Κωστή Παλαμά σημειώματα στο περιθώριο: ρίχνει λόγια και φυτρώνουν στοχασμοί

Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο «Κωστής Παλαμάς: Σημειώματα στο περιθώριο» (εκδόσεις Στιγμή, 2017) βρίσκεσαι στον κόσμο του σπουδαίου Κωστή Παλαμά, ενός κόσμου που δεν έχει μόνο την ποίηση στις αποσκευές του, καλύτερα δεν έχει την ποίηση στεγνή από ιδέες, από γνώσεις, από γνώμες και απόψεις. Ξεδιπλώνεται η προσωπικότητα του Κωστή Παλαμά που δείχνει να διαβάζει τα πάντα, ό,τι κυκλοφορεί στην Ελλάδα και στην Ευρώπη και να έχει άποψη γι’ αυτά. Διαβάζει φιλοσοφία, γνωρίζει την αρχαία ελληνική γραμματεία, γνωρίζει τους σύγχρονούς τους Ευρωπαίους διανοητές, γνωρίζει τι γράφουν οι Έλληνες και οι Ευρωπαίοι συνάδελφοί του. Και αγαπά την ελληνική γλώσσα, είναι μαχητής στους αγώνες της εποχής (αρχές του 20^ου αιώνα) για την επικράτηση της δημοτικής (γνωστά τα κυνηγητά που του στοίχισαν απομάκρυνση από τη θέση που κατείχε ως γραμματέας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά και λιθοβολισμούς στο ίδιο του το σπίτι...).

Το βιβλίο, με επιμέλεια, πρόλογο και σημειώσεις από τη Μαρία Μπαλοπούλου και επίμετρο από τον Κώστα Ανδρουλιδάκη, περιέχει κείμενα γραμμένα στα περιθώρια βιβλίων για θέματα που φαίνεται να απασχολούν τον ποιητή. Εντύπωση προκαλούν οι πολλές αναφορές σε ξένη βιβλιογραφία που δείχνουν έναν Παλαμά στο πνεύμα των ευρωπαϊκών προβληματισμών του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα. Και τι δεν γράφει.

Για το 1821:

«Το Εικοσιένα. Έχουμε ως την ώρα την ιστορία του; Φοβάμαι πως όχι. Τη μυθολογία του; Φοβάμαι πως ναι.»

(Έχουν περάσει τόσα χρόνια. Και σκέφτομαι τον Κωστή Παπαγιώργη και τον Βασίλη Ραφαηλίδη με όλες τους τις πιθανές υπερβολές...)

Για την πολιτική:

«... Η πολιτική δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ιδέα που εφαρμόζει το νόμο το μεγάλο της κυριαρχίας του δυνατότερου με τα μέσα ή της αφομοίωσης ή του αφανσιμού που λειτουργούσε παντού, και πρώτ’ απ’ όλα στην ιστορία...»

Κάνει διάκριση ανάμεσα στον Ελληνισμό και τη Ρωμιοσύνη, μιλά για «ψώρα ευρωπαϊσμού και ψώρα πατριωτισμού».

Κάνει πολλές αναφορές στον Κάντ, στον Έμερσον, στον Σαίξπηρ, στον Ίψεν, στον Σπινόζα, στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, στο Θουκυδίδη και τον Ηράκλειτο, στον «Δοστογέφσκη», σε όλους τους γνωστούς Ευρωπαίους φιλοσόφους, ποιητές και πεζογράφους, στο μεγάλο αμερικανό ποιητή Ουίτμαν. Διαβάζοντας τρία βιβλία «βιογραφικά ή εξομολογητικά» των Γκαίτε, Τολστόη και Σπένσερ, «αυτογραφίες» τα ονομάζει, καταγράφει «τη μελέτη τριών εγώ: του μεγάλου αρμονιστή, του μεγάλου θετικιστή και του μεγάλου κοινωνιστή...».

Πολλά και άξια ιδιαίτερης προσοχής τα σημειώματα για τη γλώσσα, για τη δημοτική, για τον «μαλλιαρισμό» που βαφτίζουν έτσι «μυγιάγγιχτοι δημοσιογράφοι κάθε προσπάθεια πλουτισμού της κοινής γλώσσας», τους «μαλλιαρούς» όπως τον Ευριπίδη που «έκραζε» το «Κόμποι και λόγων ευμορφίαι» (στον Κύκλωπα), για την ορθογραφία, για τις μεταφράσεις, για «τις αχώνευτες ελληνικούρες με τα ωμότερα της ξενομανίας αλαμπουρνέζικα».

Ο Κωστής Παλαμάς λέει ότι δεν είναι ούτε φιλόσοφος ούτε κριτικός, απλά μόνο «ρίχνει λόγια», που εύχεται να ξυπνούν την κρίση ή να φυτρώνουν στοχασμούς  σε όσους τα διαβάζουν. Θα παραθέσω ένα μόνο σημείωμα (αρ. 86 στο βιβλίο) που δείχνουν τη σκέψη του:

«Γιατ’ είμαι σκεπτικιστής, ας πούμε, κι απορώ κι απιστώ και ρωτώ· γι ‘ αυτό κι εκείνα που με πείθουν πως είναι αλήθειες, έχω διάθεση να τα κηρύξω και να τα διαλαλήσω, φανατισμένα, στα τετραπέρατα. Όσα πιστεύω ο άπιστος, τα πιστεύω χίλιες φορές πιο πολύ από άλλους ευκολόπιστους. Παράδειγμα, το γλωσσικό μας ζήτημα».

Τελειώνοντας, δεν μπορώ να παραλείψω μια αναφορά στο ιστορικό εκδοτικό Στιγμή και στον εκδότη του Αιμίλιο Καλιακάτσο, που χρόνια πολλά επιμένει να μας δίνει σοβαρές, καλαίσθητες, ιδιαίτερες εκδόσεις. Εύχομαι να είναι καλοτάξιδο και τούτο το βιβλίο.

Υστερόγραφο 1 

Εσείς γράφετε στα περιθώρια των βιβλίων; Τα δικά μου βιβλία συχνά είναι γεμάτα ίχνη από τις εντυπώσεις που μου έκαναν τα συγκεκριμένα σημειωμένα εδάφια τη συγκεκριμένη στιγμή που τα διάβασα. Έχει σημασία η αναφορά της συγκεκριμένης στιγμής, και αυτό φαίνεται όταν ξαναξεφυλλίζω το βιβλίο αργότερα και από τη μια ενημερώνομαι αμέσως για το περιεχόμενο αλλά και ξαναγυρνώ στην πρόσληψη εκείνης της προηγούμενης στιγμής που μπορεί και να διαφέρει αν το ξαναδιαβάσω. Τα δικά μου ίχνη μπορεί να είναι σημαδάκια που δείχνουν συμφωνία ή απορία για το συγκεκριμένο κείμενο ή απλά υποδεικνύουν την ανάγκη να το προσέξω όταν ξαναξεφυλλίσω το βιβλίο ή κείμενα - φράσεις με αντίστοιχο περιεχόμενο.

Υστερόγραφο 2

Για να ξαναγυρίσω στον Κωστή Παλαμά, θα ήθελα να σημειώσω ότι το φετινό 11ο συνέδριο «Ελληνική Γλώσσα και Ορολογία» (Νοέμβριο 2017) της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ) που διοργανώνεται κάθε δύο χρόνια κι έχει ως αντικείμενο τα ειδικά θέματα γλώσσας και ορολογίας, είναι αφιερωμένο στον Κωστή Παλαμά για την ένθερμη και μαχητική συμβολή του στην υποστήριξη της γλώσσας που μιλά ο κάθε άνθρωπος του τόπου τούτου.

Υστερόγραφο 3
Για τον Κωστή Παλαμά είχα ξαναγράψει και παλιότερα όπως παρακάτω:

• Ο Μιχάλης Μερακλής για τον Καβάφη και τον Παλαμά και οι επισκέψεις μου σε δυο βιβλιοθήκες
• Ο Κωστής Παλαμάς, τολμηρός, δημοτικιστής και οραματιστής

Η ζωή είναι γλώσσα και λέξεις: Οι ξένες λέξεις, του Βασίλη Αλεξάκη

Έχει νόημα να μάθει κανείς μια ξένη, μικρή και άγνωστη γλώσσα; Ο Βασίλης Αλεξάκης τόλμησε, δοκίμασε, έμαθε μια τέτοια γλώσσα και μας το διηγείται στο βιβλίο του Οι ξένες λέξεις (Εξάντας, 2003). Ο Αλεξάκης περιγράφει όχι μόνο πώς έμαθε την ξένη γλώσσα, αλλά κύρια πώς, μέσα από μια ξένη γλώσσα, μαθαίνει κανείς για τον τόπο και τους ανθρώπους που την ομιλούν. Και δεν μαθαίνει μια γνωστή "μεγάλη" ξένη γλώσσα, αλλά μια γλώσσα σπάνια, τη γλώσσα σάνγκο της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας. Είναι γλώσσα από αυτές που ομιλούνται όλο και λιγότερο, που εξαφανίζονται, από μια χώρα με πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα που χρονίζουν παρά τις υποτιθέμενες συμφωνίες ειρήνης (ήδη τις τελευταίες ημέρες ακούσαμε για δεκάδες νεκρούς από συγκρούσεις μεταξύ αντιμαχόμενων ομάδων μέσα στη χώρα).

Έτσι, μαζί με τον Αλεξάκη, δίνεται η ευκαιρία και σε μένα την αναγνώστρια, σε κάθε αναγώστη, να μάθουμε για τη μακρινή αυτή αφρικανική χώρα, για την πρωτεύουσα Μπάγκι, για τον ποταμό που τη διαρρέει Ουμπάγκι, για τη γλώσσα σάνγκο, για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, για την πολιτική ζωή, για την ιστορία, για τους Γάλλους αποικιοκράτες. Και για τη γλώσσα, για την τοπική γλώσσα που δεν επιτρέπεται όμως στα παιδιά ούτε να τη μαθαίνουν, μα ούτε καν να τη μιλούν. Ο δάσκαλος του λέει:

«Την περίοδο της αποικιοκρατίας οι δάσκαλοι τιμωρούσαν τα παιδιά που μιλούσαν σάνγκο στο σχολείο κρεμώντας τους ένα κόκκαλο στο λαιμό. Η παράδοση αυτή διατηρήθηκε μέχρι τα τελευταία χρόνια. Η πολιτική ηγεσία παραμένει πεπεισμένη ότι η Κεντρική Αφρική έχει ανάγκη τα γαλλικά για να μπορέσει να αναπτυχθεί. Περνάμε στους μαθητές την άποψη ότι η μητρική τους γλώσσα ανήκει στο παρελθόν».

Πρωταγωνιστής στο βιβλίο του Αλεξάκη είναι ο συγγραφέας Νικολαίδης, που ήρθε στο Παρίσι από την Ελλάδα κι έμεινε τελικά μόνιμα, γυρνώντας πίσω μόνο σαν επισκέπτης. Με την ευκαιρία, αναφέρεται και στα συμβόλαια που υπογράφουν οι συγγραφείς με εκδοτικούς οίκους μέσω των ατζέντηδων και στις υποχρεώσεις που αναλαμβάνουν με αυστηρές προθεσμίες κτλ., με αντάλλαγμα μηνιαία αντιμισθία. (Αντίστοιχα, το ίδιο βρήκα και στον ήρωα της Μαλακατέ στο τελευταίο της βιβλίο, το Σχέδιο). Το βιβλίο δείχνει αυτοβιογραφικό, κι έτσι το νιώθεις από τις πρώτες σελίδες, κι ας δίνει άλλο όνομα στον ήρωα, Νικολαϊδης.

Μαθαίνει με τη βοήθεια λεξικού. Και βρίσκει έναν δάσκαλο για βοήθεια. Πηγαίνει στο Μπάγκι, μένει δυο βδομάδες, συναντά ανθρώπους, μαθαίνει πώς ζουν, βλέπει από κοντά την επίδραση των Γάλλων. Γνώρισε και τον τελευταίο Έλληνα στη χώρα, Σκαρβέλης από τη Μυτιλήνη.

