.blogspot.com/2025/05/blog-post_13.html

Η κόρη μου, της Kim Hye-Jin: η μάνα που αφουγκράζεται

 

Δεν  μου αρέσει η νοοτροπία σύμφωνα με την οποία ό,τι δεν έχει σχέση με μένα δεν είναι σημαντικό, μονολογεί η αφηγήτρια του βιβλίου Η κόρη μου, της Νοτιοκορεάτισσας συγγραφέα Kim Hye-Jin (Ίκαρος, σε μετάφραση από τα κορεάτικα της Αμαλίας Τζιώτη).

Η αφηγήτρια και κεντρική ηρωίδα του βιβλίου είναι μια μητέρα στη Νότια Κορέα, χήρα, που εργάζεται σε οίκο ευγηρίας, που βλέπει τις μοίρες των ανθρώπων να γυρίζουν όπως και τη δική της, που έχει μια κόρη σπουδαγμένη, επαναστάτρια με τα δικά της δεδομένα, που βλέπει τον κόσμο ν' αλλάζει, που προσπαθεί να καταλάβει τον κόσμο και ν' αποδεχτεί τις αλλαγές. Ξεχωρίζω, για λόγους παρουσίασης, τρεις ενότητες, χωρίς στην πραγματικότητα να είναι ξεχωριστές στο βιβλίο, όμως έτσι διέκρινα τις διαφορετικές πλευρές που ξετυλίγονται και που θεωρώ εξίσου σημαντικές.

 

Η φροντίδα της Τζεν στο γηροκομείο της γεννά έντονα συναισθήματα και πολλές σκέψεις γύρω από το παρελθόν και το τώρα της γυναίκας αυτής, γύρω από την καθημερινότητα σε κάθε άνθρωπο όταν γερνάει.

 

Μια υπερήλικη γυναίκα. Μια γυναίκα που οι αναμνήσεις της διαρρέουν προς κάπου αλλού. Μια γυναίκα που σπάει τα όρια των φύλων, τον διαχωρισμό ανάμεσα σε γυναίκες και άντρες, κι επιστρέφει στο να είναι μόνο άνθρωπος, ακριβώς όπως να γεννήθηκε πριν από πολύ καιρό.

Μερικές φορές, η ζωή αυτής της μικροκαμωμένης, αποστεωμένης, ασήμαντης γυναίκας μοιάζει με ψέμα. Γεννήθηκε στην Κορέα, σπούδασε στις Ηνωμένες Πολιτείες, εργάστηκε στην Ευρώπη, κι όταν επέστρεψε στην πατρίδα της, πέρασε την υπόλοιπη ζωή της στηρίζοντας ανθρώπους που δεν είχαν καμία σχέση μαζί της. Είναι απίστευτο ότι αυτή η γυναίκα που δεν παντρεύτηκε ποτέ και δεν έκανε παιδιά, έχει δει τον απέραντο κόσμο, την εμπειρία του οποίου δεν είχα ποτέ, και ταυτόχρονα έχει ζήσει την απόλυτη μοναξιά, αφού κανείς δεν έχει επισκεφτεί έναν ολόκληρο χρόνο.

Στενάχωρες σκέψεις έρχονται σαν αναλογιστεί κανείς ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη ενός οποιουδήποτε ανθρώπου καθώς κυλάνε τα χρόνια. Μια μέρα ήρθαν νέοι άνθρωποι στο γηροκομείο να δουν τη γηραιά τρόφιμο του οίκου ευγηρίας και να μιλήσουν μαζί της, να της δείξουν παλιές φωτογραφίες και να της ζητήσουν να πει κάποια λόγια για τη δράση της τις δεκαετίες του '80 και του '90. Η Τζεν είχε γράψει βιβλίο για «τα παιδιά των συνόρων», είχε αγωνιστεί και είχε δημιουργήσει Συμβουλευτικό Κέντρο για τα Ανθρώπινα δικαιώματα των μεταναστών, είχε αντιταχθεί στην κυβέρνηση της Κορέας. Τώρα, πολύ λίγο ανταποκρίνεται στις ερωτήσεις των νέων αυτών, μέχρι που, κουρασμένη; θυμωμένη; ποιος ξέρει, ζητά να φάει, «Πεινάω τώρα. Είπα πεινάω!», αναφωνεί με θυμό.  Και η αφηγήτρια, συλλογάται:

Έκανε όλα αυτά τα πράγματα αυτή η ηλικιωμένη, αδύναμη γυναίκα που τώρα το μόνο που τη νοιάζει είναι να τρώει, να κάνει την ανάγκη της και να κοιμάται;

Η μητέρα μιλά για τις δυσκολίες της ζωής στη Νότια Κορέα, όπως τελικά βρίσκει κανείς κι όπου αλλού ...

Οι άνθρωποι δεν είναι πλέον κύριοι της δουλειάς τους, είναι σκλάβοι της, που πρέπει να αγωνιστούν για να αποφύγουν την περιθωριοποίηση και την απαξίωση.

 

Ίδια η μοίρα και της κόρης της. 

 

Η κόρη μου δεν έχει σταθερή εργασία. Άνθρωποι που δουλεύουν, αλλά δεν έχουν μόνιμη θέση. Ένας στους δέκα. Τρεις στους δέκα. Το ποσοστό έχει αυξηθεί τόσο πολύ, που τώρα έξι ή επτά στους δέκα ανθρώπους ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Δεν έχουν τα προσόντα. Ούτε για λήψη δανείου ούτε για πρόσβαση σε εργατικές κατοικίες.

Όμως δεν με παρηγορεί το γεγονός ότι υπάρχουν πολλοί τέτοιοι άνθρωποι. Αντιθέτως, με σοκάρει και με εκπλήσσει κάθε μέρα το γεγονός ότι κόρη μου ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Έτσι, κάθε φορά νιώθω με την ίδια ένταση την απογοήτευση και την ενοχή. Ίσως κόρη μου σπουδασε υπερβολικά πολύ. ‘Ισως την έβαλα να μάθει πάρα πολλά άχρηστα πράγματα. Σπουδάζοντας, πιστεύω ότι κατέληξε να μάθει πράγματα που δεν χρειαζόταν να μάθει και που δεν έπρεπε να μάθει.

Πώς να αδιαφορεί για τον κόσμο. Πώς να πηγαίνει κόντρα στην κοινωνία.

Το χάσμα ή οι διαφορές των γενεών; Όταν βρίσκεται σε μια διαδήλωση προσπαθώντας να βρει την κόρη της που πρωτοστατεί, για να τη σώσει, ακούει μια γυναίκα να λέει:

Στην εποχή μας δεν κάναμε έτσι. Αν δεν γινόταν κάτι, τα αποδεχόμασταν, κι αν γινόταν, νιώθαμε ευγνωμοσύνη.

Και η μητέρα σκέφτεται:

Τώρα το παιδί με έχει προσπεράσει κι έχει απομακρυνθεί. Τώρα, όσο αυστηρή κι αν γίνω κρατώντας μια βίτσα, δεν ωφελεί. Ο κόσμος της κόρης μου είναι πολύ μακριά από τον δικό μου.

Η κόρη της έρχεται να μείνει στο σπίτι της μητέρας της, δεν έρχεται μόνη της, αλλά με την κοπέλα της. Να κάτι που δυσκολεύεται ν' αποδεχτεί η μάνα, δεν είναι έτοιμη να βάλει στο σπίτι της ένα άγνωστο πρόσωπο, "δεν γνωρίζω και δεν θέλω καν να μάθω" σκέφτεται. Όμως για την κόρη, η Ρέιν δεν είναι απλά μια φίλη, είναι, της λέει, οικογένεια. Και ορίζει, περιγράφει στη μάνα της, τι είναι οικογένεια:

Τα τελευταία χρόνια τα περάσαμε πραγματικά σαν οικογένεια. Τι είναι η οικογένεια; Δεν είναι αυτοί που σε στηρίζουν κι είναι δίπλα σου; Γιατί εκείνη είναι οικογένεια κι αυτή όχι; 

Οι διάλογοι ανάμεσα στη μάνα και στην κόρη συνεχίζονται. Τα παρακάτω λόγια είναι ενδεικτικά των διαφορετικών αντιλήψεων ανάμεσα στις γενιές

Κόρη:

Δεν μπορείς απλά να με δεις όπως είμαι; Δεν σου ζητάω να καταλάβεις τα πάντα. Εσύ δεν μου έλεγες ότι υπάρχουν διαφορετικοί στον κόσμο; Ότι ο καθένας έχει διαφορετικό τρόπο ζωής; Ότι δεν είναι κακό να είσαι διαφορετικός; Αυτά δεν μου έλεγες μαμά; Γιατί αυτά τα λόγια αποτελούν πάντα εξαίρεση για μένα;

Μητέρα :

Γιατί είσαι η κόρη μου. Είσαι το παιδί μου.