Στο βιβλίο περιγράφει χαρακτηριστικά της γλώσσας σάνγκο, π.χ. η άρνηση (δεν) μπαίνει στο τέλος της πρότασης (πεπε), υπάρχουν επιδράσεις από τα γαλλικά, η μόνη ελληνική λέξη είναι η λέξη πολιτική, έχει τονισμούς με βαρεία, οξεία, μεσαία, και ανάλογα με τον τονισμό αλλάζει ο ήχος της λέξης και αλλάζει η σημασία, για τον πληθυντικό βάζουν ένα α στην αρχή τις λέξης κτλ. Μπαμπα λένε όταν απευθύνονται σε άντρα για την εκδήλωση συμπάθειας, ευγνωμοσύνης, ευχαρίστησης.

Οι τόνοι δεν είναι λιγότερο σημαντικοί από τα φωνήεντα, του λέει ο δάσκαλος. «Η διαφορά ύψους ανάμεσα σε δύο βαθμίδες δεν είναι προκαθορισμένη, όπως στη μουσική... Οι τόνοι παράγουν κάποια μελωδία...». Κι όταν δεν έχουν καλή γνώση των τόνων οι άνθρωποι, συνεχίζει ο δάσκαλος, «η γλώσσα γίνεται όλο και πιο πεζή, όλο και πιο ανιαρή, χάνει σιγά-σιγά το κέφι της».

Κι ο Αλεξάκης ενθουσιάζεται με τις λέξεις που έχουν μουσική, όπως η λέξη πουπουλενγκε που αποδίδει τη γυναίκα με αρνητική σημασία, τη ζωηρή, την τσούλα (αντίστοιχη ίσως της γαλλικής petasse και της αγγλικής bitch).

Στα σάνγκο χρησιμοποιούν όργανα του σώματος για να εκφραστούν – αντί μ’ αρέσεις, λένε αρέσεις στα μάτια μου (μο νζερε να λε τι μπι), βοηθώ λένε δίνω το χέρι, αγκαλιάζω λένε κρατάω επάνω στο σώμα μου, συλλογίζομαι λένε ψαύω την καρδιά μου!!!

Κάποιες λέξεις δεν υπάρχουν, όπως ας πούμε το χιόνι. Και τη Χιονάτη, αλήθεια, πώς να την πουν, πώς να διηγηθούν το παραμύθι στα παιδιά, αναρωτιέται ο συγγραφέας, αναρωτιέμαι κι εγώ, μα πάλι, αυτοί έχουν άλλα παραμύθια, πολλά παραμύθια... (Αξίζει εδώ ν' αναφερθώ εδώ σε ένα ορολογικό ζήτημα που συναντήσαμε στην τυποποίηση. Στις ομάδες των ιθαγενών του Καναδά, το χιόνι είναι αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής τους ζωής και για το λόγο αυτό έχουν ενδιαφέρον για την ιδιαίτερη φύση του χιονιού και τις αλλαγές του, ενώ έχουν επίσης αναπτύξει ένα πολύ ειδικό ορολόγιο για τους διάφορους τύπους χιονιού. Αντίθετα, για μια τροπική χώρα, όπου δεν υπάρχει χιόνι, οι ιδιαίτερες μορφές χιονιού δεν παρουσιάζουν ενδιαφέρον και δεν υπάρχει ονομασία όχι για τις ιδιαίτερες μορφές αλλά συχνά ούτε καν για την έννοια χιόνι. Εξάλλου, και στην ελληνική δεν υπάρχουν αντιστοιχίες στις διάφορες αυτές μορφές χιονιού. Αυτό είναι και ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα των ζητημάτων εναρμόνισης και ισοδυναμίας εννοιών και όρων ανάμεσα σε διαφορετικές γλώσσες.)

Έχει ενδιαφέρον όταν ερωτάται ο δάσκαλος πώς δημιουργούν ένα νέο όρο:

Αφήνω να με οδηγήσει η εξέλιξη της γλώσσας. Απλά επιταχύνω την πορεία της. Η λέξη σεντα, «επιστήμη», συναντάται σε πολλές σύνθετες λέξεις. Αυτό μου επέτρεψε να προσθέσω τους όρους σεντα-μπε, «καρδιολογία», σεντα-νγκου, «υδρολογία, σεντα-νγκου-Νζαπα, «βροχομετρία», σεντα-Νζαπα, «θεολογία». Δουλεύω σε συνεργασία με δημοσιογράφους και πανεπιστημιακούς του Μπαγκί, οι οποίοι υποβάλλουν τους νεολογισμούς στην έγκριση του κοινού τους.

Δείχνει εύκολη γλώσσα να μάθεις να τη διαβάζεις, ίσως και να την ομιλείς, όχι βέβαια να την καταλαβαίνεις όταν τη μιλούν οι άλλοι. Πάντως, στο τέλος είχα αρχίσει κι εγώ να καταλαβαίνω κάποιες φράσεις.

Όσο για τις διατροφικές συνήθειες, αγαπημένο κρέας είναι το κρέας του ιπποπόταμου, ενώ του έδωσαν να δοκιμάσει και πύθωνα. Το ψάρι καπιτάνι είναι το αγαπημένο τους ψάρι. (Στο λεξικό της γλώσσας σάνγκο του Daniel Weston, διαβάζω ότι kapitani είναι είδος πέρκας, capitaine στα γαλλικά.)

Και να πώς περιγράφει τη ζωή στην πόλη, το Μπαγκί, τη φτώχεια των κατοίκων της:

Δεν σου περνάει συνήθως απ’ το μυαλό, όταν έχεις στην κατοχή σου τέσσερις πασσάλους μήκους ενάμισι με δύο μέτρων, μερικές τάβλες και χαρτόνια περιτυλίγματος, ότι είσαι ιδιοκτήτης ενός σπιτιού. Κι όμως αυτή είναι η πραγματικότητα. Κατά μήκος των δρόμων του Μπαγκί πολλές οικογένειες, χιλιάδες οικογένειες σίγουρα, μένουν σε υπόστεγα τόσο ευτελή. Την πρόσοψή τους καλύπτει έναα πανί ή ένα πλαστικό. Είναι σπίτια που δεν σου επιτρέπουν να κάνεις μεγάλα όνειρα. Χρησιμεύουν μόνο για κοιτώνες. Οι κάτοικοί τους ζουν στο ύπαιθρο. Πλένονται στο δρόμο, μαγειρεύουν στο δρόμο, τρώνε στο δρόμο...

Όλα γραμμένα στα γαλλικά, πουθενά σάνγκο δεν βλέπει. Ο Σάμι, ένας ντόπιος συγγραφέας που κάποτε ήταν και υπουργός, του λέει:

Κανείς μας δεν έμαθε ποτέ να γράφει τη γλώσσα μας. Δεν υπάρχουν σχολικά βιβλία στα σάνγκο, οι δάσκαλοί μας δεν έχουν εκπαιδευτεί για να τα διδάσκουν... οι πολιτικοί μας δεν είναι διατεθειμένοι να τα υποστηρίξουν... Απαγορεύοντας τη διδασκαλία των σάνγκο περιορίζουν την ελευθερία του λόγου... Σύμφωνα με ένα πείραμα που είχα κάνει όταν ήμουν στο Υπουργείο, τα παιδιά που διδάσκονται τα σάνγκο παράλληλα με τα γαλλικά γίνονται καλύτερα στα γαλλικά από αυτά που δεν μαθαίνουν τη μητρική τους γλώσσα...

Στην ομιλία που έκανε στο Πνευματικό Κέντρο, ένας φοιτητής τον κορόιδεψε:

Μιλάτε για τις γλώσσες με θαυμαστή ψυχραιμία. Ξεχνάτε ότι τα γαλλικά υπήρξαν το όργανο της υποδούλωσής μας; Ότι δεν έπαψε ποτέ αυτή η γλώσσα να μας δασκαλεύει ότι ο πολιτισμός μας δεν άξιζε σπουδαία πράγματα, ότι ήμασταν υπανάπτυκτοι; Κι ότι κατάφερε να μας πείσει, εφόσον εξακολουθούμε να διαιωνίζουμε τις απόψεις της; Δεν πάνε πολλά χρόνια που τελείωσα το σχολείο για να έχω ξεχάσει την τιμωρία που μου επέβαλαν όταν με έπιασαν να μιλάω σάνγκο στην αυλή. Δεν μου έδεσαν κανένα κόκαλο στο λαιμό, όπως συνηθιζόταν παλιότερα, με υποχρέωσαν όμως να γράψω χίλιες φορές «Δεν θα ξαναμιλήσω σάνγκο». Δεν μπορώ ν’ αγαπήσω μια γλώσσα που με αναγκάζει να σιωπώ.

Κι όταν η γυναίκα του Γάλλου πρέσβη ρώτησε αν είναι αληθινή γλώσσα τα σάνγκο, πήρε την απάντηση από τον συγγραφέα:

Μπορεί να μην είναι αληθινή γλώσσα, κυρία μου, αλλά τη χρησιμοποιούμε εδώ και τόσο καιρό που δεν μας απασχολεί πια αυτό το θέμα.

Εκφράζει την αγωνία, τον πόνο των ντόπιων που χάνεται η γλώσσα τους, θέλουν να πάρουν πρωτοβουλίες, να γράψουν κάτι στη γλώσσα τους. Γιατί, λέει ο συγγραφέας, «οι λαοί που έχασαν τη γλώσσα τους είναι ανίκανοι να προστατέψουν τον εαυτό τους».

Ας μεταφέρω εδώ λίγα σάνγκο, ξεκινώντας από το κοντορο-βα που θα πει αποικία, κατά λέξη "χώρα υπηρεσίας".

Και λίγα ακόμη:

σινγκιλι μινγκι   →   ευχαριστώ

γκουε νζονι   →   πήγαινε καλά (να είσαι καλά)

μπι γιε μο μινγκι   →   σαγαπώ πολύ

μο νζερε να λε τι μπι   →   αρέσεις στα μάτια μου (μου αρέσεις)

μπε τι μπι α γιεκε τι μο   →   η καρδιά μου σου ανήκει

ντολι     →  ελέφαντας 

αντολι    →   ελέφαντες

μπε    →  καρδιά

μπεαφρικα    →  κεντροαφρικανική δημοκρατία

νγκου τι νζαπα    →   βροχή

κεκερεκε    →   αύριο

γκι    →   μόνο

γκιριρι    →   άλλοτε

λο    →  αυτός

πεπε    →   δεν

αουε πεπε    →   δεν τελείωσε

μπασαμπαρα    →   επτά

Και τώρα να συστηθούμε κύριε Αλεξάκη:

μπι κατερινα   →   εγώ Κατερίνα

μο βασιλης   →   εσύ  Βασίλης

Διαβάζοντας το βιβλίο του Αλεξάκη, δεν μπορώ να μη σκεφτώ και άλλα γραφτά για τη γλώσσα και τις λέξεις, λίγα για την ώρα, απλές αναφορές για γλώσσες.

Για τις γλώσσες που σβήνουν, όπως τα αρβανίτικα που δοκίμασε να μιλήσει στη γλώσσα των γονιών του ο νέος (και γι' αυτό ακόμη πιο σπουδαίο το εγχείρημά του) Δημοσθένης Παπαμάρκος στο Γκιακ, θέλοντας να κρατήσει λίγα στοιχεία όχι μόνο της ίδιας γλώσσας αλλά του πολιτιστικού και ιστορικού στοιχείου που κουβαλάει.

Ή καλύτερα, για γλώσσες που απαγορεύονται, απαγορεύεται το ομιλείν, όπως επιγράφει το βιβλίο του ο Σλοβένος συγγραφέας Μπόρις Πάχορ, αναφερόμενος στις απαγορεύσεις των Σλοβένων της Τεργέστης από τους Ιταλούς.

Όπως έγινε και με τα γκρέκο ή γκρεκάνικα της Καλαβρίας και των άλλων περιοχών της Κάτω Ιταλίας για τα οποία η φίλη γλωσσολόγος Μαριάννα Κατσογιάννου, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, έκανε μια ωραία τοποθέτηση στο ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου, με την ανάρτηση Οι Ποτέμκιν της Μεγάλης Ελλάδας (της Μαριάννας Κατσογιάννου).