Είναι συγκλονιστική η αφήγηση καθώς εξελίσσεται, καθώς παρατηρείς ως αναγνώστρια τη μετάλλαξη στις ενέργειες και κυρίως στους συλλογισμούς της μάνας,

για την κόρη της που απολύθηκε και διαδηλώνει:

Νιώθω απαίσια που η κόρη μου υφίσταται τέτοιες διακρίσεις. [...] Δεν έχει να κάνει με το ότι της αρέσουν οι γυναίκες. Δεν ζητάω από τον κόσμο να καταλάβει αυτά τα παιδιά.[...] Θα μπορώ να πω ότι το σημείο που στέκονται αυτά τα παιδιά είναι ακριβώς το επίκεντρο ενός αδυσώπητου κόσμου;

για τον αδυσώπητο κόσμο:

Σε κανέναν δεν αρέσουν οι άνθρωποι που αφουγκράζονται την ατμόσφαιρα γύρω τους κι εκφράζουν τη γνώμη τους ανοιχτά. Γεννήθηκα, μεγάλωσα και γέρασα σε αυτή τη χώρα όπου θεωρείται ευγένεια να προσποιείσαι άγνοια και να σιωπάς. Γιατί λοιπόν μόνο τώρα το αντιλαμβάνομαι ως πρόβλημα; Αφού έζησα τη ζωή μου όπως μου έμαθαν, χωρίς να λέω λέξη, γιατί νοιάζομαι τόσο πολύ γι’ αυτό που συμβαίνει αυτή τη στιγμή και το θεωρώ τόσο σπουδαίο;

Το βιβλίο είναι εξαιρετικό! Με ήρεμη γραφή, με πλοκή χωρίς περιττές περιγραφές και χωρίς ασυνέχειες, το βιβλίο ξεδιπλώνει ζητήματα που απασχολούν την κεντρική ηρωίδα, που είναι όμως υπαρκτά, καθημερινά, μπορεί να τα έχουμε βιώσει αντίστοιχα ή και να τα βιώνουμε, και που γεννούν στον αναγνώστη και στην αναγνώστρια ποικίλες σκέψεις και προβληματισμούς. Ζητήματα όπως: γηρατειά και εκδηλώσεις τους (μοναξιά, άνοια, γηροκομεία), διαφορετικότητα (κατανόηση και δυσκολίες αποδοχής, όταν μάλιστα συμβαίνει στο ίδιο το παιδί της ηρωίδας), στάση απέναντι στα, συχνά έξω από εμάς όπως νομίζουμε, προβλήματα (ανισότητες, αδικίες, αντίσταση, συμμετοχή), καθημερινότητα και δυσκολίες επιβίωσης (απασχόληση και συνθήκες εργασίας στη Ν. Κορέα). Σημαντικά ζητήματα που χωρούν σε λιγότερες από  180 σελίδες.

Ένα βιβλίο που, αν μη τι άλλο, μας κινητοποιεί. Αξίζει να το διαβάσουμε.

Ο μιλιταρισμός έρπει και ανεβαίνει τα σκαλοπάτια του σπιτιού μας, της Φωτεινής Σιάνου: για ποια Ευρώπη μιλάμε;

Ο μιλιταρισμός  έρπει και ανεβαίνει τα σκαλοπάτια του σπιτιού μας. Διάλογος ουσιαστικός δεν γίνεται γιατί πρόκειται για τον «πατριωτισμό», ότι δηλαδή είμαστε υποχρεωμένοι/ες να προετοιμαστούμε για πόλεμο. Αυτή την στιγμή τι προετοιμασία ακριβώς κάνουμε; Η αντιμετώπιση απειλής από την Τουρκία επιβάλλει μεν μια ικανότητα αποτροπής, αλλά πρώτιστα διάλογο και διαπραγμάτευση για την ειρηνική επίλυση των διαφορών μας και για πρακτική συνεννόηση και εφαρμογή του διεθνούς δικαίου. Όχι όμως τον αγώνα υπερεξοπλισμών στον οποίο έχουμε επιδοθεί. Επί πλέον τι δουλειά έχουμε να προσθέτουμε νέους εξοπλισμούς στους ήδη τεράστιους και παράλογους εξοπλισμούς, κοιτώντας προς την Ρωσία. Απειλεί την Ελλάδα η Ρωσία;

Ο μιλιταρισμός  έρπει και ανεβαίνει τα σκαλοπάτια του σπιτιού μας. Το πρόγραμμα REARM EUROPE- -επανεξοπλίσατε την Ευρώπη- ευρώ 800 δις. Αποτελεί την απόδειξη ότι η ανθρωπότητα μαθαίνει πολύ αργά. Αυτή η ήπειρος στον 20^ο αιώνα έζησε στο έδαφός της εκατομμύρια νεκρούς, εκατομμύρια τραυματίες, γενοκτονία, καταστροφές χωριών, πόλεων, κρατών, προσφυγιά, ατέλειωτο πόνο, εξορίες, στρατόπεδα συγκέντρωσης και εμφύλιους πολέμους, οι πληγές των οποίων δεν έχουν κλείσει ακόμα, και παρά ταύτα προετοιμάζεται για πόλεμο αντί να εργάζεται, να κινητοποιείται για την ειρήνη, την ειρηνική επίλυση των διαφορών, για την ενίσχυση και ενδυνάμωση των οργανισμών που μπορούν να κάνουν διαμεσολαβήσεις, να προωθούν διαλόγους, να εργάζεται για την προώθηση της διπλωματίας, της διεθνούς συνεργασίας.

Ο μιλιταρισμός  έρπει και ανεβαίνει τα σκαλοπάτια του σπιτιού μας. Έχουν κηρύξει τον πόλεμο ενάντια στους λαούς, τους εργαζόμενους/ες, τους συνταξιούχους, τους φτωχούς ανθρώπους, την νεολαία, άντρες και γυναίκες. Κάθε ευρώ που ξοδεύουν και κλέβουν από μας πηγαίνει στα κέρδη των κατασκευαστών όπλων, στα κέρδη του στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος. Κάθε ευρώ που κλέβουν από εμάς, το κλέβουν από το κοινωνικό κράτος, τις δημόσιες υπηρεσίες, από την υγεία, την παιδεία, τον πολιτισμό. Ανεβάζουν με κάθε ευρώ που αυξάνει τα κέρδη της βιομηχανίας του πολέμου, το χρέος, επιβάλουν λιτότητα, θρέφουν τον ρατσισμό με τον μιλιταριστικό λόγο, ρίχνουν νερό στον μύλο της ακροδεξιάς.

Ο μιλιταρισμός  έρπει και μπαίνει μέσα στο σπίτι μας και καταστρέφει αυτά που έχουμε κατακτήσει με αγώνες και τα οποία δεν έχουμε ολοκληρώσει ακόμα. Εργασία, ανεργία, ισότητα αμοιβών, σεξουαλική παρενόχληση, δημόσιες υπηρεσίες και δομές για την στήριξη των γυναικών που αντιμετωπίζουν κακοποίηση, βία κάθε μορφής, ενδοοικογενειακή βία. Δημόσια νοσοκομεία και υπηρεσίες για τα αναπαραγωγικά δικαιώματα των γυναικών. Κοινωνικές υπηρεσίες για την φροντίδα που είναι ακόμα εξ’ ολοκλήρου στην ευθύνη και στις πλάτες των γυναικών, όπως μας απέδειξε περίτρανα η μεγάλη περιπέτεια του COVID.  Οι γυναίκες τα θύματα του μιλιταρισμού, του πολέμου, των ένοπλων συγκρούσεων. Τα σώματα των γυναικών, πεδία των μαχών τους.

Πάνω από 100 πόλεμοι και ένοπλες συγκρούσεις, παλιές και καινούργιες, γίνονται αυτή την στιγμή στον πλανήτη. Στην Μέση Ανατολή, στην Αφρική, στην Ασία. Μετράμε δίπλα μας, την Ουκρανία και την γενοκτονία στην Γάζα. Στην έκθεση DEFENCE EXHIBITION ATHENS που πραγματοποιείται αυτές τις ημέρες στην Αθήνα, -και εναντίον της οποίας κινητοποιείται η «Πρωτοβουλία ενάντια στην έκθεση DEFEA» έξω από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας-, συμμετέχουν 436 εκθέτες από 37 χώρες, 98 επίσημες αποστολές από 45 χώρες και κεντρικό σύνθημα είναι «Η αμυντική βιομηχανία πρωταγωνιστής στην ανάπτυξη». Άλλος ένας μύθος «η ανάπτυξη», και η ασφάλεια. Ποια ανάπτυξη και ποια ασφάλεια; Αυτές οι ίδιες δεν τροφοδοτούν με οπλικά συστήματα τους 100 πολέμους, ένοπλες συγκρούσεις που μετράμε και προσθέτουμε σήμερα Ινδία και Πακιστάν;

Το γυναικείο και το φεμινιστικό κίνημα είναι ενάντια στον μιλιταρισμό και όλες τις συνέπειές του από την γένεσή του, και την ασφάλεια την οραματίζεται και αγωνίζεται για αυτήν ως ανθρώπινη ασφάλεια. Ανθρώπινη ασφάλεια που περιλαμβάνει την ειρήνη, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την κοινωνική ισότητα, την ισότητα των φύλων, την υγεία, την παιδεία, την διατροφή, την εργασία, ασφαλείς κοινότητες και προσωπική ασφάλεια, ενέργεια, μόλυνση, βιοποικιλότητα, και κλιματική αλλαγή. Διεκδικεί την εφαρμογή του ψηφίσματος 1325/2000 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ  (S/RES/1325) για τις γυναίκες, την ειρήνη και την ασφάλεια, όπου επαναβεβαιώνεται ο σημαντικός ρόλος των γυναικών στην πρόληψη και επίλυση των συγκρούσεων, στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις, στην οικοδόμηση της ειρήνης, στη διατήρηση της ειρήνης, στην ανθρωπιστική ανταπόκριση και στη μετασυγκρουσιακή ανασυγκρότηση και τονίζει τη σημασία της ισότιμης συμμετοχής τους και της πλήρους εμπλοκής τους σε όλες τις προσπάθειες για τη διατήρηση και την προώθηση της ειρήνης και της ασφάλειας. Το ψήφισμα 1325 προτρέπει όλους τους φορείς να αυξήσουν τη συμμετοχή των γυναικών και να ενσωματώσουν την οπτική του φύλου σε όλες τις προσπάθειες των Ηνωμένων Εθνών για την ειρήνη και την ασφάλεια. Καλεί επίσης όλα τα μέρη σε συγκρούσεις να λάβουν ειδικά μέτρα για την προστασία των γυναικών και των κοριτσιών από τη βία λόγω φύλου, ιδίως το βιασμό και άλλες μορφές σεξουαλικής κακοποίησης, σε καταστάσεις ένοπλης σύγκρουσης.

Το γυναικείο και φεμινιστικό κίνημα κινητοποιείται, δεκάδες οργανώσεις προσυπογράφουν κείμενο κατά του προγράμματος REARM EUROPE. 

Το Δίκτυο TRANSFORM EUROPE καλεί σε δράση και στο κάλεσμα αναφέρει:

Ας οργανώσουμε ένα ευρωπαϊκό κίνημα κατά του ReArm Europe! Ελάτε μαζί μας!