Σε πρόσφατη ανάρτηση του ηλεκτρονικού περιοδικού Νέον Πλανόδιον, διαβάζω το άρθρο "Η μετανάστρια γλώσσα" της Χιλιανής ποιήτριας και εικαστικού Σεσίλια Βικούνια (σε μετάφραση από την Έλενα Σταγκουράκη, το αγγλικό κείμενο εδώ) με αφορμή τη συμμετοχή της στη documenta 14 στην Αθήνα. Παρότι δεν συμφωνώ με την ετυμολογία που χρησιμοποιεί για τη λέξη immigrant, αλλά την αποδέχομαι ως αφορμή ποιητικής ερμηνείας ενός κοινωνικού φαινομένου, ξεχωρίζω τις αναφορές της στη γλώσσα και τις λέξεις για να ερμηνεύσει αισθήματα, φαινόμενα και καταστάσεις. Η ζωή είναι γλώσσα, λέει και παραπέμπει στον Οκτάβιο Παζ:

Δεν βλέπω με τα μάτια:
Μάτια μου, οι λέξεις.

Έργο της Cecilia Vicuña (Πηγή εδώ)

Αυτό δοκίμασε και ο Βασίλης Αλεξάκης μαθαίνοντας τη γλώσσα σάνγκο. Η ζωή είναι γλώσσα και λέξεις. Ή, πάλι όπως το είπε ο Οκτάβιο Παζ:

Άνθρωπος, δέντρο μεστό εικόνων, μες στις

λέξεις που είναι άνθη που είναι καρποί που είναι πράξεις.

Ο Άγγελος Σικελιανός και τα παιχνίδια με τις λέξεις στην ποίησή του

Χνούδια και πούπουλα, μικρά φτερά, ξυλάκια, φύλλα,
όσα σωρεύει το πουλί στου δάσου τη μαυρίλα

και πηγαινόρχεται αστραπή, στη γη ν' αδράξει κάτου
μια λαμπερή αλογότριχα, λίγο μαλλί προβάτου!

Έτσι αρχίζει το "Μήτηρ Θεού" του Άγγελου Σικελιανού, το "δυσκολότερο ποίημα στην ελληνική γλώσσα", όπως είχε πει ο Γιώργος Σεφέρης, το "μεγαλύτερο (με τις δυο σημασίες) ή ωραιότερο ποίημα", όπως έγραφε ο Ζήσιμος Λορεντζάτος στον Πρόλογο της Ανθολογίας που επιμελήθηκε και κυκλοφόρησε ο Ίκαρος το 1998. Αναλύοντας την άποψή του για το ποίημα και τις δυσκολίες του, ο Λορεντζάτος αναφέρεται στη γλώσσα και πώς αυτή μεταφέρει, αν μεταφέρει, όχι μόνο το γράμμα αλλά και το πνεύμα της ποίησης όταν μεταφράζεται, δίνοντας μάλιστα και ως χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μετάφραση των παραπάνω στίχων στα γαλλικά από έκδοση του 1944 (που είχε γίνει με τη βοήθεια του Τάκη Παπατσώνη). 

Flocons, duvets, graines ailées, brindilles, petites feuilles,
tout le butin de l' oiseau sillonant comme l' éclair

l' obscurité de la forêt pour dérober, rasant le sol,
un brin brillant de cheval, un brin, de laine de brebis.

Γράφει:

Η μετάφραση αυτή αποτελεί μια απόδειξη πως ο Σικελιανός, όπως και ο Σολωμός, δε μεταφράζονται. Μπορείς να μεταφράσεις το γράμμα, αλλά όχι το πνεύμα της γλώσσας τους. Τόσο ταυτισμένοι βρίσκονται με το πνεύμα της γλώσσας της ελληνικής. Κάθε γλώσσα, σε ορισμένες κορυφαίες στιγμές της, εκφράζει ένα πνεύμα αποκλειστικά δικό της, που καμιά άλλη γλώσσα δεν μπορεί να το αντικαταστήσει. Καμιά μεταφραστική δεινότητα δεν μπορεί να μεταφέρει τότε, μαζί με το γράμμα ή τις λέξεις, και το πνεύμα της γλώσσας αυτής σε άλλη γλώσσα. Κάθε γλώσσα είναι, από την άποψη αυτή, ένας κόσμος χωριστός...

Δυο κόσμοι χωριστοί για τον Λορεντζάτο οι στίχοι του Σικελιανού και οι μεταφρασμένοι στην άλλη γλώσσα, τόσο μάλιστα που "όσο κοντύτερα πηγαίνομε στο γράμμα, τόσο χάνομε το πνεύμα". Παιχνίδια παράξενα μας παίζουν οι λέξεις, λέει. 

Αλλά, ας αφήσουμε την ανάλυση αυτή κι ας χαρούμε το ίδιο το ποίημα, που το νόημα του "δε μαθαίνεται με νήμα λογικό, μαθαίνεται με την αγάπη και το δόσιμο, σιγά σιγά, με τα χρόνια, ωσότου η αρχή του, το Χνούδια και πούπουλα, αφομοιωθεί, μια μέρα, και γίνει αυτοματισμός..."

...................

Και ιδές... Ανθοί αναπάντεχοι, δαφνόδεντρα και βάγια

στης γης αν ευωδάγανε τα ευλογημένα πλάγια·

στα χρυσοπράσινα έλατα αν ο ήλιος, σε μια στάλα,

φλόγα γαλάζια ανάβρυζε, πήδαε πυρρή διχάλα,

και μια ακοίμητη δροσιά κινούσαν, να με ζώνει,

τ' άγια φαράγγια που κρατούν ολοχρονίς το χιόνι·

..........................

Τ' άσωτου γύρα μου καημού κι αν αργοσβηέται η μνήμη,

σαν η σελήνη που απ' αυγής, αχνόθωρον ασήμι,

μες στη γαλάζιαν άβυσσο της μέρας απομένει

από τον κόσμο ακοίταχτη κι απολησμονημένη,

μικρούλα πνοή, τον πρώτο αφρό στα πέλαα που σηκώενι,

πλατιά ανοιγμένα τα φτερά μεσούρανα μου ορθώνει!

..........................

Παιχνίδια με τις λέξεις. Με τα γράμματα και με τα νοήματα. Πλούτος και αφθονία λέξεων. Όπως το βλησίδι, ακριβώς έτσι το ορίζει ο Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος στο γλωσσάρι που παραθέτει στο τέλος του βιβλίου. Λέει ο ποιητής:

Εδώ φωλιάζει δύναμη κρυμμένη, Θεού βλησίδι·

εδώ, όρθιος ύμνος, ο άνθρωπος βιγλίζει στο στασίδι!

Ο Σαραντάκος περιλαμβάνει το βλησίδι στις "Λέξεις που χάνονται", ενώ παραπέμπει σε αποσπάσματα που το έχει συναντήσει από κείμενα των Μακρυγιάννη, Καρκαβίτσα και Βλαχογιάννη. Η αλήθεια είναι ότι δεν το βρήκα στα λεξικά Μπαμπινιώτη και Κοινής Νεοελληνικής (Τριανταφυλλίδη), ενώ περιέχεται στα λεξικά Δημητράκου και Πάπυρου και ορίζεται ως θησαυρός, πλούτος, κόσμημα, αφιέρωμα. Η γραφή του είναι με ήτα, βλησίδι, προερχόμενο από το βάλλω, στον Πάπυρο αναφέρεται και ο τύπος με ύψιλον, βλυσίδι, ως υποκοριστικό του αρχαίου βλύσις (ανάβλυση), χωρίς όμως να επικρατεί.

Το λήμμα για το βλησίδι στο Λεξικό Δημητράκου

Παιχνίδια με τις λέξεις στην ποίηση του μεγάλου Άγγελου Σικελιανού. Εκείνου, που στις 28 Φλεβάρη του 43 αναφώνησε πάνω από το φέρετρο του άλλου μεγάλου Κωστή Παλαμά "Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα!"

Ο Άγγελος Σικελιανός πέθανε στις 19 Ιουνίου 1951. 

Γλυκό μου εσύ μνημόσυνο, πένθος χαρμόσυνό μου,

την ώρα τούτη, ά, πώς κρατώ σφιχτά τον ουρανό μου!

Πολιτική βιβλιοθηκών στην Ελλάδα: λίγα σχόλια με αφορμή μια συνέντευξη

Πολύ ενδιαφέρουσα και μεστή η συνέντευξη του κ. Κωνσταντίνου Στάικου στο περιοδικό «ο αναγνώστης» και στο Γιάννη Μπασκόζο και δεν θα μπορούσε να μην είναι άλλωστε. Είναι ο άνθρωπος, ο ακάματος ερευνητής της ιστορίας του βιβλίου και των βιβλιοθηκών, που μας έχει φωτίσει με τον πλούτο που κουβαλούν οι βιβλιοθήκες στο διάβα των αιώνων. Θα ήθελα εδώ, με κάθε σεβασμό στην άποψη και στο έργο του, να παραθέσω, ως αφορμή, λίγα σύντομα και καλοπροαίρετα σχόλια: 

• Συμφωνώ απόλυτα ότι η ελληνική πολιτεία δεν υποστήριξε τις βιβλιοθήκες ουσιαστικά, δεν υπήρξε εθνική πολιτική βιβλιοθηκών ποτέ (ακόμη και τότε που έρεαν τα χρήματα από τα ευρωπαϊκά προγράμματα) και φτάσαμε σήμερα ν' αναρωτιόμαστε ποιος είναι ο ρόλος των βιβλιοθηκών (σήμερα βέβαια είναι ένα υπαρκτό ερώτημα και θα έπρεπε κι εμείς να έχουμε σοβαρούς προβληματισμούς όντως), αν πρέπει να πηγαίνουμε σε βιβλιοθήκη ή σε βιβλιοπωλείο κτλ. κτλ. 

• Συμφωνώ ότι οι ελληνικές βιβλιοθήκες δεν έχουν όλο τον πλούτο που χρειάζονται οι ερευνητές. Η αλήθεια είναι ότι δεν θα μπορούσαν κιόλας, φαντάζομαι ότι δεν εννοεί αυτό ακριβώς ο κ. Στάικος, άλλωστε γι' αυτό οι βιβλιοθήκες σε όλο τον κόσμο κάνουν λόγο για την ανάγκη επικοινωνίας, δικτύων κτλ. Ας μην υποτιμούμε πάντως την ανάγκη συγκέντρωσης και διάσωσης της "τοπικής βιβλιογραφικής παράδοσης", που όντως, όπως κι ο ίδιος λέει, μπορεί να είναι ελλιπής σε πολλές περιπτώσεις (ή αναξιοποίητη σε περισσότερες, δυστυχώς). Πάντως, για να μην παρεξηγούμαστε, οι δημόσιες βιβλιοθήκες ανά τον κόσμο δεν είναι και δεν (μπορούν να) έχουν ως μοντέλο τη New York Public Library. 

• Σχετικά με τη μεταφορά της Εθνικής Βιβλιοθήκης και όλο αυτό το πανηγύρι, νομίζω νωρίτερα, χρόνια πριν, τότε έστω που παρουσιαζόταν η άποψη (ως δεδομένη όμως, και χωρίς ουσιαστική διαβούλευση) στα αμφιθέατρα (ΕΙΕ π.χ.), τότε θα μπορούσε κάτι να γίνει. Τώρα, νομίζω θα πρέπει όλοι να υποστηρίξουμε καταρχάς το προσωπικό και το Διευθυντή της Εθνικής Βιβλιοθήκης που έχουν επωμιστεί τεράστιο έργο και που η τυχόν αποτυχία του θα βαρύνει τις δικές τους πλάτες (η εύκολη λύση), να δηλώσουμε διαθέσιμοι και αυτοί να βρουν τρόπους να αξιοποιήσουν όσες δυνάμεις θέλουν και μπορούν! Μακάρι και η Πολιτεία να το έχει αντιληφθεί αυτό (επί της ουσίας, όχι - μόνο - ως υποχρέωση στον χορηγό).