"Είμαστε αντίθετοι/ες στα σχέδια της ΕΕ να δαπανήσει επιπλέον 800 δισεκατομμύρια ευρώ για όπλα. Πρόκειται για 800 δισεκατομμύρια ευρώ που θα είναι κλεμμένα. Κλεμμένα από τις κοινωνικές υπηρεσίες, την υγεία, την εκπαίδευση, την εργασία, την οικοδόμηση της ειρήνης, τη διεθνή συνεργασία, από μια δίκαιη μετάβαση και την κλιματική δικαιοσύνη. Θα ωφελήσουν μόνο τους κατασκευαστές όπλων στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και αλλού.

Θα κάνει τον πόλεμο πιο πιθανό και το μέλλον λιγότερο ασφαλές για όλους/όλες! Θα δημιουργήσει περισσότερο χρέος, περισσότερη λιτότητα, περισσότερα σύνορα. Θα εμβαθύνει τον ρατσισμό. Θα τροφοδοτήσει την κλιματική αλλαγή. Δεν χρειαζόμαστε περισσότερα όπλα, δεν χρειάζεται να προετοιμαζόμαστε για περισσότερους πολέμους. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι ένα εντελώς διαφορετικό σχέδιο: πραγματική, κοινωνική, οικολογική και κοινή ασφάλεια για την Ευρώπη και τον κόσμο".

Σας καλώ να αντισταθούμε όλες μαζί και η κάθε μία ξεχωριστά εναντίον του μιλιταρισμού και του πολέμου.

Σας καλώ να ενώσουμε δυνάμεις για να σταματήσουμε το πρόγραμμα  ReArm Europe.

Με το παραπάνω εξαιρετικό, μεστό, επίκαιρο κείμενο  μας καλεί σε εγρήγορση μια φωτεινή γυναίκα και ακάματη  ακτιβίστρια, η Φωτεινή Σιάνου. Θέλησα να το αντιγράψω στο ιστολόγιό μου γιατί τι παραπάνω θα μπορούσα να γράψω για τη σημερινή μέρα της Ευρώπης (τάχα μου), μιας Ευρώπης μικρής και ολίγιστης έναντι της ιστορίας και του πολιτισμού της, του ρόλου και της σημασίας της, των προσδοκιών των ανθρώπων της που γκρεμίζονται. Το ίδιο μικρή κα ολίγιστη η κυβέρνηση Μητσοτάκη, που καμώνεται τον "καλό" συνεταίρο στις φιλοπόλεμες πολιτικές των Ευρωπαίων, του Τραμπ, του Ισραήλ. Με το καλό λοιπόν το περιβόητο παζάρι όπλων, στο παζάρι και οι ζωές μας, οι ζωές των παιδιών μας και των εγγονιών μας. 

Ας μου επιτραπεί να συνδέσω τα παραπάνω με τα λόγια του επίσης ακάματου ακτιβιστή Μπέρνι Σάντερς. Γράφει σήμερα στο Bluesky:

Ο πόλεμος στη Γάζα έχει σκοτώσει ή τραυματίσει 170.000 ανθρώπους.
Παιδιά πεθαίνουν από την πείνα.
Ο Τραμπ ενθαρρύνει την εθνοκάθαρση 2.2 εκατομμυρίων ανθρώπων.
Γιατί δεν υπάρχει καμιά συζήτηση στην αμερικανική κυβέρνηση γιατί ξοδεύουμε δισεκατομμύρια ...

Γιατί δεν γίνεται καμιά συζήτηση στην Ευρώπη; Γιατί η γενοκτονία δεν απασχολεί την ελληνική κυβέρνηση; Πώς εννοεί την ειρήνη όταν ετοιμάζεται για πόλεμο και πώς ξεχωρίζει «καλούς» και «κακούς» πολέμους; Πώς αντιλαμβάνεται και πώς ενδυναμώνει διεθνείς σχέσεις και σχέσεις μεταξύ των λαών; Γιατί αυτές τις ίδιες μέρες διάλεξε, μαζί με τα παζάρια, τις επιδείξεις-παρελάσεις όπλων, μαχητικών αεροσκαφών, στρατιωτών;  Εμείς θα μείνουμε παρατηρητές; Θα ενδώσουμε στην απανθρωποποίηση; Το όραμα στις νέες γενιές θα λέγεται Ριβιέρα; Δεν πρέπει. Ο λόγος της Φωτεινής μας κινητοποιεί, να πάλι που ένα κίνημα ειρήνης και αλληλεγγύης είναι παραπάνω από απαραίτητο, ένα, όχι πολλά...

Στο Κάστρο του Υμηττού, κατάπληκτοι τα βλέπουν κι απορούνε πούθε έβγαινε μια τέτοια λεβεντιά

 Χρονικό

1985

Είμαι μελετητής και επιβλέπων μηχανικός επταώροφης πολυκατοικίας στον Άγιο Αρτέμιο, στην οδό Αγραίων.

Ο Άγιος Αρτέμιος, η παλιά Γούβα, είναι συνοικία του δήμου Αθηναίων, μεταξύ Παγκρατίου και δήμου Υμηττού.

Το οικοδομικό σύστημα είναι συνεχές, δεξιά και αριστερά του οικοπέδου μας είναι οικοδομημένα, και επειδή λόγω υπογείου έχουμε βαθειά εκσκαφή, χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Ιδιαίτερα όταν συνορεύουμε με παλιά σπίτια, αμφίβολης θεμελίωσης και κατασκευής, μη γίνει κάποιο μοιραίο σφάλμα και τα...φέρουμε κάτω, με επιπτώσεις ανθρώπινες και υλικές, που ούτε να τις φανταστούμε δεν θέλουμε.

Στα αριστερά λοιπόν ήταν ένα ισόγειο σπίτι, περιποιημένο, αλλά παλαιό και κλειστό.

Είναι πρωί, γίνεται εκσκαφή και δουλεύουν μηχανήματα (αερόσφυρο και τσάπα), οπότε κάποια στιγμή βλέπω έκπληκτος ν' ανοίγει η πόρτα από το σπιτάκι και να βγαίνει ένας παππούς, που με πλησιάζει ασθμαίνων και ανήσυχος για την εκσκαφή, που κατέβαινε σύρριζα  στη μεσοτοιχία του.

Τον καθησύχασα και για να τον βεβαιώσω ότι ο μηχανικός είναι παρών και οι χειριστές των μηχανημάτων δεν κάνουν του κεφαλιού τους, προθυμοποιήθηκα να του δείξω τα σχέδια για την εκσκαφή και την πορεία των εργασιών, που θα ήταν προσεκτική και επιμελημένη.

Ανοίγοντας όμως τον μαύρο μηχανικό χαρτοφύλακα που κουβαλούσαμε όλοι τότε, για να του δείξω σχέδια, βλέπει ο παππούς το διπλωμένο πρωινό Ριζοσπάστη να προβάλει ανάμεσα από κατόψεις και ξυλότυπους.

Με κοιτάζει καλά - καλά και μου λέει: "Ξέρεις ότι το σπίτι αυτό είναι μνημείο της Εθνικής Αντίστασης; Έλα να δεις!"

 Έκπληκτος για άλλη μια φορά εγώ, πλησιάζω και βλέπω την πινακίδα που έγραφε για το "Κάστρο του Υμηττού", που τόσα είχα διαβάσει (Κ. Κοτζιάς: Καπνισμένος ουρανός κ.α.) για τους τρεις επονίτες που πολέμησαν και έπεσαν μέχρις ενός, απέναντι σ' ένα συρφετό από Ταγματασφαλίτες και Γερμανούς.

Το σπιτάκι ήταν γιάφκα και αποθήκη οπλισμού του εφεδρικού ΕΛΑΣ της Αθήνας και σήμερα διατηρητέο ιστορικό μνημείο.

Τη συνέχεια και τη χαρά του παππού τη φαντάζεστε.

Η δική μου "αμοιβή" πάντως ήταν σημαντική, αφού είχα εξασφαλισμένο τον πρωινό καφέ μου!

 

Υ.Γ.

Για την ιστορία, τα ονόματα των τριών νεαρών επονιτών που θυσιάστηκαν στο Κάστρο του Υμηττού στις 28 Απριλίου 1944: Δημήτρης Αυγέρης 18 ετών, Θανάσης Κιοκμενίδης 17 ετών, Κώστας Φολτόπουλος 17 ετών…

 

Χάρης Κουρής

συνταξ. Πολιτικός μηχανικός ΕΜΠ

 

 

Δημοσιεύω το παραπάνω κείμενο του Χάρη Κουρή, ως μια δική του προσωπική μαρτυρία γνωριμίας του Κάστρου του Υμηττού στα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής σταδιοδρομίας του.

Ήταν σαν σήμερα το 1944 που τα τρία παλικάρια, αντάρτες του ΕΛΑΣ, κλεισμένοι στο σπιτάκι της οδού Αγραίων του Υμηττού έπεσαν ηρωικά στη μάχη που έδωσαν με μονάδες της Γερμανικής Χωροφυλακής συνοδευόμενες από διμοιρία των Ταγμάτων Ασφαλείας. 

Γράφει η Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη στο ποίημά της «Σαν θρύλος»:

 

Κάστρο δεν ήταν, ένα σπίτι απλό
βαμμένο απ' τα συνθήματα του αγώνα
σαν όλα τ' άλλα εκεί στον Υμηττό.
Μα τ' όρισε η τύχη προμαχώνα.

Κάστρο δεν ήταν, μ' άντεξε σαν Κάστρο.
Ολάκερη μια μέρα και βωμός
υψώθηκε κι ολόκληρο σαν άστρο
 στην αίγλη του το πήρεν ο ουρανός

Τρία παιδιά, τρεις νέοι, τρεις επονίτες
ήταν οι μόνοι άξιοι του φρουροί
και γύρω ένα φουσάτο γκεσταμπίδες,
τσολιάδες, καστροπάρτες Γερμανοί.

Κι όταν το γέρμα του ήλιου οι αντρειωμένοι
σιγήσαν πια κι αυτοί, χωρίς πνοή
προχώρησαν αργά, δειλά, σκιαγμένοι
οι πολιορκητές μες στη σιγή.

Σωρό τα πτώματα έλεγαν θα βρούνε
και βρήκαν μόνον τρία νεκρά παιδιά.
Κατάπληκτοι τα βλέπουν κι απορούνε
πούθε έβγαινε μια τέτοια λεβεντιά.

Το Κάστρο του Υμηττού και τα τρία παλικάρια του όπως τα απέδωσε ο Γιώργος Μόσχος σε χαρακτικό

Τα δώρα που πήρες κάποτε σε θυμούνται: από ένα ποίημα του Διονύση Καψάλη για τις μνήμες της καρδιάς μας

Ιδιαίτερο κεφάλαιο της ζωής μας
είναι τα δώρα· όχι αυτά που δίνεις
(αυτά που λες, ας πάνε στο καλό,
δόθηκαν όπως δόθηκες κι εσύ -
αμέριστα: ποτέ δεν θα ξανάρθουν
στη μνήμη σου για να σε βασανίσουν
με τύψεις μάταιες ή για να στάξουν
το αργό τους δηλητήριο στην καρδιά,
εκεί που στάλαζε ο ύπνος)· όχι,
τούτα δεν σε θυμούνται, όπως τ' άλλα
που πήρες κάποτε - τα χαρισμένα
και ανεκτίμητα: ένα φουλάρι
που δεν το φόρεσες, ένα βιβλίο
που δεν το διάβασες και ξαφνικά
βλέπεις την αφιέρωση, ένας δίσκος
που δεν τον άκουσες ποτέ, μια πένα
πού' χει πετρώσει και δεν γράφει πια,
ένα ζευγάρι γάντια από σεβρό
βαθιά σ' ένα συρτάρι. Σε θυμούνται,
δεν σε ξεχνούν, κι αν κάποτε για λίγο
(άμποτε για πολύ) τα λησμονήσεις,
θα επιστρέψουν, πάντοτε επιστρέφουν,
σαν να 'χουν μείνει ανεπίδοτα,
σαν να μην έχει υπάρξει παραλήπτης
ή να 'ταν άλλος κι όχι εσύ εκείνος
που στάθηκε στο νόημα μιας λέξης
μετέωρης στο φως του δειλινού
ή μιας αόριστης χειρονομίας
που δεν κατάφερε να γίνει χάδι,
και πρέπει τώρα να τα ξαναπάρεις
στα χέρια σου, στα χρόνια, στην καρδιά σου,
να υποδεχτείς τη λύπη και το φως τους,
την τρυφερή μομφή, το χάρισμά τους,
σαν να 'ταν οφειλές, σαν υποθήκες
γραμμένες στο κατάστιχο της νύχτας,
που ήρθε η ώρα τους να εξοφληθούν -
η ώρα που θα σκύψεις και θ' ακούσεις
τη φυλαγμένη μέσα τους φωνή:
να μας θυμάσαι, τα φαντάσματά σου,
τις νύχτες, όταν δεν σε παίρνει ο ύπνος,
και το πρωί που θα 'χεις ξαγρυπνήσει,
κι όταν αργά θα γέρνεις προς τον ύπνο
που θα 'ρθει δίχως όνειρα, θυμήσου,
μη μας ξεχνάς, τα δώρα της αγάπης.

Γιατί 'ναι βέβαιο πια: όταν θα έρθει
καιρός να μετρηθούν όλες οι λύπες,
στον τελικό λογαριασμό θα οφείλουν
όσοι ποτέ τους δεν αγάπησαν.

Το ποίημα «Τα δώρα» του Διονύση Καψάλη περιέχεται στη συλλογή Ο καταρράκτης (εκδόσεις Άγρα, 2022). Αφιερωμένο στις μνήμες μου, στις μνήμες μας. 

Οι μνήμες μας φυλάσσονται στο κεφάλι και στην καρδιά, αυτές που δεν θέλουμε να ξεχάσουμε τις φυλάμε στην καρδιά μας. Έτσι λέει στον εγγονό του Ζαν ο παππούς Ζοάν, που έβρισκε στα δέντρα όλες τις απαντήσεις στα ερωτήματά του (όπως η γιαγιά Κατερίνα τις έβρισκε στις κλωστές της μοδιστρικής της). Διαβάζω την τρυφερή νουβέλα της Καταλανής συγγραφέα Τίνας Βαλιές Η μνήμη του δέντρου (εκδόσεις World Books, 2024, σε μετάφραση της Ελένης Μπύρου). Ο παππούς αγαπά τα δέντρα, τ' αγγίζει και μαθαίνει τα μυστικά τους, αγκαλιάζει τον κορμό, βάζει το κεφάλι στη μεγάλη κουφάλα και αφουγκράζεται τους ήχους τους, μαθαίνει στον εγγονό ιστορίες για δέντρα και κάποτε αποφασίζει να του διηγηθεί την ιστορία για την κλαίουσα ιτιά που πια δεν υπάρχει στη μικρή πλατεία του χωριού, έγινε κούτσουρα για το τζάκι. Το κούτσουρο, λέει ο παππούς, «είναι ένα δέντρο με τη μνήμη του εκτεθειμένη».

Αυτές οι ιστορίες είναι τα καλύτερα δώρα που πήρε ποτέ ο Ζαν, είναι δώρα της αγάπης από τον παππού· κι αυτές οι μνήμες είναι καλά κρυμμένες στην καρδιά του. Ο παππούς Ζοάν τις έμαθε από τον παππού του, κι αυτός τις είπε στον εγγονό του τον Ζαν κι ο Ζαν τις έχει φυλαμένες να τις πει στα εγγόνια του.

. 

Οι μνήμες της καρδιάς μας δεν ξεθωριάζουν ποτέ, είναι δώρα της αγάπης. Βέβαια, ο παππούς λέει επίσης πως «δεν μπορούμε να ξαναζήσουμε ό,τι έχει περάσει οριστικά στη χώρα των αναμνήσεων». Όμως, θα συμπληρώσω εγώ, οι μνήμες οι φυλαγμένες στην καρδιά μας δεν περνούν στη χώρα της λήθης ποτέ...

Μένουν στο σπίτι και περιμένουν να τους χαμογελάσουμε...

 

 

Ποτέ δε φεύγουν τα νεκρά παιδιά απ’ τα σπίτια τους,
τριγυρίζουν εκεί, μπλέκονται στα φουστάνια τής μητέρας τους
την ώρα που εκείνη ετοιμάζει το φαΐ κι ακούει το νερό να κοχλάζει
σα να σπουδάζει τον ατμό και το χρόνο. Πάντα εκεί –

Και το σπίτι παίρνει ένα άλλο στένεμα και πλάτεμα

σάμπως να πιάνει σιγαλή βροχή
καταμεσής καλοκαιριού, στα ερημικά χωράφια.
Δε φεύγουν τα νεκρά παιδιά. Μένουν στο σπίτι
κι έχουν μια ξέχωρη προτίμηση να παίζουν στον κλεισμένο διάδρομο
και κάθε μέρα μεγαλώνουν μέσα στην καρδιά μας, τόσο
που ο πόνος κάτω απ’ τα πλευρά μας, δεν είναι πια απ΄τη στέρηση
μα απ’ την αύξηση. Κι αν κάποτε οι γυναίκες βγάζουν μια κραυγή στον ύπνο τους,
είναι που τα κοιλοπονάνε πάλι.

Κάποτε, μες στο βράδυ της άνοιξης, ένα παιδί σηκώνεται και φεύγει ανεξήγητα
χωρίς κανείς να το μαλώσει’ σηκώνεται αργά, απροειδοποίητα,
εκεί που καθόταν ήσυχα στο χώμα
κι η θέση του στο χώμα μένει ζεστή
και το σχήμα της στάσης του αχνίζει ακόμη στο δροσερόν αέρα
σχηματίζοντας ένα άλλο παιδί από υπόλευκη ζέστα. Τότε ολόγυρα
μαζεύονται, σα γύρω από μιαν άσπρη φωτιά, τα μικρά πρόβατα
να ζεσταθούνε’ και λίγο πιο πέρα
ένα ψηλό, ολομόναχο, άσπρο άλογο
φέγγοντας όλο κάτω απ΄ την αστροφεγγιά
κλαίει με μεγάλα, κατάφωτα δάκρυα, κρατώντας ολόρθο το κεφάλι του.

Τα βράδια του καλοκαιριού, την ώρα που κλείνουν τα δημόσια πάρκα
και τα μικρά κορίτσια με τις παραμάνες τους γυρίζουν στα σπίτια τους
κι άλλα μικρότερα μες στα καρότσια τους, κοιμισμένα κιόλας,
πίσω τους έρχονται σε μια βουβή, αόρατη ακολουθία, τα πεθαμένα κορίτσια,
ωχρά, με μαραμένα μαλλιά, κρατώντας στα δεμένα χέρια τους
τις ξερές ανθοδέσμες τους, σα μικρά ποιήματα
που δεν πρόφτασαν να τα μάθουν απ’ έξω.

Στέκουν από μακριά και κοιτάζουν τις κορδέλες και τα παιχνίδια κρεμασμένα στα περίπτερα,
τη φωτισμένη, ταπεινή βιτρίνα του γειτονικού ψιλικατζίδικου
αφήνοντας σε κάθε βήμα τους ένα χώρο εσωτερικό που τον γεμίζει αμέσως
μια σκιά μενεξεδένια και ρόδινη. Φτάνουν ως έξω απ’ το σπίτι τους,
κοιτούν το κλεισμένο παιδικό τους παράθυρο,
υψώνουν μια στιγμή το χέρι, μα δε χτυπούν τη γρίλια. Από μέσα
ακούνε οι γονείς το χτύπημα’ αφήνουν την πετσέτα να πέσει στο τραπέζι
σα να πέφτει ένα μεγάλο ξερό φύλλο πάνω στο χρόνο. Ανοίγουν την πόρτα.

Δεν είναι τίποτα. Βλέπουν μονάχα
τα μαραμένα αστέρια, τον άδειο ουρανό, τον άδειο κόσμο
και ξανακλείνουν την πόρτα σα να μπαίνουν μέσα τα παιδιά τους.

Ζει η απουσία λοιπόν, μαζί μας ή και μόνη της, τη ζωή της,
χειρονομεί αδιόρατα, σωπαίνει, φθείρεται, γερνάει
σαν ύπαρξη σωστή, με το βουβό χαμόγελο που ρυτιδώνει λίγο λίγο
το στόμα και τα μάτια, με το χρόνο το δικό μας μετρημένη,
χάνοντας χρώματα, πληθαίνοντας τη σκιά της –
ζει και γερνάει μαζί μας και χάνεται μαζί μας, κι απομένει σε ό,τι αφήνουμε.