• Ας μου επιτραπεί επίσης ένα σχολιάκι στην πρόταση «Η γλώσσα μας συνεχώς συρρικνώνεται, όμως, η αρχαιότητα εξακολουθεί να παραμένει στο επίκεντρο του διεθνούς ενδιαφέροντος σε κάθε επίπεδο: αρχαιολογικό, λογοτεχνικό, φιλοσοφικό, κοινωνικό, πολιτικό, καλλιτεχνικό κ.α.». Αν και είναι μεγάλο θέμα και δεν είμαι καθόλου ειδική να μιλήσω για τις σπουδές που σχετίζονται με την αρχαιότητα, θα ήθελα μόνο να επισημάνω ότι το σημείο «συρρίκνωση μιας γλώσσας» θέλει βασάνισμα, ότι η μη χρήση της εθνικής γλώσσας στη διεθνή έρευνα δεν είναι ελληνικό φαινόμενο και να παραπέμψω, ως ενδεικτικό παράδειγμα, στην ημερίδα και στα συμπεράσματά της που οργανώθηκε στην Αθήνα το 2013 από την Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας (ΕΛΕΤΟ) και την αντίστοιχη Ευρωπαϊκή Ένωση (EAFT) με θέμα "Οι Εθνικές Γλώσσες και η Ορολογία στην Ανώτατη Εκπαίδευση, στην Επιστήμη και στην Τεχνολογία" (σύντομη παρουσίαση εδώ). Δυστυχώς, το πρόβλημα είναι πολυδιάστατο (και δείτε τώρα με το Brexit που απασχολεί τι θα γίνει με την αγγλική γλώσσα!!!).

Αλλά, για να ξαναγυρίσω στις βιβλιοθήκες και στη συνέντευξη του κ. Στάικου, επειδή, δυστυχώς, λέει αλήθειες, καλό θα ήταν να τις πάρουμε υπόψη (σε επίπεδο πολιτείας, αλλά και σε επίπεδο βιβλιοθήκης, δεν είπε κανείς ότι όλα και παντού τα πράγματα λειτουργούν ρολόι). Αυτό που λείπει νομίζω είναι να γνωρίζουμε και να καταλήξουμε τι θέλουμε και/ή τι μπορούμε ν’ αντέξουμε. Το κάνουμε;

Επίσης, ας μου επιτραπεί ένα τελευταίο σχόλιο, τώρα στο (πολύ καλό κατά τη γνώμη μου) περιοδικό. Ο τίτλος "Κ. Στάικος: Οι δημόσιες βιβλιοθήκες της χώρας ήταν πάντα ανεπαρκείς (συνέντευξη στον Γ.Ν.Μπασκόζο)" νομίζω αδικεί και τον κ. Στάικο και το περιοδικό και στέλνει ένα πολύ αρνητικό νόημα. Αναρωτιέμαι αν αυτό ήθελε να βγάλει ο συνεντευξιαζόμενος ή το περιοδικό.

Η Απόκρεω ή Απόκρεως κατά Παπαδιαμάντη και ολίγα διά ξόανα και νεογλωσσίτας

Διαβάζοντας στην επιφυλλίδα του Γιάννη Χάρη στην Εφημερίδα των Συντακτών του περασμένου Σαββατοκύριακου για δηλώσεις του Σωτήρη Χατζάκη περί Παπαδιαμάντη και γλώσσας και επειδή δεν συμφωνώ με αφοριστικές δηλώσεις όπως "γλωσσικό γκέτο", "εσωτερικότητα μέσω της γλώσσας", "επαναφορά του πολυτονικού" κτλ., θα παραθέσω εδώ λίγα από μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη του ίδιου του Παπαδιαμάντη με τίτλο "Γλώσσα και κοινωνία", την οποία είχε δημοσιεύσει σε συνέχειες στην κυριακάτικη εφημερίδα "Αλήθεια" τον Φεβρουάριο και Μάρτιο 1907. Στη μελέτη αυτή, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης αναφέρεται στο γλωσσικό ζήτημα που ταλανίζει την Ελλάδα, δίνοντας χαρακτηριστικά παραδείγματα χρήσης παλαιών και νέων τύπων και σχολιάζοντας με γλαφυρό τρόπο την ανάγκη να προτιμάται "το πολύ ευφωνότερον και κομψότερον εις την γλώσσαν μας". Και επειδή το Τριώδιο φτάνει στο τέλος του, ας παραθέσουμε το σχετικό απόσπασμα:

...Πρὶν ἀκόμη εἰσέλθωμεν εἰς τὴν οὐσίαν τῆς παρούσης διατριβῆς, εἰσήλθομεν εἰς τὸ Τριῴδιον... Ὁποία, τῷ ὄντι, γόνιμος ἐποχή! Ἐφέτος, ὡς ἔμαθα, γίνεται ἀπόπειρα πρὸς ἐπανίδρυσιν τῶν ἀρχαίων Διονυσίων... Εὖγε! Τοὐλάχιστον αὐτὸ εἶναι Ἑλληνικόν, καὶ δὲν θὰ ξαναγίνῃ, ἐλπίζω, λόγος περὶ εἰσαγωγῆς τῆς Μι-καρὲμ τῶν Παρισιανῶν παρ᾿ ἡμῖν, ὅπως ἔγινε δὶς ἤδη. Φαντασθῆτε Μισοσαράκοστο μὲ ὄργια, μεταμφιέσεις καὶ τὴν κραιπάλην! Καὶ ὅμως ὅλα γίνονται. Τὸ κοινὸν ἔχει ἀνάγκην θεαμάτων, τοῦ χρειάζονται τρία, ὅπως ἔλεγαν οἱ Ἰταλοὶ ἡγεμόνες τῆς ἐποχῆς τοῦ Μακιαβέλη. Ἡ νεολαία διψᾷ ἡδονάς. Περὶ τὰς ἀρχὰς τοῦ θέρους τοῦ ἔτους 1897, πρὶν ὑπογραφῇ ἀκόμη ἡ ἀνακωχή, ἢ πρὶν συναφθῇ ἡ συνθήκη εἰρήνης, ἡ νεολαία τῶν Ἀθηνῶν ἦτο πολὺ δυστυχής. Ἐπὶ δύο ἑβδομάδας εἶχον διακοπῆ τὰ θεάματα.

Πολλάκις ἤδη εἶχε παρατηρηθῆ ὅτι, εἰς ἐποχὰς ἐμφυλίων ἢ ἐξωτερικῶν πολέμων, στάσεων, σπαραγμῶν, λοιμοῦ, πυρὸς καὶ μαχαίρας, ἡ δίψα πρὸς τὰς ἡδονὰς μεγάλως αὐξάνει. Τῶν οἰκιῶν ὑμῶν ἐμπιπραμένων, αὐτοὶ ᾄδετε. Ἄνθρωποι ἢ κοχλίαι, τὴν ἰδίαν συναίσθησιν εὐθύνης φέρουσι διὰ τὰς πράξεις των. Διάφοροι χρονικογράφοι ἐφημερίδων παρετήρησαν πρὸ χρόνων, ὅτι ἦσαν ἄξιοι οἴκτου οἱ Ἀθηναῖοι, ἐπειδὴ ἔχουν μεγάλην σοβαρότητα, ἀλλ᾿ ἔχουν ἀνάγκην καὶ δόσεώς τινος φαιδρότητος, τὴν ὁποίαν οἱ γράφοντες, μὲ τὰ ὡραῖα χρονογραφήματά των, ἐπροσπαθοῦσαν νὰ τοὺς ἐμφυσήσουν... Ἄλλοι πάλιν φρονοῦν ὅτι ὑπάρχει τοὐναντίον μεγάλη ἔλλειψις σοβαρότητος εἰς τὸν τόπον αὐτόν, ἀλλ᾿ οἱ χρονικογράφοι τῶν ἐφημερίδων ὠνόμαζον σοβαρότητα τὴν σκυθρωπότητα, καὶ ὅτι ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον ἐζητοῦσαν νὰ ἐμφυσήσουν εἰς τοὺς Ἀθηναίους, ἦτο ἐλαφρότης καὶ ὄχι φαιδρότης. Ἄλλως περιττὸς ὁ κόπος των, διότι καὶ ἡ ἐλαφρότης ὑπάρχει ἐν ἀφθονίᾳ εἰς τὸν τόπον αὐτόν. Ὅπου σοβαρότης, ἡ φαιδρότης ἐπέρχεται ἀφ᾿ ἑαυτῆς ὡς ἀναγκαία ἀντίδρασις, ὅπου δὲ ἐλαφρότης, ἡ σκυθρωπότης ἐπέρχεται ὡς ὀφειλομένη βαρεῖα τιμωρία.

Ἄλλος χρονικογράφος ἐπρότεινε γνώμην ὅτι ἔπρεπεν αἱ ἡμέραι τῆς Ἀπόκρεω νὰ ἑορτάζωνται πολὺ πανηγυρικῶς καὶ λίαν ἐπιβλητικῶς εἰς τὰς Ἀθήνας - διὰ νὰ ἑλκύωνται, ἔγραφεν, ἀπὸ τὰς ἐπαρχίας οἱ ἄνθρωποι, νὰ συρρέωσι φέροντες χρήματα εἰς τὰς Ἀθήνας!!! Ὡς νὰ εἶχεν ἀφήσει ἡ πρωτεύουσα ἀρκετὰ χρήματα εἰς τὸ βαλάντιον τῶν πτωχῶν ἐπαρχιωτῶν, τῶν εἱλώτων τούτων, καὶ ὡς νὰ μὴ ἦσαν ὑπόχρεοι διὰ μυρίας ἄλλας ἀφορμὰς νὰ ἐπισκέπτωνται οὗτοι συχνὰ τὰς Ἀθήνας! Ὅλ᾿ αὐτά, ὅπως καὶ τόσα ἄλλα ἐγράφησαν, ἐτυπώθησαν, καὶ ἀνεγνώσθησαν, καὶ ὁ χάρτης δὲν ἐσχίσθη, καὶ τὰ γράμματα δὲν ἐρράγησαν, καὶ ἡ μελάνη δὲν ἀνεπήδησε μέχρι τοῦ προσώπου τοῦ γράψαντος. Πράγματι ἡ ἐποχὴ αὐτὴ τῶν «ἈπόκρεΩ» (sic) εἶναι τὸ φόρτε μερικῶν δημοσιογράφων.

Πρὸ τριακονταετίας εἰς τὸν Ἀθηναϊκὸν Τύπον, ἡ λέξις αὐτὴ ἐτονίζετο εἰς τὴν παραλήγουσαν, αἱ Ἀποκρέω. Εἶτα ὁ στιβαρὸς Κόντος, τοῦ ὁποίου τὸν ζυγὸν δυσκόλως ὑπέφερον οἱ γράφοντες, καί τινες μάλιστα ἐπροσπάθουν μάτην νὰ τὸν γελοιοποιήσουν - καὶ ὅμως, μὲ τὸν καιρὸν οἱ ἴδιοι ὑπέκυψαν - ὑπέδειξε τὸ ὀρθόν. Ἀλλ᾿ ὅμως ἐστάθη ἀδύνατον νὰ μάθωσι τὴν κλίσιν τῆς λέξεως, καὶ σήμερον ἀκόμη εἰς τὸν Τύπον ἐν γένει γράφεται ἡ Ἀπόκρεω, τὰς Ἀπόκρεω. Καὶ ὅμως, εὐκολώτατον θὰ ἦτο, πρὶν γράψῃ τις τὸ ὄνομα, ν᾿ ἀναλογίζεται πῶς θὰ εἶχεν ἂν δὲν ἦτο τῆς Ἀττικῆς κλίσεως, ἀλλ᾿ ἁπλῶς δευτερόκλιτον. Ἡ ἀπόκρεος, ἄρα ἡ ἀπόκρεως, τὰς ἀποκρέους, ἄρα τὰς ἀπόκρεως.

Ὑπομονὴ διὰ τὰς ἄλλας πτώσεις· ἀλλ᾿ ἡ γενικὴ πληθυντική; Ὡς φαίνεται, οἱ νεαροὶ δημοσιογράφοι μας δὲν ἐπέρασαν ἀπὸ τὴν β´ τοῦ Ἑλληνικοῦ, καὶ δὲν ἔμαθαν ποτὲ ὅτι «ἡ γενικὴ πληθυντικὴ ὅλων τῶν πτωτικῶν λήγει εἰς ων, καὶ δι᾿ αὐτὸ λέγεται μέση». Ἐκτὸς μιᾶς ἐφημερίδος (τοῦ Νέου Ἄστεως) ὅλαι αἱ ἄλλαι γράφουσι τῶν Ἀπόκρεω. Διατί ὄχι; Κατὰ τοὺς ψυχαριστάς, ἡ γενικὴ πληθυντικὴ διφορεῖται· τῶν ἀνθρώπω καὶ τῶν ἀνθρώπωνε, τῶν γυναικῶ, καὶ τῶν γυναικῶνε. Ἢ πρέπει νὰ τὸ κλαδεύσῃ τις, ἢ νὰ τοῦ προσθέσῃ μίαν φούντα. Μόνον εἰς τὴν γνησίαν μορφὴν δὲν πρέπει νὰ τὸ γράψῃ, διότι ἀλλοίμονον εἰς ὅσους γράφουν τὴν καθαρέβουσα.

Ἀρκοῦν τόσα διὰ τὸ ὄνομα τῆς Ἀπόκρεω, ἀλλὰ καὶ πόσας δὲν ἔχομεν ἀποκριάτικες λέξεις; - Φαίνεται ὅτι ἡ Ἀπόκρεως πράγματι παρατείνεται καὶ εἰς ὅλας τὰς ἄλλας ἐποχὰς τοῦ ἔτους, διὰ τοῦτο ἔχομεν τόσα καὶ τόσα ἀποκριάτικα ὀνόματα καὶ πράγματα. Χθὲς ἐδιάβαζα εἰς μίαν ἐφημερίδα μίαν ὡραίαν πράγματι λέξιν «τῆς δολτσεφαρνιεντιζούσης Κυβερνήσεως». Ὤ, πλαστικότης τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης! Ἰδοὺ πῶς ἀπὸ μίαν Ἰταλικὴν παροιμίαν πλάττεται αἴφνης μία χαριεστάτη μετοχή. Τί σημαίνει ἂν τὰ ἐννέα δέκατα τῶν ἀναγνωστῶν δὲν θὰ καταλάβωσιν τί θέλει νὰ πῇ τοῦτο; Μήπως εἶναι βέβαιον ἂν ὁ συντάκτης ὁ ἴδιος ξεύρει ἰταλικά; Τί πρὸς τοῦτο. Ὁ Τύπος, βλέπετε, ὁ Ἀθηναϊκός, εἶναι προωρισμένος διὰ τὰς Ἀθήνας καὶ τὸν Πειραιᾶ. Ὁ δημοσιογράφος, ὅταν πιάσῃ τὴν πένναν, ἐπ᾿ αὐτῶν τῶν δύο πόλεων βασίζεται, διότι ἀπὸ τὴν κυκλοφορίαν τὴν εἰς τὰς δύο πόλεις ζῇ κυρίως ὁ Τύπος. Καὶ εἰς τὰς πόλεις αὐτὰς οἱ ἄνθρωποι εἶναι ἀνεπτυγμένοι - καὶ πρέπει νὰ ξεύρουν τί θὰ πῇ ὄχι μόνον ρᾳστώνη ἑλληνιστί, ὄχι μόνον τουρκιστὶ ραχάτι, ἀλλὰ καὶ ἰταλιστὶ δόλτσε ἒ φὰρ νιέντε.

Διὰ τοῦτο βλέπεις νὰ εἰσάγωνται τοιαῦται λέξεις, ὁποία ἡ μπάντα τῆς μουσικῆς! λόγου χάριν. Ἂν εἰς τὴν γνησίαν δημώδη γλῶσσαν, ἡ λέξις σημαίνει τὴν πλευρὰν ἢ τὴν ἄλλως μεριά, ἀδιάφορον. Ἐκεῖνα εἶναι παλαιά, χωριάτικη γλῶσσα, démondée· ἐτελείωσε. Ἀρχαῖα καὶ διϊπολιώδη καὶ τεττίγων ἀνάμεστα. Ἐὰν τώρα ἡ bande γίνεται ἴσως ἀπὸ τὸ binden (δένω), ἐὰν ἔχῃ παραπλησίαν τὴν ἀρχὴν καὶ προέλευσιν, ὅπως ἡ λέξις σπεῖρα, ἐὰν ἡ ἰδία bande σημαίνῃ ἐν γένει συμμορίαν, καὶ ἂν ἔχῃ παράγωγον τὸ bandie, ἀδιάφορον καὶ πάλιν. Ἀλλ᾿ αἱ λέξεις χορός, θίασος, ὅμιλος, ὀρχήστρα, τίποτε δὲν σημαίνουν. Ἡ μπάντα, αὐτὴ εἶναι ἡ λέξις τῆς μόδας.

Εἶδα ὅτι καὶ ἐπίτροποι ἐκκλησίας, ἀναγγέλλοντες λιτανείαν, ἀνέφερον καὶ «μπάντα μουσικῆς». Ἀλλὰ πόσα δὲν διαπράττουν αὐτοὶ οἱ ἐπίτροποι! Ὅπου εἶναι πανήγυρις, ἀναγγέλλουν ὅτι θὰ καοῦν καὶ ροκέτες! Καὶ θῦμα ἔγινεν ἔξωθεν μιᾶς ἐκκλησίας, πρὸ ὀλίγων μηνῶν, μία πτωχὴ γυνή. Ἀλλ᾿ αἱ ροκέτες ὅμως δὲν ἔπαυσαν.

Πρό τινος χρόνου, οἱ ἐπίτροποι ναοῦ τινος, ἀπὸ μίαν τῶν κυριωτέρων ἐπαρχιακῶν πόλεων, ἔστειλαν τηλεγράφημα, ὅπου μετὰ σύντομον περιγραφὴν τῆς γενομένης τελετῆς ἐπί τινι ἐπετείῳ, ἐπρόσθετον τὰς λέξεις: «Μνημόσυνον μεγάλως ἐπέτυχε». Εἰκότως· διότι ἐφαντάζοντο τὸ σύνολον ὡς ἁπλοῦν θέαμα...

Σχετικά με την Απόκρεω ή Αποκρέω ή Αποκριά, στο Λεξικό της κοινής νεοελληνικής (Τριανταφυλλίδη) βρίσκουμε:

Aπόκρεω η [apókreo] Ο (άκλ.) : (λόγ.) η Aποκριά.

[λόγ. < μσν. Aπόκρεως `Aποκριά΄ μεταπλ. με βάση τη γεν. Aπόκρεω < ελνστ. ἀπόκρεος `με αποχή από κρέας΄ μεταπλ. κατά τα αρχ. ἡδύκρεως `με γλυκό κρέας (για ζώο)΄, ελνστ. πολύκρεως `με πολλά φαγητά από κρέας΄]

αντίστοιχες ερμηνείες δίνονται και στα άλλα λεξικά, ενώ και στο Μεσαιωνικό λεξικό του Εμμμανουήλ Κριαρά, βρίσκουμε την Αποκρέα ή Αποκριά:

Αποκριά η· Aποκρέα. 

1) H Kυριακή ή η εβδομάδα της κρεατινής αποκριάς: την Aποκρέα, την Tυρινήν και το μεγάλο Πάσχα (Σπαν. V 452). 2) H περίοδος της μιας ή των τριών εβδομάδων πριν από την Kαθαρά Δευτέρα: έμεινεν ως τες Aποκριές (Mαχ. 54227). [<θηλ. αποκρέα (ενν. Kυριακή ή εβδομάς) του επιθ. απόκρεος (πιθ. 6. αι., Lampe) ως ουσ. T. Aπόκρεως τον 8.-9. αι. (LBG, λ. α‑). O τ. τον 9. αι. (LBG, ό.π.) και σήμ. ιδιωμ. H λ. στον εν. και στον πληθ. και σήμ. (βλ. και Θαβώρης 1969: 58-9)]

Για να επιστρέψω όμως στο κείμενο του Παπαδιαμάντη, και πάλι στο πνεύμα της Απόκρεως ή Αποκριάς, θα παραθέσω ακόμη ένα μικρό απόσπασμα όπου αφηγείται μια ιστορία που έζησε ο ίδιος όταν ήταν μικρός και είναι χαρακτηριστική της γλωσσικής σύγχυσης που υπήρχε, αφού πρώτα είχε μιλήσει για το απέθανε, το απεβίωσε και το ... απέζησε:

...Ὅταν ἤμην παιδίον, μία γραῖα γειτόνισσα μοὶ ὑπηγόρευε μίαν τῶν ἡμερῶν, γράμμα πρὸς τὸν σύζυγον τῆς ἐγγονῆς της, ὅστις ἐταξίδευεν ὡς λοστρόμος μὲ τὰ καράβια.

- Γράψε, εἶπεν ἡ γριὰ Φραγκούλαινα, τὸ Ἀργυρὼ εἶναι γκαστρωμένη, τριῶν μηνῶν, (δηλ. ἡ σύζυγος τοῦ πρὸς ὃν ἡ ἐπιστολή).

Ἐγὼ ἔγραψα: «τὸ Ἀργυρὼ εἶναι γκαστρωμένη».

Ὅταν ὅμως ἀπῄτησε νὰ τῆς ξαναδιαβάσω, πρὶν τὸ κλείσω, ὅλον τὸ γράμμα, τότε ἔκαμε παρατήρησιν:

- Μὴ γράφῃς «γκαστρωμένη», εἶπε, δὲν τὸ γράφουν ἔτσι.

- Πῶς νὰ γράψω;

- Γράψε εἶναι παραβαρεμένη.

Ἐγὼ ἔσβησα τὸ «γκαστρωμένη», κ᾿ ἔγραψα: «τὸ Ἀργυρὼ εἶναι παραβαρεμένη...»

Τὸ μάθημα ὑπῆρξε λίαν διδακτικόν. Καίτοι ἀγράμματη, ἡ γραῖα μ᾿ ἐδίδαξεν ὅτι, εἰς τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν, ἄλλως νοοῦμεν, ἄλλως ὁμιλοῦμεν, καὶ ἄλλως γράφομεν.

Ἴσως τὸ ἐνδόμυχον ἐλατήριον τῆς ἀρχαϊκῆς γραίας ἦτο μία λεπτοφυεστάτη ἀνάγκη εὐφημισμοῦ. Ἀλλ᾿ ἰδοὺ ὅτι ὁ εὐφημισμὸς ἐκεῖνος ἐπεκτείνεται καὶ εἰς ὅλην τὴν γλῶσσαν, καὶ καταντᾷ, ὅπως ὁ χωρικὸς συστέλλεται νὰ εἴπῃ «ἡ γυναίκα μου», καὶ λέγει «ἡ νοικοκυρά μου, ἡ φαμίλια μου» (τὸ ὁποῖον εἶναι ἐπαινετὸν ἄλλως), οὕτω καὶ οἱ γράφοντες νὰ μὴ θέλουν νὰ γράψουν λ.χ, ἀπέθανε, ἀλλὰ ἀπεβίωσε...

 ------------------------------

Το κείμενο αυτό του Παπαδιαμάντη υπάρχει στο τεύχος Ιούν.-Ιούλ. 2015 του περιοδικού "Τυφλόμυγα", ενώ μπορεί να βρεθεί και ηλεκτρονικά εδώ. Να σημειώσω επίσης ότι τα ξόανα και οι νεογλωσσίτες του τίτλου είναι από αναφορές του ιδίου στο κείμενο. Γι' αυτό και αξίζει να διαβαστεί ολόκληρο!