Και πρέπει να προσέχουμε την κάθε κίνηση και σκέψη μας και λέξη
γιατί, για ό,τι γίνεται ‘κείνο που λείπει,
φέρουμε τώρα, εμείς μονάχα, ακέρια την ευθύνη.

Ένα μικρό κορίτσι, ανύποπτα, νυχτώθηκε άξαφνα μέσα στη λύπη.
Τι ‘ταν λοιπόν η ζωή; Κι αυτός ο πόνος; Κι η κραυγή τούτη;
Ήταν δικά του αυτά; Και περίμεναν πίσω απ΄ το γέλιο του
πανέτοιμα κι επίβουλα; Κι αυτά τ’ αγαπημένα πρόσωπα
που έσκυβαν πάνω του, μακρινά κιόλας; Άνοιξε ήσυχα, λοιπόν,
την πόρτα ενός άστρου, μπήκε μέσα προφυλακτικά να μην ακούσουμε,
μα όλες τις νύχτες ‘κείνη η πόρτα ανοιχτή
χτυπάει απ’ τον αγέρα του μικρού λυγμού του. Κι ούτε μπόρεσε να σηκωθεί πια να την κλείσει.
Ούτε μπορούμε (είναι μακριά) να την κλείσουμε.

Δε μας γνωρίζει τίποτα. Μα εσύ επιμένεις αόρατη
να μας γνωρίσεις πάλι με τη ζωή – να συμμαχήσουμε. Αν είναι
το βλέμμα σου μέσα στο βλέμμα μας, δε θ’ αρνηθούμε
να δούμε, να μιλήσουμε, να κινηθούμε. Αυτός ο νέος
ίσως μια μέρα και να σ’ αγαπούσε. Ετούτα τα κορίτσια
ίσως και θα ΄ταν φιλενάδες σου. Σε τούτο το σχολείο
θα πήγαινες μεθαύριο. Κι έτσι μέσα στη νύχτα
που φεύγουμε ξένοι, μπρος σε δυο σειρές ακατοίκητα σπίτια,
κάτω από γλόμπους χωρίς αχτίνες σαν κλεισμένα χέρια,
μια γλάστρα ποτισμένη που στάζει απ’ το παλιό μπαλκόνι
εμπιστεύεται πάλι τον ήχο της σ’ εμάς μια πόρτα
μισανοιγμένη, ξαγρυπνάει για μας κι αυτός ο ξύλινος πάγκος
παρατημένος καταμεσής στην ερημιά, εμάς περίμενε να καθίσουμε, ξέροντας
πως κάπου εκεί, σ’ ένα μοναχικό παράθυρο, κρεμασμένο
ψηλά στη νύχτα, εσύ, πίσω απ’ το δαντελένιο κουρτινάκι,
περιμένεις να σου χαμογελάσουμε

Στη μνήμη των 57 ανθρώπων, κυρίως πολύ νέων, που χάθηκαν άδικα, απάνθρωπα, εγκληματικά στο σιδηροδρομικό δυστύχημα των Τεμπών στις 28 Φλεβάρη του 2023. Η μνήμη τους μας στοιχειώνει. Ο πόνος των γονιών, των αδελφών και των φίλων μας λυγίζει. Το άδικο μας χαλυβδώνει και μας ενώνει. Λόγια να γλυκάνουν τον πόνο των μανάδων και των πατεράδων δεν μπορώ να βρω!

-----------------------------------------------------------------------------

Το παραπάνω είναι απόσπασμα από το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου «Σχήμα της απουσίας». Η εικόνα είναι από έργο της σπουδαίας Γερμανίδας γραφίστριας και γλύπτριας Κέτε Κόλβιτς που εκτίθεται στο ομώνυμο μουσείο στο Βερολίνο.

Οριστικά στ´αστέρια ο Μανώλης Λιδάκης

Θλίψη μας έφερε η είδηση για το φευγιό του Μανώλη Λιδάκη. Μια συμπαθής ήρεμη παρουσία, με ωραία βαθιά, ζεστή φωνή, μας χάρισε όμορφα τραγούδια που συντρόφευαν και θα συντροφεύουν τις παρέες μας.

Έτυχε να τον δω πρώτη φορά από κοντά πριν από χρόνια στο ξενοδοχείο του Ρίου. Εμείς για συνέδριο στη Πάτρα, εκείνος ήταν με τη Δήμητρα Γαλάνη, προφανώς για κάποια συναυλία. Δεν τον γνωρίζαμε μέχρι τότε, έδειχνε συνεσταλμένος, σχεδόν ντροπαλός. Έτσι έδειχνε πάντα, ήταν ανθρώπινος, αυθεντικός, μα τον τελευταίο καιρό και ταλαιπωρημένος. Μια αγνή και γνήσια κρητική ψυχή ανέβηκε στ´αστέρια καρτερώντας την ηρεμία....

 

 

Εκεί στο Νότο... το ψέμα είναι κάπως δυσκολοχώνευτο: μνήμη Γιώργου Μπλάνα και Ισαάκ Σούση

Γιώργου Μπλάνα  «Απολογία Σωκράτους»*

Δεν ξέρω αν σας έπεισαν τα λόγια τους,
εγώ όμως παραλίγο να ξεχάσω ποιος είμαι και τι θέλω εδώ.
Η αλήθεια είναι πως μαγείρεψαν σωστά τις λέξεις, τις προτάσεις τους,
και θα μπορούσα να μείνω απόλυτα ικανοποιημένος
από το αποτέλεσμα, αν το ψέμα δεν ήταν πάντα κάπως δυσκολοχώνευτο
—ιδίως όταν συνοδεύεται από κάποια υπερβολή στην μουσικότητα.
Εν πάση περιπτώσει, έχω γερό στομάχι. Κι έτσι πρέπει.
Αν ξερνούσα εδώ μπροστά σας την βλακεία τους,
θα ήταν οπωσδήποτε χαμένοι. Προχωρώ,
λοιπόν, και παραδέχομαι πως είπαν μια τουλάχιστον αλήθεια:
τα πάω πολύ καλύτερα απ’ αυτούς με την μαγειρική των λέξεων, γι’ αυτό
πανικοβλήθηκαν, και τώρα ακόμη ιδρώνουν πάνω απ’ τα τζετζερέδια τους,
θαρρώντας πως είναι στο έλεος μου. Μεταξύ μας, δεν έχουν άδικο.
Από μιαν άποψη, αντιμετωπίζουν το ενδεχόμενο να κερδίσουν την δίκη.
Μην εκπλήσσεστε. Δεν θέλουν να κερδίσουν, να με καταδικάσουν θέλουν.
Και είναι δύο πράγματα αυτά εντελώς ξεχωριστά.
Πώς και γιατί είναι δική σας δουλειά να το διακρίνετε.
Ωστόσο επιτρέψτε μου μια σύντομη επισήμανση.
Σας επέστησαν την προσοχή στην ρητορική δεινότητά μου,
σας προειδοποίησαν πως θα χρησιμοποιήσω κάθε μέσο
προκειμένου να μετατρέψω το ψέμα σε αλήθεια.
Σας συμβούλευσαν άραγε τίποτε της προκοπής;
Λες τίποτε καινούργιο σ’ έναν δικαστή όταν του συνιστάς να διακρίνει
ανάμεσα στην ωραιότητα των λόγων και στην αλήθεια των λόγων;
Τίποτε απολύτως. Κι όταν του λες πως τα ωραία λόγια είναι πάντα ψεύτικα λόγια;
Ε, τότε τον παρακινείς να επιλέξει ανάμεσα σε ψεύδη.
Σίγουρα αυτό. Δεν παγιδεύεις τον αντίπαλο. Παγιδεύεις τον δικαστή.
Σκεφτείτε τι θα γινόταν αν σας μιλούσα χωρίς κανένα στολίδι.
Θα θεωρούσατε πως χρησιμοποιώ το ρητορικό τέχνασμα της απλότητας.
Δεν σχολιάζω καν την περίπτωση που θα είχα προετοιμάσει την απολογία μου
με όλες τις προϋποθέσεις ενός πλούσιου σε ρητορικά σχήματα δικανικού.
Φαίνεται λοιπόν πως είμαι χαμένος από χέρι.
Λάθος. Εσείς είστε χαμένοι από χέρι.
Αν με απαλλάξετε, θα πρέπει να είστε απόλυτα βέβαιοι
για την αδυναμία μου να φτιάξω μιαν απολογία της προκοπής.
Με βάση τι θα με απαλλάξετε τότε;
Αν με καταδικάσετε θα έχετε πάντα την αμφιβολία
πως δεν μπορέσατε να διακρίνετε την αλήθεια.
Θα με καταδικάσετε, βέβαια, ενδίδοντας στην απειλή αυτών των αχρείων.
Σταματώ εδώ. Οι φίλοι μου θ’ αναλάβουν τα υπόλοιπα,
παρόλο που δεν ελπίζω ν’ αποφύγουν κάπως τον εξαγνισμό σας.
Σας λυπάμαι. Δεν είχατε ούτε μια μικρή ευκαιρία να κάνετε την δουλειά σας.
Ωστόσο μην απελπίζεστε. Η αρετή δεν είναι ζήτημα αποφάσεων.
Μπορείτε να το σκεφτείτε με την ησυχία σας αργότερα.
Ένας νεκρός πάνω ένας νεκρός κάτω δεν θα ζημιώσει δα την δημοκρατία μας.
Οι ζωντανοί είναι το πρόβλημα.  

Τον Γιώργο Μπλάνα τον διάβαζα τακτικά, άρθρα σε εφημερίδες, ποίηση, μεταφράσεις έργων σπουδαίων λογοτεχνών. Ήταν ένας βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος με έναν κοφτερό, βαθιά πολιτικοποιημένο λόγο. Έφυγε σαν χθες πριν ένα χρόνο.

 

Μέσα στο 2024, πριν από τέσσερις περίπου μήνες, έφυγε και ο στιχουργός Ισαάκ Σούσης, που έδωσε σπουδαία τραγούδια συνεργαζόμενος με τον Λαυρέντη Μαχαιρίτσα και άλλους συνθέτες.