Μια συνέντευξη για την Ορολογία στην Ελλάδα

Η Ορολογία, ως διακριτός επιστημονικός τομέας, είναι αντικείμενο με το οποίο ασχολούμαι εδώ και πολλά χρόνια, παράλληλα αλλά και πέραν της κύριας επαγγελματικής μου απασχόλησης. Στο πλαίσιο αυτό, δημοσιεύτηκε πρόσφατα μια συνέντευξή μου στην ιστοσελίδα της Μονάδας Ορολογίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου TermCoord. Αντιγράφω εδώ την ελληνική εκδοχή της συνέντευξης.

Σε ποιο σημείο της σταδιοδρομίας σας άρχισε η ενασχόληση με την Ορολογία και τι σας οδήγησε σε αυτήν;

Με την Ορολογία ως αντικείμενο, και ειδικότερα με την τυποποίηση στην Ορολογία, ξεκίνησα να ασχολούμαι το 1987 όταν έγινα μέλος της Τεχνικής Επιτροπής του ΕΛΟΤ για την Ορολογία ΤΕ21 (αντίστοιχη της TC37 του ISO). Ουσιαστικά όμως, η ενασχόλησή μου ξεκίνησε νωρίτερα, το 1981, όταν άρχισα να εργάζομαι στη Βιβλιοθήκη του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας, όπου το αντικείμενο της ενασχόλησής μου ήταν ταξινόμηση, θεματική ευρετηρίαση, βάσεις δεδομένων και θησαυροί, πεδία δηλαδή που απαιτούσαν εννοιολογική και ορολογική αντιμετώπιση. Επομένως, η ενασχόλησή μου με την ΤΕ21 προέκυψε ως συνέχεια της επαγγελματικής μου απασχόλησης στο ΤΕΕ. Θα ήθελα όμως να συμπληρώσω ότι έχω και προσωπικό ενδιαφέρον στα ζητήματα της γλώσσας γενικότερα και, όπως γνωρίζετε, τα ζητήματα αυτά είχαν και έχουν ιδιαίτερη σημασία στη χώρα μας και με το γλωσσικό ζήτημα που μας είχε ταλανίσει για πολλές δεκαετίες.

Είστε συντονίστρια και ένα από τα παλαιότερα μέλη της Τεχνικής Επιτροπής ΤΕ21 “Αρχές Τεχνικής Ορολογίας”. Θα μπορούσατε να μας εξηγήσετε εν συντομία ποιο είναι το βασικό αντικείμενο με το οποίο ασχολείται η Επιτροπή καθώς και τον τρόπο λειτουργίας της;

Καταρχάς, θα ήθελα να ενημερώσω ότι η Επιτροπή μας έχει μετονομαστεί σε «Ορολογία – Γλωσσικοί πόροι» κατ’ αντιστοιχία με την ονομασία της αντίστοιχης Διεθνούς Επιτροπής TC37 του ISO. Βασικό αντικείμενο της Επιτροπής είναι η σύνταξη ελληνικών προτύπων για την Ορολογία και η θέσπιση κανόνων ορολογίας. Επίσης, η ΤΕ21 είναι πλήρες μέλος (P-Member) της TC37 και στο πλαίσιο αυτό, παρακολουθεί και ενημερώνεται για όλο το έργο της Επιτροπής, ενώ συμμετέχει στις ψηφοφορίες ή μόνο στις συζητήσεις για τα νέα πρότυπα και άλλα τυποποιητικά κείμενα που προκύπτουν, ανάλογα με τη σχέση που μέχρι τώρα έχει με τις υποεπιτροπές της (ως πλήρες μέλος P-Member ή ως μέλος-παρατηρητής O-Member). Η συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας και άλλους φορείς σε θέματα ορολογίας, καθώς και η διοργάνωση ημερίδων, σεμιναρίων κτλ. σε συνεργασία με τους φορείς αυτούς είναι δραστηριότητες για τις οποίες επίσης η ΤΕ21 ενδιαφέρεται και έχει ήδη επιδείξει αξιόλογο, κατά τη γνώμη μου, έργο εντός της χώρας. Πρόσφατη εξάλλου ήταν η συμμετοχή με ομιλητές μέλη της Επιτροπής στο σεμινάριο για μεταφραστές που διοργάνωσε το Μάιο 2015 το Γραφείο Αθηνών της Γενικής Διεύθυνσης Μετάφρασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ενώ συμμετέχει και στις προσπάθειες δημιουργίας του Ελληνικού Δικτύου Ορολογίας της ίδιας υπηρεσίας.

Όσον αφορά τη δομή και τη λειτουργία της ΤΕ21, μέλη της Επιτροπής ορίζονται εκπρόσωποι επιστημονικών φορέων οι οποίοι έχουν ενδιαφέρον και συνάφεια με τα ζητήματα αυτά. Οι φορείς αυτοί είναι η Ελληνική Εταιρείας Ορολογίας, η Ακαδημία Αθηνών, ο ΕΛΟΤ, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, το ΙΕΛ, το ΕΜΠ, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, η Ένωση Ελλήνων Φυσικών και η Ένωση Ελλήνων Χημικών. Πέραν των μελών, υπάρχει και κατάλογος παρατηρητών, οι οποίοι ενημερώνονται ηλεκτρονικά για το έργο της Επιτροπής, αλλά και συμβάλλουν με τις ειδικές γνώσεις τους στα επιμέρους ζητήματα που προκύπτουν. Οι συνεδριάσεις της Επιτροπής είναι ανοικτές, ενώ για τη σύνταξη και έκδοση των προτύπων ακολουθούνται οι διαδικασίες που ορίζονται από τον κανονισμό του ΕΛΟΤ αλλά και κατά την αντίστοιχη διεθνή πρακτική (δηλαδή σύνταξη του κειμένου, συζήτηση μεταξύ των μελών, δημόσια κρίση, έκδοση, ενημέρωση ενδιαφερομένων μερών).

Έχετε σπουδάσει χημικός μηχανικός. Πόσο σημαντικό είναι να διαθέτει κάποιος εξειδικευμένες γνώσεις για την παραγωγή ορθής και συνεπούς τεχνικής ορολογίας;

Οι εξειδικευμένες γνώσεις επί του θεματικού πεδίου έχουν σημασία για την καλύτερη αντίληψη και διαχείριση των εννοιών με τις οποίες χρειάζεται να καταπιαστεί κανείς σε ένα έργο ορολογίας. Πρέπει βέβαια να σημειώσω ότι δεν αρκεί, γιατί ένα έργο ορολογίας απαιτεί την εφαρμογή κανόνων, τόσο ορολογικής όσο και γλωσσικής διαχείρισης. Πάντως, ναι, νομίζω ότι οι σπουδές μου έχουν συμβάλει (και συμβάλλουν συνεχώς) καθοριστικά στην ενασχόλησή μου με ζητήματα Ορολογίας, σε συνδυασμό μάλιστα με ζητήματα Τυποποίησης, δεδομένου ότι και η Τυποποίηση συνδέεται στενά με τα αντικείμενα του μηχανικού. Θα ήταν αλήθεια εγωιστικό να επισημάνω ότι τόσο ο Αυστριακός Eugene Wüster, όσο και ο Ρώσος Dmitrij Semënovič Lotte, που θεωρούνται πατέρες της Ορολογίας ως διακριτού επιστημονικού πεδίου, ήταν μηχανικοί;

Στο πλαίσιο της διδακτικής σας εμπειρίας στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Επιστήμη της Πληροφορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου ποια θέση κατέχει η διδασκαλία της Ορολογίας;

Στο αντικείμενο της Επιστήμης της Πληροφορίας περιλαμβάνονται πεδία όπως θεματική ανάλυση, ταξινόμηση, συστήματα θεματικής ευρετηρίασης και πρόσβασης, οργάνωση και παράσταση της γνώσης. Για αυτά, εκ των πραγμάτων είναι απαραίτητο οι φοιτητές να γνωρίσουν και να κατανοήσουν τον κόσμο των εννοιών ώστε και στην επαγγελματική τους ζωή, να είναι σε θέση να συνδέουν τη θεματική με την εννοιολογική ανάλυση κατά τη διαχείριση των πόρων. Επιπλέον, η Επιστήμη της Πληροφορίας είναι ένας διαρκώς εξελισσόμενος επιστημονικός κλάδος, που ακολουθεί τις εξελίξεις στους τομείς των τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών, και με την έννοια αυτή υπάρχει διαρκής ανάγκη για την απόδοση των νέων εννοιών με νέους όρους και μάλιστα στην ελληνική, αφού οι νέες αυτές έννοιες στην πλειονότητα διατυπώνονται στην αγγλική γλώσσα. Στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, καθώς και στο ΤΕΙ Αθήνας παλαιότερα, δίδαξα μαθήματα όπως «Συστήματα θεματικής πρόσβασης», «Τεκμηρίωση», «Μεταδεδομένα», «Επιστήμη της πληροφορίας στο σύγχρονο περιβάλλον» κτλ. στα οποία είχα ενσωματώσει και διαλέξεις Ορολογίας σε μικρότερη ή μεγαλύτερη έκταση ανάλογα με την περίπτωση. Εξάλλου, μέχρι και πρόσφατα έχω δώσει, μετά από πρόσκληση, ξεχωριστές διαλέξεις με αυτό το αντικείμενο σε προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές του Ιονίου Πανεπιστημίου (τελευταία ήταν το Μάιο 2015 με τίτλο «Τυποποίηση, Ορολογία και Βιβλιοθήκες). Εξάλλου, στο πλαίσιο αυτό, συμμετείχα στην Ομάδα μελέτης και κατασκευής του Ελληνικού Θησαυρού Επιστημονικών Όρων για λογαριασμό των ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών, ενώ επίσης είμαι μέλος της Τεχνικής Επιτροπής ΕΛΟΤ/ΤΕ22 «Τεκμηρίωση» (αντίστοιχης της ISO/TC46).

Είστε επίσης μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας . Με ποιους τρόπους γίνεται η διάχυση του πολύ σημαντικού έργου που παράγει η ΕΛΕΤΟ στο ευρύτερο κοινό;

Η Ελληνική Εταιρεία Ορολογίας είναι ένας δραστήριος επιστημονικός φορέας με διττό ρόλο: αφενός την υπηρέτηση της Ορολογίας ως επιστήμης με τη διαγλωσσική της διάσταση και αφετέρου την ανάπτυξη και προώθηση της ελληνικής ορολογίας σε συμφωνία πάντα με την ανάπτυξη της σύγχρονης ελληνικής γλώσσας. Είναι καθοριστική η συμβολή της ΕΛΕΤΟ καταρχάς στη λειτουργία της Επιτροπής ΤΕ21, αλλά και των άλλων Επιτροπών Τυποποίησης του ΕΛΟΤ στα συναφή με ορολογία ζητήματα. Επίσης, διοργανώνει σταθερά κάθε δύο χρόνια το Συνέδριο «Ελληνική γλώσσα και Ορολογία» (και ήδη φέτος το Νοέμβριο διοργανώνουμε το 10ο Συνέδριο), ενώ έχει διοργανώσει, σε συνεργασία και με άλλους φορείς, ημερίδες και σεμινάρια ορολογίας. Εκδίδει το διμηνιαίο δελτίο «Ορόγραμμα» το οποίο διατίθεται ελεύθερα στο Διαδίκτυο και περιέχει άρθρα, εργασίες πάνω σε όρους, ορολόγια και νέα από τον ελληνικό και διεθνή χώρο της Ορολογίας. Συνεργάζεται με κάθε φορέα ή άτομο που εκδηλώνει σχετικό ενδιαφέρον, σε μόνιμη ή περιστασιακή βάση, ενώ για όλα τα ειδικά ζητήματα ορολογίας γίνεται διεξοδική συζήτηση στο ΓΕΣΥ, λαμβάνονται αποφάσεις (συχνά και μετά από δημόσια διαβούλευση εάν κριθεί απαραίτητο) και δημοσιεύονται τα αποτελέσματα στο Ορόγραμμα. Αρχή της ΕΛΕΤΟ είναι ότι οι όροι πρέπει να είναι πόροι ελεύθερα διαθέσιμοι και έτσι διαθέτει όλο της το ορολογικό έργο στο διαδίκτυο, μέσα από τον ιστότοπό της (www.eleto.gr). Η ΕΛΕΤΟ έχει διατυπώσει εδώ και χρόνια ένα φιλόδοξο Πρόγραμμα Ορολογικού Συντονισμού, το οποίο αν και λείπει στην Ελλάδα, δυστυχώς δεν έχει λάβει μέχρι τώρα την υποστήριξη που θα έπρεπε. Τέλος, θα ήθελα να κάνω αναφορά στον Πρόεδρο της ΕΛΕΤΟ, τον Κώστα Βαλεοντή, ο οποίος είναι ένας ακάματος, χαμηλών τόνων αλλά πολύ υψηλών επιστημονικών προδιαγραφών άνθρωπος, που η συμβολή του στην Ορολογία και στην Τυποποίηση είναι ανεκτίμητη και οδηγός για μας τους υπόλοιπους.

Στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον όπου δημιουργούνται διαρκώς νέες επικοινωνιακές ανάγκες η ορολογία παίζει σημαντικό ρόλο. Πώς γίνεται η διαχείριση ενός ολοένα αυξανόμενου αριθμού νεοεισαγόμενων ξενόγλωσσων όρων στην ελληνική γλώσσα;

Εδώ θα μπορούσα να μιλάω επί μακρόν! Τα ζητήματα είναι πολλά και αφορούν καταρχάς την κατανόηση και την ερμηνεία των νέων εννοιών και στη συνέχεια τις διεργασίες «μεταφοράς» τους στη γλώσσα μας, πράγμα που απαιτεί ή και προϋποθέτει καλή γνώση της ελληνικής, αλλά καλή γνώση και της γλώσσας πηγής, που συνήθως είναι η αγγλική. Αυτά τα ζητήματα μας απασχολούν στην ΤΕ21, τα βρίσκουμε διαρκώς μπροστά μας αφού τα Ελληνικά Πρότυπα που συντάσσουμε είναι στην πλειονότητα μεταφορά και προσαρμογή των Διεθνών προτύπων ISO. Ασχοληθήκαμε δε ιδιαίτερα και αναλυτικά ως προς την πολιτική και τους κανόνες που πρέπει ν’ ακολουθούνται κατά την επεξεργασία του προτύπου ISO 860 για την εναρμόνιση εννοιών και όρων. Στην πράξη τώρα, η διαχείριση που αναφέρετε δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η ΕΛΕΤΟ, η ΤΕ21 και ο ΕΛΟΤ συνολικά κάνουν προσπάθειες δημοσιοποίησης των σχετικών ζητημάτων και της ανάγκης για συλλογική, επιστημονική αντιμετώπισή τους. Το θετικό είναι ότι διάφοροι φορείς ανταποκρίνονται και έτσι έχουν ήδη δημιουργηθεί θεματικές ομάδες ορολογίας σε συνεργασία με την ΕΛΕΤΟ που λειτουργούν σε μόνιμη βάση ή λειτούργησαν περιστασιακά για συγκεκριμένο πεδίο και πάντως έδωσαν χρήσιμα αποτελέσματα. Θα πρέπει βέβαια να πω ότι προσπάθειες στην κατεύθυνση καταγραφής των νέων όρων και εννοιών γίνονται και από το Κέντρο Ερεύνης Επιστημονικών Όρων και Νεολογισμών της Ακαδημίας Αθηνών. Σε κάθε περίπτωση, μας ενδιαφέρει να γίνονται προσπάθειες ώστε οι νεοεισαγόμενοι όροι να καταγραφούν, αλλά κυρίως να κατανοηθούν και να αποδοθούν στα ελληνικά.

Κατά την άποψή σας η στάση του ορολόγου θα πρέπει να είναι περιγραφική ή ρυθμιστική;

Η ορολογία, τόσο ως θεωρητικό επιστημονικό πεδίο αλλά και ως αποτέλεσμα εργασίας με και πάνω στις έννοιες και στους όρους, έχει ρυθμιστικό χαρακτήρα, αφού βασίζεται σε αρχές, σε κανόνες και σε πρότυπα, αφού ανάμεσα στους βασικούς σκοπούς της είναι η δημιουργία τρόπων και εργαλείων έκφρασης και επικοινωνίας και αφού για να δημιουργηθούν αυτά τα εργαλεία χρησιμοποιεί τυποποίηση στη γλώσσα δηλαδή τυποποίηση στην ορολογία δηλαδή ορολογική πολιτική. Και δεν πρέπει επίσης να παραλείψουμε ότι στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης χώρας και γλώσσας, ρόλος του έργου της ορολογίας και της ορολογικής πολιτικής είναι η προστασία (με την έννοια της διατήρησης) και η ανάπτυξη και εξέλιξη κάθε ξεχωριστής εθνικής γλώσσας στα διάφορα ειδικά θεματικά πεδία και, στη συνέχεια η εναρμόνιση, δηλαδή η «συνομιλία» με κανόνες ώστε να επιτευχθεί η επικοινωνία και η διαλειτουργικότητα που είναι το σοβαρό ζητούμενο τελικά. Με βάση αυτή την ανάλυση, ο ορολόγος δεν μπορεί γενικά να έχει περιγραφική στάση. Έχει να εργαστεί με έννοιες και όχι με λέξεις, για να καταλάβει δε τις έννοιες και να τις περιγράψει (κατασημάνει όπως λέμε στην Ορολογία) με συγκεκριμένες λέξεις κάθε φορά, με όρους δηλαδή, θα πρέπει να επιστρατεύσει τις ρυθμιστικές παρεμβάσεις που θεωρεί απαραίτητες, ακολουθώντας τις αρχές και τους κανόνες που έχουν ήδη διατυπωθεί.

Ποια είναι η άποψή σας για τη βάση δεδομένων IATE που διαχειρίζεται η TermCoord; Έχετε ενδεχομένως κάποιες προτάσεις σχετικά με το πώς θα μπορούσε να βελτιωθεί;

Χρησιμοποιώ πολύ συχνά την IATE. Είναι πολύ χρήσιμο εργαλείο, έχει ανεκτίμητο πλούτο γλωσσικών και ορολογικών δεδομένων. Θα μου επιτρέψετε να κάνω κάποιες σύντομες παρατηρήσεις που μπορούν να αποτελέσουν και ιδέες για βελτίωση. Καταρχάς, το περιβάλλον διεπαφής θα έπρεπε να έχει έναν πιο φιλικό σχεδιασμό. Η κατηγοριοποίηση σε τομείς χρειάζεται επανεξέταση, δεν είναι πάντα εύκολα διακριτό το περιεχόμενο κάθε τομέα. Και επειδή δεν διευκολύνει ο περιορισμός σε κατηγορία, με την αναζήτηση παντού προκύπτουν πολύ συχνά πολλές σελίδες αποτελεσμάτων, με αποτέλεσμα ο χρήστης να μην ικανοποιείται και να αποθαρρύνεται ως προς την αποτελεσματικότητα της βάσης γενικότερα. Γι’ αυτό, θα χρειαζόταν ένα σύστημα πιο ευέλικτο και με περισσότερες δυνατότητες παραμετροποίησης από το χρήστη την ώρα της αναζήτησης. Τέλος, θα ήθελα να συμπληρώσω ότι θα χρειαζόταν εμπλουτισμός ακόμη περισσότερο με όρους και στην ελληνική γλώσσα, κάτι βέβαια που εξαρτάται καταρχάς από εμάς, εδώ στην Ελλάδα, που ασχολούμαστε με την ορολογία.

Ποιο πιστεύετε ότι είναι το μείζον θέμα αυτή τη στιγμή για την Ορολογία στην Ελλάδα;

Θα μου επιτρέψετε, αντί να ξεχωρίσω ένα θέμα ως μείζον, να αναφέρω δύο θέματα που κατά τη γνώμη μου είναι πολύ σημαντικά για τη χώρα μου και που έτσι κι αλλιώς έχουν άμεση σχέση και εξάρτηση μεταξύ τους. Αυτά είναι η ορολογική πολιτική (η έλλειψή της δηλαδή και η ανάγκη σχεδιασμού σε εθνικό και σε τομεακό επίπεδο) και η εκπαίδευση (ανάγκη καθιέρωσης προγραμμάτων εκπαίδευσης, τόσο ειδικής και διακριτής στα τμήματα γλωσσών και γλωσσολογίας, όσο και συμπληρωματικής με διάφορες μορφές διδασκαλίας στα υπόλοιπα). Από κει και πέρα, ζητήματα είναι η διεύρυνση της ανάπτυξης ελληνικής ορολογίας σε όσο το δυνατόν περισσότερα θεματικά πεδία, η ενασχόληση με την Ορολογία περισσότερων ανθρώπων, ο εντοπισμός και η συνεργασία των διαφόρων φορέων που ασχολούνται με την Ορολογία, η υποστήριξη για την πιο ενεργή συμμετοχή μας στο διεθνή προβληματισμό κτλ.

Ποια θεωρείτε τα πιο σημαντικά επιτεύγματα που έχουν συντελεστεί στο χώρο της ελληνικής Ορολογίας; Τι προσδοκάτε για το μέλλον;

Κι εδώ θα αναφέρω την ίδρυση της ΕΛΕΤΟ και της Τεχνικής Επιτροπής ΤΕ21, όπου και οι δύο αυτοί φορείς λειτουργούν συνεχώς για πολλά χρόνια και παρεμβαίνουν ενεργητικά στα ζητήματα της Ορολογίας και της Γλώσσας. Ειδικότερα, θα μπορούσα να αναφέρω τα συνέδρια της ΕΛΕΤΟ, τα Ελληνικά Πρότυπα Ορολογίας, την πρόταση για την Εθνική Πολιτική Ορολογίας (ακόμη και ως πρόταση είναι ένα πολύ σοβαρό έργο), το Ορόγραμμα, τον πλούτο εννοιών και όρων που έχουν αναλυθεί, τη συνεργασία με διάφορες επιστημονικές και επαγγελματικές ομάδες. Εύχομαι αυτά να παραμείνουν και να συνεχίσουν, εύχομαι η ελληνική γλώσσα να εξακολουθήσει να εμπλουτίζεται και να διατηρείται. Αν οι προσδοκίες είναι και ευχές, εύχομαι και προσδοκώ να γίνει κατανοητό και πράξη ότι «αρχή παιδεύσεως η των ονομάτων επίσκεψις…».

"Μέτρησα τη ζωή μου με πάλιωμα βιβλίων": Στυλιανός Αλεξίου, ένας άνθρωπος των Γραμμάτων και της Κρήτης

Κλείνει μεθαύριο ένας χρόνος από τότε που έφυγε, στις 12 Νοεμβρίου 2013, ο Στυλιανός Αλεξίου, ένας σημαντικός και ξεχωριστός άνθρωπος των Γραμμάτων και της Κρήτης. Γεννημένος το 1921 στο Ηράκλειο της Κρήτης, ήταν γιος του Λευτέρη Αλεξίου, αδελφού της Έλλης Αλεξίου και της Γαλάτειας Καζαντζάκη. Ο Στυλιανός Αλεξίου ήταν φιλόλογος και αρχαιολόγος, διακεκριμένος μελετητής της ελληνικής γραμματείας όλων των εποχών. Υπήρξε, ανάμεσα στα πολλά άλλα, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και Έφορος Αρχαιοτήτων Κρήτης.

Με την ευκαιρία, ξεφυλλίζω από τη βιβλιοθήκη μου μερικά δικά του γραφτά.

Το 1990 είχε κυκλοφορήσει από το Σύνδεσμο Τοπικών Ενώσεων Δήμων & Κοινοτήτων Κρήτης (και με την εκδοτική φροντίδα της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης) ένα βιβλιαράκι (ως προς το μέγεθος και μόνο η αναφορά του υποκοριστικού) με τίτλο "Η Κρητική Λογοτεχνία κατά τη Βενετοκρατία". Το βιβλίο αυτό ήταν ενταγμένο στη σειρά "Κρήτη: Ιστορία και πολιτισμός" την επιμέλεια της οποίας είχε ο αείμνηστος Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης (τον είχα αναφέρει και εδώ). Όλες οι εργασίες της σειράς έχουν κυκλοφορήσει και μαζί σε συγκεντρωτική δίτομη έκδοση.