 

 

Τι το κοινό έχουν οι δύο αυτοί ιδιαίτεροι άνθρωποι και τους μνημονεύω μαζί; Είχαν σπουδάσει βιβλιοθηκονομία. Ο Γιώργος Μπλάνας, σε συνέντευξή του στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 22 Απριλίου 2018, στην ερώτηση γιατί επέλεξε βιβλιοθηκονομία είχε απαντήσει:

Ηταν η μόνη σχολή που δήλωσα. Το 1976 μπήκα. Το βιβλίο για μένα είναι φετίχ.

Αυτό έγινε γιατί ήταν μέσα στο σπίτι η γιαγιά μου, που με μεγάλωσε. Μια γιαγιά μόλις 39 ετών. Χήρα ενός «τεταρτοδιεθνιστή» τροτσκιστή. Τον σκότωσαν στο Νοσοκομείο «Σωτηρία» οι Γερμανοί όταν απέδρασαν τα μέλη του ΚΚΕ από εκεί.

Καθώς με μεγάλωσε λοιπόν -αυτή η γιαγιά της ίδιας ιδεολογίας με τον παππού- είχα την αίσθηση ότι το βιβλίο ήταν ένα είδος σπλάχνου του ανθρώπου.

Με τους σημερινούς όρους θα έλεγα ότι ο άνθρωπος είναι ένα cyborg του οποίου το μη βιολογικό μέρος είναι το βιβλίο. Η γιαγιά μου και η μητέρα μου με προμήθευαν βιβλία.

Βιβλιοθηκονομία είχε σπουδάσει και ο Ισαάκ Σούσης. Έτυχε να τον έχω φοιτητή στη δεκαετία του '90, όταν δίδασκα στο Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας ΤΕΙ Αθήνας. Ήταν ένας ιδιαίτερος νέος άνθρωπος, χαμηλών τόνων, ευγενικός, φιλικός, με ιδεολογικό περιεχόμενο που μου έδινε την ευκαιρία να κάνουμε ενδιαφέρουσες συζητήσεις, τόσο γύρω από το αντικείμενο των σπουδών, αλλά και γενικότερου ενδιαφέροντος. Αχ καλέ μου Ισαάκ, 

Ποια πόλη, ποια χώρα ποια θάλασσα σε ταξιδεύει τώρα...

 

Πήγατε κι οι δυο να βρείτε τον Στέφανο Μπεκατώρο, επίσης ποιητή, επίσης βιβλιοθηκονόμο, επίσης βαθιά σκεπτόμενο άνθρωπο που έφυγε κι αυτός νωρίς...

 

Καθόλου τυχαία, λοιπόν, η συνύπαρξή σας σε τούτη την ανάρτηση και καθόλου τυχαία η φωτογραφία με τον μπόμπιρα να τριγυρνά στους διαδρόμους της Βιβλιοθήκης του ΤΕΕ.

-----------------------------------------------------------

* Αντέγραψα το ποίημα από τον ιστότοπο Poeticanet  (3 Απριλίου 2006), βρίσκεται όμως  και σε χθεσινή ανάρτηση του περιοδικού Νέον Πλανόδιον.

Φίλιππε μας λείπεις!

H έκθεση διερευνά τον τρόπο με τον οποίο συνομιλούν εμβληματικά έργα του Ευρωπαϊκού και του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αντλημένα όλα από την πλούσια συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και χρονολογημένα από τον 18ο αιώνα έως και τον αρχόμενο 19ο αιώνα: χειρόγραφα αλλά και έντυπα τεκμήρια, ξενόγλωσσα πρωτότυπα έργα αλλά και ελληνόγλωσσες μεταφράσεις. Έργα επιφανών στοχαστών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (Locke, Voltaire, Εγκυκλοπαιδιστές, Beccaria κ.ά.) εκτίθενται συνδυαστικά με τις αντίστοιχες μεταφράσεις τους στα ελληνικά από εξίσου σημαντικούς εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού (Ευγένιος Βούλγαρης, Ρήγας Φεραίος Βελεστινλής και Αδαμάντιος Κοραής). Κατ' αυτό τον τρόπο αναδεικνύεται η επιρροή της ευρωπαϊκής σκέψης στην ιδεολογική προετοιμασία του Αγώνα και τη διαμόρφωση, στη συνέχεια, του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

 

 

Έτσι ξεκινά τον χαιρετισμό του ο Φίλιππος Τσιμπόγλου στο φυλλάδιο της Έκθεσης «Η επιρροή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στη διαμόρφωση του νέου Ελληνικού Κράτους» που διοργάνωσε η Εθνική Βιβλιοθήκη στις αρχές του 2022 στο πλαίσιο των δράσεων για τα 200 χρόνια από το 1821. Περισσότερα για την έκθεση και στο σχετικό βίντεο.

Την ίδια περίοδο η Βιβλιοθήκη διοργάνωσε και την Έκθεση με τίτλο «Τα Τυπογραφεία της Ελληνικής Επανάστασης: Μονόφυλλα, εφημερίδες, φυλλάδια και βιβλία τυπωμένα στην επαναστατημένη Ελλάδα από το 1821 ως το 1828» με εμπνευστή και επιμελητή τον αγαπητό Γιάννη Κόκκωνα, διαπρεπή φιλόλογο, ιστορικό και μελετητή του βιβλίου, πρώην καθηγητή στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας & Μουσειολογίας του Ιονίου Πανεπιστημίου.

Οι εκθέσεις αυτές εντάχθηκαν στις δράσεις του προγράμματος Ψηφιακό Αρχείο 1821 που συντονίζει το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (KEAE), εξού και το πρώτο βίντεο της ανάρτησης με τον χαιρετισμό του Φίλιππου κατά τη διάρκεια της επίσημης παρουσίασης του προγράμματος στις 26 Μαρτίου 2021. Σχετικά με το τιτάνιο έργο ψηφιοποίησης που αναφέρει ο Φίλιππος, το Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ) με πρόεδρο τότε τον επίσης πολύ καλό φιλόλογο και ιστορικό (με ιδιαίτερο αντικείμενο την ιστορία του ΤΕΕ και των Ελλήνων μηχανικών) Γιάννη Αντωνίου, αφιέρωσε τον τόμο των πρακτικών του Συνεδρίου με τίτλο «Αναζητώντας τη γνώση: Τα σχολικά εγχειρίδια στο Ελληνικό Κράτος» στη μνήμη του Φίλιππου Τσιμπόγλου. Το Συνέδριο πραγματοποιήθηκε 17-19 Δεκεμβρίου του 2021 στους χώρους της Εθνικής Βιβλιοθήκης, ο Φίλιππος ήταν μέλος της Οργανωτικής και της Επιστημονικής Επιτροπής και στον χαιρετισμό του καταλήγει:

Από την πλευρά μας θα προσπαθήσουμε να λειτουργήσουμε έτσι ώστε οι βιβλιοθήκες, είτε αναφερόμαστε σε δημόσιες, είτε σε δημοτικές είτε σε σχολικές, όλες ως βιβλιοθήκες κοινού, να αναδειχθούν σε συστατικά στοιχεία της διαδικασίας μάθησης, δηλαδή ως χώρος που βιώνεται η μάθηση με τη νέα έννοια και με τη μορφή της ψηφιακής καταγεγραμμένης γνώσης.

Όμως δεν πρόλαβε τον τόμο ο Φίλιππος. Λίγο καιρό πριν έφυγε ξαφνικά και άδικα. Ήταν μια μέρα σαν και σήμερα πριν από δύο χρόνια. Στο φυλλάδιο της έκθεσης για τον Διαφωτισμό γίνεται αναφορά στην έννοια της μετακένωσης* που χρησιμοποίησε ο Κοραής αναφερόμενος στη δημιουργική πρόσληψη και μεταφορά των ευρωπαϊκών ιδεών από έναν τόπο σε άλλο, από πομπό σε δέκτη, όπως λέμε στην επικοινωνία. Έτσι φαντάζομαι τον Φίλιππο, έναν πομπό που επιχειρούσε τη μετακένωση στα σημερινά δεδομένα, είχε πολλές γνώσεις, πολλές επιθυμίες, είχε όραμα, είχε αγωνιστικότητα. Με αυτά πέτυχε αναμφισβήτητα στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Κύπρου, με αυτά προσπάθησε πολύ, άνοιξε δρόμους, έβαλε τα θεμέλια για να γίνει η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας αυτό που λέει το όνομά της. Δεν πρόλαβε όμως να τα ολοκληρώσει. Υπάρχουν, ευτυχώς, άξιοι άνθρωποι στην Εθνική Βιβλιοθήκη, έτσι νομίζω, υπάρχουν ικανοί βιβλιοθηκονόμοι με γνώσεις, μεράκι και ανοιχτά μάτια και μυαλά. Ο Φίλιππος άφησε μια ισχυρή παρακαταθήκη για τη συνέχεια. Στην καθημερινότητα, άφησε τη Νίκη του, άφησε τους κοντινούς ανθρώπους, συγγενείς φίλους, συναδέλφους με μια γλυκόπικρη ανάμνηση.

 

Φίλε Φίλιππε, μας λείπεις!

.................................................................................................................

Υστερόγραφο

Κι επειδή από τους ανθρώπους, και πολύ περισσότερο εκείνους που φεύγουν, κρατάμε τις ωραίες στιγμές, θυμάμαι εκείνη την Τρίτη, 22 Φεβρουαρίου του 2022. Μαζί με την αγαπημένη φίλη Νίκη Ζαχιώτη, πρώην Διευθύντρια και ψυχή της Βιβλιοθήκης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, επισκεφθήκαμε τον Φίλιππο στην Εθνική. Μας μίλησε για τις δύο εκθέσεις. Ο Φίλιππος, όπως πάντα, χειμαρρώδης, περιγραφικός, με το ενδιαφέρον και τις γνώσεις για εκείνη εποχή «των φώτων» (για να θυμηθώ τον Άλκη Αγγέλου και τα «Των φώτων» βιβλία του), με τη μεγάλη έγνοια και το άγχος να τεκμηριωθούν σωστά και να αξιοποιηθούν οι συλλογές της Εθνικής Βιβλιοθήκης, με την αγάπη και τον ενθουσιασμό παιδιού, μας περιέγραψε την έκθεση, τη σημασία της, τον πλούτο που υπάρχει στη Βιβλιοθήκη. Ο Γιάννης Κόκκωνας στη συνέχεια, που ήταν εκεί, μας ξενάγησε, μας σημείωσε τις ιδιαιτερότητες των εκθεμάτων που απάρτιζαν την έκθεση και μας τόνισε τη σημασία και τις δυσκολίες του έργου της έκδοσης εκείνα τα χρόνια. Παραθέτω παρακάτω λίγες από τις φωτογραφίες των εκθεμάτων εκείνης της επίσκεψης.