Το ενδιαφέρον στο βιβλίο αυτό είναι ότι ο Αλεξίου κάνει μια σύντομη ανασκόπηση όλων των έργων που γράφτηκαν στην Κρήτη κατά τη Βενετοκρατία, αφού βέβαια σημειώσει ότι και αυτά δεν ξεκινούν από τους πρώτους αιώνες της εγκατάστασης των Βενετών στο νησί, με δεδομένες τις κοινωνικές ανακατατάξεις και τις επαναστάσεις που προκάλεσε η έλευσή τους. Έτσι, δεν διαβάζουμε μόνο για τον Κορνάρο και τον Χορτάτση, ούτε μόνο για τον Ερωτόκριτο και την Ερωφίλη, αλλά και για τον Λινάρδο Ντελλαπόρτα, για τον Μπεργαδή, για τον Μαρίνο Φαλιέρο, για τον Ανδρέα Σκλέντζα,  για τον Μάρκο Αντώνιο Φόσκολο, για τον Τζάνε Μπουνιαλή κ.ά. και για έργα όπως Διγενής Ακρίτης, Απόκοπος, Ριμάδα, Περί της ξενιτείας, Ζήνων, Βασιλεύς Ροδολίνος, Βοσκοπούλα, Φορτουνάτος και άλλα πολλά γραμμένα από επώνυμους αλλά και ανώνυμους Κρητικούς. Έχουν ενδιαφέρον οι αναφορές στις σχέσεις με τα Επτάνησα όπου κατέφευγαν για να γλυτώσουν από τη βενετική καταπίεση, καθώς και στις σχέσεις και επιδράσεις από την ιταλική λογοτεχνία της Αναγέννησης. Αναφέρεται επίσης στα γραμματολογικά χαρακτηριστικά των έργων αυτών και σημειώνει την ιδιαιτερότητα του λογοτεχνικού ύφους και της γλώσσας στα οποία είναι γραμμένα και που δεν είναι άλλη από την ζωντανή γλώσσα που μιλιόταν στην Κρήτη.  Τελειώνοντας μάλιστα την παρουσίασή του, ο Αλεξίου σημειώνει τη στροφή στα θέματα παιδείας και γλώσσας που συντελέστηκε μετά την ανάπτυξη της τάξης των Φαναριωτών στην Κωνσταντινούπολη, όπου περιορίστηκε η διάδοση των κρητικών έργων πέραν της Κρήτης και των Επτανήσων (εδώ σημειώνεται η περίπτωση του Διονυσίου Σολωμού, τον οποίο μάλιστα ονομάζει "συνειδητό από ορισμένη άποψη συνεχιστή του Κορνάρου"). Και καταλήγει:

... Η ίδρυση του ελληνικού βασιλείου, τέλος, μετά την Επανάσταση, η επίσημη τώρα εκπαίδευση, η καθιέρωση ως κρατικής γλώσσας της καθαρεύουσας, η έκδοση εφημερίδων γραμμένων στη γλώσσα αυτή και η διαμόρφωση μιας νέας λογοτεχνίας από την πρώτη ρωμαντική "σχολή των Αθηνών", καθώς και η μεγάλη διάδοση γαλλικών μυθιστορημάτων μεταφρασμένων επίσης στην καθαρεύουσα και η εισαγωγή μιας νέας μορφής του θεάτρου, συντέλεσαν στην ακόμα μεγαλύτερη λήθη της κρητικής ποίησης που τη θεωρούσαν "λαϊκή"...

Με ανάλογο θέμα καταπιάνεται και στο άρθρο του με τίτλο "Στοιχεία ποιητικής του Ερωτόκριτου" που δημοσιεύτηκε στο αφιέρωμα Ερωτόκριτος του περιοδικού "Διαβάζω" (τεύχος 454, 9/2004). Ανάμεσα στ' άλλα, σημειώνει για τη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Κορνάρος στον Ερωτόκριτο:

... Η ποιητική του Κορνάρου εισάγει , σε μεγάλη έκταση, για αισθητικούς λόγους, στον Ερωτόκριτο τη γλωσσική καθαρότητα. Ιταλικές λέξεις της καθημερινής πεζής ζωής και των συμβολαίων αποφεύγονται, ενώ οι στρατιωτικοί όροι μουράγια, ταμπούρλα, τρομπέτες εξελληνίζονται σε τειχιά, τύμπανα, σάλπιγγες....

Ο Στυλιανός Αλεξίου είχε ασχοληθεί βέβαια και με τα Ομηρικά έπη*. Λίγο πριν πεθάνει κυκλοφόρησε τη δική του μεταφραστική εκδοχή της Οδύσσειας, όπου δεν μεταφράζει ολόκληρο το ομηρικό έπος, αλλά επιλέγει την ανθολόγηση τμημάτων του πρωτοτύπου από όλες τις ραψωδίες, που ξεχωρίζουν ως αυτόνομα λυρικά ποιήματα, δίνουν όμως στο σύνολό τους την πλοκή ολόκληρου του έργου. Στα πολύ κατατοπιστικά εισαγωγικά κείμενα που παραθέτει, αναφέρεται αρχικά στις παλιότερες μεταφράσεις Πολυλά, Εφταλιώτη, Σίδερη, στη μετάφραση των Καζαντζάκη-Κακριδή, στη μετάφραση του Ψυχουντάκη τις οποίες αξιολογεί συνοπτικά για να διατυπώσει τη δική του οπτική στην τεχνική και στο ύφος που επιλέγει, ενώ συνεχίζει με αναφορές στο έργο "Οδύσσεια", στη γεωγραφία του και στη δομή του.

"τον πολυμήχανο ήρωα, τραγούδησέ μου, ω Μούσα,
τον άντρα που όταν κούρσεψε της Τροίας τ' άγιο κάστρο, 
περιπλανήθη στα πελάγη κι είδε ανθρώπων χώρες
και γνώρισε τη σκέψη τους, και πόνεσε η ψυχή του,
ζητώντας ο ίδιος να σωθεί, να σώσει τους συντρόφους.
Όμως αυτοί δεν γλύτωσαν, όσο κι αν το ποθούσε,
καταστραφήκαν οι άμυαλοι, απ' την αποκοτιά τους,
όταν του Ήλιου του Υπερίονα έφαγαν τα βόδια
κι εκείνος τους αρνήθηκε του γυρισμού τη μέρα.
Απ' όπου θέλεις άρχισε, θεά, του Δία κόρη."

Το 2012 κυκλοφόρησε και η ποιητική του συλλογή "Στίχοι επιστροφής", επιστροφή στο βίωμα και στην οργανωμένη μορφή του λόγου, όπως ο ίδιος σημειώνει στον Πρόλογο. Κάθε ποίημα είναι μια ανάμνηση από στιγμές που έζησε, από τόπους που επισκέφθηκε και από ανθρώπους που γνώρισε: 1940, Στον εκτελεσμένο συμμαθητή Ι.Σ., Κράσι 1937/1943, Θολωτοί τάφοι Λέντα, Κορνάρος 1610, Αθήνα '47, Αργυρούπολη Ρεθύμνης, Καστοριά, Ελβίρα, Ηράκλειο, Στιγμές, Μάταλα, Νυχτερινά ταξίδια, Απολογισμός ...

Απολογισμός

Μέτρησα τη ζωή μου

με σερβιτόρων ζωές σ' εστιατόρια επαρχίας·

με γέρασμα ηθοποιών του κινηματογράφου,

επιδερμίδες υπερφυσικές,

μάτια, μαλλιά σαν χαίτη ζώου ακμαίου,

που ασκήμισαν αργά, χρόνο με χρόνο.

Μέτρησα τη ζωή μου,
με πάλιωμα βιβλίων, ερείπωση σπιτιών,

παιδιά κι εγγόνια των παιδιών του '30.

Τέλος, η Αυγή είχε δημοσιεύσει στις 24 Νοεμβρίου 2013 ένα κείμενο του Αλεξίου που είχε πρωτοδημοσιευτεί στο περιδικό Παλίμψηστον της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης με τίτλο "Από την Οδύσσεια του Ομήρου"  (Τεύχ. 2, 1986). Το άρθρο στην εφημερίδα είχε τίτλο Ο Ομηρικός "οίνοψ πόντος" και αναφερόταν  στη σημασία της ομηρικής φράσης οίνοψ πόντος. 

"Κρήτη τις γαῖ’ ἔστι μέσῳ ἐνὶ οἴνοπι πόντῳ..." λέει ο Όμηρος στην Οδύσσεια, κοκκινωπός είναι ο πόντος λέει ο Αλεξίου, όπως το κόκκινο κρασί, πέλαο κρασάτο κατά Καζαντζάκη-Κακριδή. Ο Αλεξίου ασχολείται με τα χρώματα που παίρνει η θάλασσα τις διάφορες εποχές του χρόνου και ιδιαίτερα το καλοκαίρι και αρχές του φθινοπώρου, τότε που το φως του ήλιου είναι έντονο. Παραθέτει αποσπάσματα από ποιήματα του Καβάφη και του Σεφέρη με τις δικές τους εκδοχές για το χρώμα του πελάγους, αναφέρεται στους αρχαίους κλασικούς και στις δικές τους πάλι εκδοχές, κάνει μια στάση στους μεταφραστές του Ομήρου, φτάνει στους παλιότερους λεξικογράφους, Άγγλους, Γάλλους, Γερμανούς, που φαντάστηκαν σκοτεινό το πέλαγος (das dunkle meer), παρουσιάζοντας έτσι μια ενδιαφέρουσα και χρήσιμη (ως προς το περιεχόμενο αλλά και τη μεθοδολογία) διερεύνηση της ορολογίας των χρωμάτων. (Εδώ θα ήθελα να σημειώσω την εργασία πάνω στην ορολογία χρωμάτων που είχε κάνει ο πολύ καλός και αγαπητός συνάδελφος και από τους πρωτεργάτες της ελληνικής ορολογίας Βασίλης Φιλόπουλος. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς ότι κάνοντας την ομαδοποίηση των χρωμάτων ο Φιλόπουλος, στην ομάδα "μαύρο και παραπλήσιες αποχρώσεις" εντάσσει και το χρώμα κρασάτο.)

Πώς μετριέται η ζωή με πάλιωμα βιβλίων αλήθεια;

----------------------------------

 * Ο Στυλιανός Αλεξίου είχε προλογίσει μάλιστα την εκδοχή της Οδύσσειας όπως την είχε μεταφράσει ο Γιώργος Ψυχουντάκης στην κρητική διάλεκτο. (Ο Ψυχουντάκης ήταν ο περίφημος μαντατοφόρος του Πάτρικ Λη Φέρμορ στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής στην Κρήτη, έχω διαβάσει το βιβλίο του: Psychoundakis, George. The Cretan Runner: His Story of the German Occupation. Patrick Leigh Fermor, tr. and intro. Annotated by the translator and Xan Fielding. London: John Murray, 1955). Σε εκπομπή της ΕΡΑ που άκουσα στις 27/7/2013 (ήταν σε επανάληψη, από τους απολυμένους της ΕΡΤ μετά το αντιδημοκρατικό κλείσιμο του Ιουνίου 2013) και ήταν παλιότερη συνέντευξη με το Νίκο Μαμαγκάκη (που είχε πεθάνει στις 24/7/2013 και κείνη τη μέρα γινόταν η κηδεία του στο Ρέθυμνο), ο μεγάλος συνθέτης είχε δηλώσει ότι ήθελε να μελοποιήσει την Οδύσσεια του Ψυχουντάκη, την οποία, είπε ο Μαμαγκάκης, ο Αλεξίου είχε θεωρήσει ως την καλύτερη μετάφραση. (Βέβαια, στην πραγματικότητα ο Αλεξίου κάνει μεν λόγο για το λαϊκό ταλέντο του Ψυχουντάκη, παρατηρεί όμως και πολλές αδεξιότητες και ασάφειες στη μετάφραση. Αυτά για την ιστορία.)