 

 

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

* Μια που έγινε αναφορά στην κατά Κοραή μετακένωση, να αναφέρω ότι στη μετακένωση σε σχέση με τη γλώσσα μίλησε η ομότιμη καθηγήτρια ΕΚΠΑ Άννα Ταμπάκη με θέμα «Δημιουργία κρίσιμων νεολογισμών και κοραϊκή ‘μετακένωση» στην Ανοικτή συζήτηση με τίτλο «Ο επιστημονικός λόγος κατά την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού» στο πλαίσιο του 13ου Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ).

Προσπάθησε μ’ όση καρδιά σ’ απομένει: Καλό μήνα με Μανόλη Αναγνωστάκη και Soloup

 
Προσπάθησε μ’ όση καρδιά σ’ απομένει, χάραξε
    τούτες τις δυο γραμμές σταυρωτά
Ύστερα γέλασε πάλι, δοκίμασε τη νιότη σου
    ακόμα μιαν Άνοιξη· δεν είναι μάταιο
Μη θυμηθείς κάποια μέρα κάποιον που έφευγε με
    δυο πληγωμένες παλάμες
Ήμουνα εγώ που σου ’λεγα πάντα: φεύγοντας
    ήτανε πια πολύ αργά
Κι είχαμε ακόμα πολλή πίκρα πολλή μνήμη πολλή
    νόηση
Κι η αγάπη είναι πάντα όμορφη ακόμα κι όταν δεν
    ψιθυρίζει παρά με δυο αβέβαια ανήσυχα χείλη
Κι όταν δε μένει παρά σα δυο χαρακιές σ’ ένα
    λευκό περιθώριο
Προσπάθησε, πάλεψε ακόμα, ένα τόσο μικρό
    ασήμαντο διάστημα
Σβήσε μια ακατανόητη παρένθεση μην τραυματίζεις
    την αμέριμνη ζωή σου.

[...]

Ξέχασε, ξέχασε πάντα —φτάνει μια στάλα
    καινούριας ζωής—
Ένα παλιό κυριακάτικο δειλινό με δυο σπασμένες
    καρέκλες στο «Καφενείο των Ναυτικών»
Εκείνον π’ αγάπησες κάποτε κι ίσως νοστάλγησες
    κάποια στιγμή το γυρισμό του.

Με το ποίημα «Ι»* του Μανόλη Αναγνωστάκη από τη συλλογή Εποχές 2 μετράμε τις μέρες του Φλεβάρη, όπως επιλέχτηκε στο καλαίσθητο ημερολόγιο της εφημερίδας «Εποχή» που κυκλοφόρησε αφιερωμένο στον σπουδαίο μας ποιητή για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του και τα 25 από τον θάνατό του. Το ημερολόγιο γίνεται ακόμη πιο πλούσιο και ελκυστικό με τα έργα σημαντικών σκιτσογράφων βασισμένα στο ποίημα του μήνα κάθε φορά. Για τον Φεβρουάριο το σκίτσο είναι του επίσης σπουδαίου σκιτσογράφου Soloup**.

Νομίζω ταιριαστό. Καλό μήνα, λοιπόν!

 -----------------------------------------------------------------------------------

* Αντέγραψα το παραπάνω απόσπασμα από τον τόμο «Τα Ποιήματα 1941-1971», εκδ. Στιγμή 1992, σ. 45.

** κατά κόσμον, Αντώνης Νικολόπουλος, είχα γράψει κι εδώ: https://katerinatoraki.blogspot.com/2015/03/soloup.html

Σκόρπια: ταξίδι στο αρχείο του γκέτο της Βαρσοβίας κι ένα ταξίδι στη μνήμη και τους σημαντήρες της

Το Oyneg Shabes μπορεί, το δίχως άλλο, να ιδωθεί ως το ταπεινό -μα πόσο δύσκολο και επικίνδυνο- εγχείρημα για ιστορική γνώση θεμελιωμένη στη συλλογή πολλαπλών τεκμηρίων. Αλλά η γνώση είναι όπως αυτός που τη συγκεντρώνει, την παράγει και τη μεταδίδει: συνθλίβεται ή θέλει να συνθλίψει. Ή, διαφορετικά, ξεσηκώνεται και θέλει να μας ξεσηκώσει. Η ιστορία, όπως το έχει πει ωραία ο Έντσο Τραβέρσο, δεν είναι μονάχα η αφήγηση των μαχών που έκαναν οι άνθρωποι: είναι επίσης το πεδίο της μάχης καθαυτό. Πού βρισκόμαστε σήμερα; Η Ευρώπη δεν είναι πλέον σε πόλεμο αλλά ο πόλεμος δεν έπαψε να ερημώνει πολλούς άλλους ορίζοντες. Η Ευρώπη δεν βρίσκεται πλέον σε πόλεμο αλλά δεν ξέρει πώς να υποδειχτεί τους πρόσφυγες του πολέμου. Η μνήμη της διαρκώς υποχωρεί. Αναμφίβολα επειδή, χωρίς καλά καλά να το ξέρει, η μνήμη της είναι σε πόλεμο.

 

Το παραπάνω είναι απόσπασμα από το βιβλίο Σκόρπια: Ταξίδι στο αρχείο του γκέτο της Βαρσοβίας, του Γάλλου διανοούμενου Georges Didi - Huberman σε εξαιρετική μετάφραση και με χρήσιμες υποσημειώσεις από τη Ρίκα Μπενβενίστε (Νήσος, 2023).

Συγκλονιστικό ως προς το περιεχόμενο, πρωτότυπο ως προς τη γραφή. Ο αριστερός πολωνοεβραίος ιστορικός Εμάνουελ Ρίνγκελμπλουμ, ο εβραιομπολσεβίκος με την ομάδα του (με το συμβολικό όνομα Oyneg Shabes, δηλαδή "χαρά του Σαββάτου"), όντας οι ίδιοι στο γκέτο της Βαρσοβίας και με κίνδυνο της ζωής τους (που έτσι κι αλλιώς την έχασαν όπως και οι χιλιάδες άλλοι, είτε στο γκέτο ή στα κρεματόρια του Άουσβιτς) συγκεντρώνουν οτιδήποτε υλικό προέρχεται από τους κλεισμένους στο γκέτο την περίοδο 1939-1943, επιστολές, φωτογραφίες, ημερολόγια, σημειώσεις, εισιτήρια και άλλα σημαντικά και «ασήμαντα» χαρτάκια κάθε είδους.

Το αρχείο φυλάσσεται σε μεταλλικά κουτιά και κρύβεται σε διάφορα κρυφά σημεία του γκέτο. Ο συγγραφέας του βιβλίου επισκέπτεται το Εβραϊκό Ιστορικό Ινστιτούτο της Βαρσοβίας, αντικρίζει τα θραύσματα εκείνης της εποχής, φωτογραφίζει κάποια από τα τεκμήρια, σημαντήρες μνήμης τα ονομάζει, και συνθέτει την ιστορία, την καθημερινότητα της εποχής εκείνης, την κατάσταση στο γκέτο, τη ζωή και τις σχέσεις των ανθρώπων (με τις αγάπες και τις αντιθέσεις τους). Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες, στοχάζεται και προσπαθεί να ερμηνεύσει. Γράφει για τον θρήνο, για την αίσθηση της ευθύνης και τον ρόλο ιστορικού και αρχειονόμου, για το χαρτί που διασώζει και το χαρτί που σαπίζει, για τη φωτογραφία και τον ρόλο της στην ιστορική πράξη, για τη μνήμη που τη νιώθει ως ένα μεγάλο πεδίο μάχης. Γράφει για τον Κλέμπερερ (Klemperer) και τον Κόρτσακ (Korczak). Παίζει με τις λέξεις σκόρπια και σπόρος.

 

Η γραφή είναι πρωτότυπη. Χωρισμένο σε δεκαεπτά ενότητες, σε κάθε μια, με αφετηρία μια φωτογραφία, από τις πολλές που τράβηξε στο ινστιτούτο, αφηγείται την ιστορία της, αν έχει στοιχεία, κάνει υποθέσεις, αναπλάθει και αναστοχάζεται. Διερωτάται ο ίδιος: 

Μήπως άλλωστε η φωτογραφία δεν ανταποκρίνεται, συνήθως, στην ίδια αυτή φαινομενολογία; Δεν είναι ταυτόχρονα επαφή και απόσταση;

 

Είναι συνάντηση, γράφει αλλού «πάνω σ' ένα κομμάτι χαρτί (μέσο επιφάνεια), λίγης μελάνης (λέξεις, επιγραφές) με κάποια δάκρυα (νερό, συναισθήματα)». 

 

Τα περιεχόμενα στην αρχή του βιβλίου έχουν δύο μορφές, στη μια κάθε ενότητα αρχίζει με τη λέξη Σκόρπια (σκόρπιοι κτλ. ανάλογα με το ουσιαστικό που ακολουθεί), στην άλλη με τη λέξη Χαρτιά, όπου με μια συμβολική λέξη περιγράφει τη συγκεκριμένη ενότητα. Ο πλήρης τίτλος-περιεχόμενο κάθε ενότητας δίνεται κάτω από κάθε φωτογραφία (όπως στις παραπάνω εικόνες από τις σελίδες 17 «Σκόρπια τα θραύσματα της μνήμης» - «Χαρτιά κιτρινισμένα» και 41 «Σκόρπια τα σωματίδια της κυτταρίνης» - «Χαρτιά σαπισμένα»).

 

[Και βέβαια, παίρνοντας υπόψη τη σημερινή πολιτική του κράτους του Ισραήλ και την κατάσταση στη Γάζα, δεν μπορεί να μην προβληματίζομαι. Πάλι κι απόψε στα δελτία ειδήσεων είδαμε χιλιάδες Παλαιστίνιους να επιστρέφουν στις κατεστραμμένες γειτονιές τους για ν΄αντικρίσουν τ΄αποκαΐδια της γης που είναι πατρίδα τους, τα θραύσματα της ζωής που δεν τους αφήνουν να ζήσουν, πάλι ακούσαμε για επιφυλάξεις στην τήρηση της έτσι κι αλλιώς εύθραυστης εκεχειρίας που έχουν υπογράψει τα δύο μέρη, πάλι ακόμη και σήμερα, 27 Φεβρουαρίου, ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος, ακούσαμε για νεκρούς και τραυματίες Παλαιστίνιους!]

Ο Ζωρζ Ντιντί-Ουμπερμάν εντοπίζει κοινή ετυμολογική προέλευση και συμβολική σημασιολογική σχέση ανάμεσα στις γαλλικές λέξεις για τα σκόρπια και τον σπόρο, τα σκορπισμένα, φαγωμένα από την υγρασία και το χρόνο χαρτάκια, που είναι σαν «τα αποσπάσματα της επιβίωσης ή του θανάτου», αλλά και «σπόροι ζωής», όπως γράφει. Κάνει λόγο για τους σπόρους από στάρι που βρέθηκαν τον 19ο αιώνα στα δοχεία που κοσμούσαν τα δωμάτια των νεκρών στις αιγυπτιακές πυραμίδες  (όπως, συμπληρώνω εγώ, βρέθηκαν από τον αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη ελιές μέσα σ' ένα κύπελλο στις ανασκαφές στην Κρήτη και αναφέρει στο βιβλίο του «Γεύση μιας προϊστορικής ελιάς» που, μια και το αναφέρω, το συνιστώ, αξίζει να διαβαστεί). Έτσι, για να καταδείξει τον ρόλο αυτών των χαρτιών παραπέμπει στον Βάλτερ Μπένγιαμιν, ο οποίος αναφερόμενος στον Ηρόδοτο ως τον πρώτο Έλληνα αφηγητή, λέει ότι μια συγκεκριμένη αφήγηση μπορούσε «ακόμη και μετά από χιλιάδες χρόνια, να μας ξαφνιάζει και να μας κάνει να σκεφτόμαστε. Μοιάζει μ' αυτούς τους σπόρους που έμειναν ερμητικά κλεισμένοι για χιλιετίες μέσα στις αίθουσες των πυραμίδων, και διατήρησαν μέχρι σήμερα τη βλαστική τους ικανότητα».

Έτσι ένιωσα διαβάζοντας το βιβλίο του. Τα λογής χιλιάδες χαρτάκια που μάζεψαν ο Ρίνγκελμπλουμ και η ομάδα του, τα ιδιαίτερα αυτά αρχειακά τεκμήρια, είναι τα θραύσματα μνήμης που γίνονται σπόροι ζωής και παραδείγματος. Το βιβλίο αυτό, πέρα από την ιστορική, πολιτική, κοινωνική, ανθρωπιστική σημασία του, είναι και ένας ύμνος και ένας οδηγός στη σημασία των αρχείων ως διαθήκες του παρελθόντος για το μέλλον, στον ρόλο και την έντονη αίσθηση της ευθύνης των αρχειονόμων και των ιστορικών στην καταγραφή, διατήρηση και συγγραφή της ιστορίας. 

 

Έχουν περάσει 80 και χρόνια από τότε. Άραγε, τα τεκμήρια αυτά, τα χιλιάδες χαρτάκια που μάζεψε ο Ρίνγκελμπλουμ, έγιναν σπόροι ζωής και παραδείγματος; Αναρωτιέμαι. Γι' αυτό και το πρώτο απόσπασμα με τα λόγια του συγγραφέα.

Μανόλης Αναγνωστάκης - Μίκης Θεοδωράκης: «Γιατί η σιωπή μας είναι ο δισταγμός για τη ζωή και το θάνατο»

Αναγνωστάκης - Θεοδωράκης (πηγή: https://mikisguide.gr/afieroma-sto-manoli-anagnostaki/)*

Χάρης 1944

Ήμασταν όλοι μαζί και ξεδιπλώναμε ακούραστα τις ώρες μας
Τραγουδούσαμε σιγά για τις μέρες που θα ’ρχόντανε φορτωμένες πολύχρωμα οράματα
Αυτός τραγουδούσε, σωπαίναμε, η φωνή του ξυπνούσε μικρές πυρκαγιές
Χιλιάδες μικρές πυρκαγιές που πυρπολούσαν τη νιότη μας
Μερόνυχτα έπαιζε το κρυφτό με το θάνατο σε κάθε γωνιά και σοκάκι
Λαχταρούσε ξεχνώντας το δικό του κορμί να χαρίσει στους άλλους μιαν Άνοιξη.
Ήμασταν όλοι μαζί μα θαρρείς πως αυτός ήταν όλοι.
Μια μέρα μάς σφύριξε κάποιος στ’ αφτί: «Πέθανε ο Χάρης»
«Σκοτώθηκε» ή κάτι τέτοιο. Λέξεις που τις ακούμε κάθε μέρα.
Κανείς δεν τον είδε. Ήταν σούρουπο. Θα ’χε σφιγμένα τα χέρια όπως πάντα
Στα μάτια του χαράχτηκεν άσβηστα η χαρά της καινούριας ζωής μας
Μα όλα αυτά ήταν απλά κι ο καιρός είναι λίγος. Κανείς δεν προφταίνει.
…Δεν είμαστε όλοι μαζί. Δυο τρεις ξενιτεύτηκαν
Τράβηξεν ο άλλος μακριά μ’ ένα φέρσιμο αόριστο κι ο Χάρης σκοτώθηκε
Φύγανε κι άλλοι, μας ήρθαν καινούριοι, γεμίσαν οι δρόμοι
Το πλήθος ξεχύνεται αβάσταχτο, ανεμίζουνε πάλι σημαίες
Μαστιγώνει ο αγέρας τα λάβαρα. Μες στο χάος κυματίζουν τραγούδια.
Αν μες στις φωνές που τα βράδια τρυπούνε ανελέητα τα τείχη
Ξεχώρισες μια: Είν’ η δική του. Ανάβει μικρές πυρκαγιές
Χιλιάδες μικρές πυρκαγιές που πυρπολούν την ατίθαση νιότη μας
Είν’ η δική του φωνή που βουίζει στο πλήθος τριγύρω σαν ήλιος
Π’ αγκαλιάζει τον κόσμο σαν ήλιος που σπαθίζει τις πίκρες σαν ήλιος
Που μας δείχνει σαν ήλιος λαμπρός τις χρυσές πολιτείες
Που ξανοίγονται μπρος μας λουσμένες στην Αλήθεια και στο αίθριο το φως.**

100 χρόνια φέτος από τη γέννηση των Μανόλη Αναγνωστάκη και Μίκη Θεοδωράκη (η σειρά αλφαβητική).*** Ας ξαναδιαβάσουμε τα ποιήματα του Μανόλη, ας ξανακούσουμε τα τραγούδια του Μίκη, ας ξανασταθούμε στα συναπαντήματά τους, τόσο μεγάλες, τόσο σπουδαίες, τόσο οικείες προσωπικότητες μιας εποχής που πέρασε μα που αξίζει να την (ξανα)γνωρίσουμε, να στοχαστούμε και ν΄ αναστοχαστούμε για το παρόν και για την εποχή που έρχεται, για την ανασφάλεια, τις ανισότητες, τις αδικίες και για τον ζόφο και την αποανθρωποποίηση που προμηνύεται και νομίζουμε πως δεν μας αφορά.

Γι' αυτό και στον τίτλο τα λόγια του ποιητή από το ποίημα «Η αγάπη είναι ο φόβος»:

Γιατί η σιωπή μας είναι ο δισταγμός για τη ζωή και το θάνατο! ****

-----------------------------------------------------------------------------------------------

Σημειώσεις

* Στη φωτογραφία απεικονίζεται η συνάντηση των δύο φίλων το 1975 στη Θεσσαλονίκη, στο πατάρι του βιβλιοπωλείου του Αναγνωστάκη. Είναι από το (πλούσιο και ανεκτίμητης αξίας) αρχείο του Γιώργου Ζεβελάκη και η αντιγραφή από εμένα έγινε από τον ιστότοπο «Μίκης Θεοδωράκης: Οδηγός» που ανήκει Παγκρήτιο Σύλλογο Φίλων Μίκη Θεοδωράκη.

** Το ποίημα «Χάρης 44» αναφέρεται σε έφηβο Επονίτη που σκοτώθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1944, τρείς μήνες μετά το τέλος της Κατοχής. Περιλαμβάνεται στη συλλογή ποιημάτων «Εποχές», αφιερωμένα στους γονείς του, που γράφτηκαν από το 1941 μέχρι το 1944, ούτε 20 χρονών παλικάρι, και τυπώθηκαν τον Οκτώβριο του 1945 στη Θεσσαλονίκη (οι πληροφορίες από τον τόμο «Τα Ποιήματα 1941-1971», εκδ. Στιγμή 1992, σ. 179). Το μελοποίησε ο Μίκης και το τραγούδησε η Μαρία Φαναντούρη (στο δίσκο Arcadia I, VII, VIII, το βίντεο από εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=mP4ncr8Rt3c).

*** Το 2025 είναι έτος Μίκη Θεοδωράκη για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του. 100 χρόνια είναι από τη γέννηση και του μεγάλου ποιητή μας Μανόλη Αναγνωστάκη και 25 από τον θάνατό του. Πληροφορίες υπάρχουν πολλές στους ιστότοπους του Παγκρήτιου Συλλόγου Φίλων Μίκη Θεοδωράκη και του Ομίλου Φίλων Μανόλη Αναγνωστάκη. Και οι δύο σύλλογοι είναι πολύ δραστήριοι και αξίζει η παρακολούθηση των δράσεών τους.

**** Είχα δημοσιεύσει το ποίημα εδώ: https://katerinatoraki.blogspot.com/2021/01/blog-post_23.html