Στης Γραμπούσας τ' ακρωτήρι...

Βρέθηκα τον Αύγουστο στη Γραμβούσα και το Μπάλο, εκεί στο βορειοδυτικό άκρο των Χανίων και της Κρήτης, εκεί που η αγριάδα του τοπίου συναντιέται με την απέραντη ομορφιά.

Εκεί ήταν και τα λημέρια των πειρατών. Ο πειρατής της Γραμβούσης  (εκδόσεις Νεφέλη 1988) είναι ένα από τα ναυτικά διηγήματα του Κωνσταντίνου Ράδου (1862-1931), ο οποίος δίδαξε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με αντικείμενο την ιστορία του Ναυτικού. Στο συγκεκριμένο βιβλίο μάλιστα, το οποίο γράφτηκε το 1910, περιέχεται ως εισαγωγή μια ενδιαφέρουσα αναδρομή του συγγραφέα για τη ναυτική λογοτεχνία στους αιώνες. Ξεκινά με την Οδύσσεια, αναφέρεται στην Αίγυπτο των Πτολεμαίων, στους Άραβες (όπου, λέει, οι Χίλιες και μια Νύχτες περιέχουν τις θαλασσοπορίες του Σινδμπαδ-αλ-Μπαχαρί), στους Ενετούς, στο Δάντη, στο Ραμπελαί, στο Δον Κιχώτη και φτάνει μέχρι τις μέρες του (ξεχνώντας βέβαια κάποια ονόματα, αλλά δεν πειράζει). 

Σημειώνεται ότι την  επιμέλεια της σειράς αυτής των εκδόσεων Νεφέλη είχε ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ενώ το εξώφυλλο είχε φιλοτεχνήσει ο Νίκος Χουλιαράς (ο οποίος πέθανε τον Ιούλιο 2015).

Και βέβαια, η Γραμπούσα μας θυμίζει τον θρυλικό λυράρη Κώστα Μουντάκη που έγραψε για το Νικόλα Τζέγκα τον ψαρά που έζησε σ' εκείνα τα μέρη γύρω στα 1900 και πνίγηκε "στης Γραμπόυσας τα νερά".

Στης Γραμπούσας τ’ακρωτήρι,
στης Γραμπούσας τ’ακρωτήρι
εγλεντούσα μια φορά
μ’ένα Κρητικό ψαρά

Ένα γέρο καπετάνιο,
ένα γέρο καπετάνιο
που ’χε βάρκα τη χαρά,
στης Γραμπούσας τα νερά

Πλανέφτρα θάλασσα,
πλανέφτρα θάλασσα.

Θάλασσα λεβεντοπνίχτρα
θάλασσα λεβεντοπνίχτρα
που ’ναι ο γέρο μερακλής
ο παλιός τραγουδιστής

ν’αρματώσει τη χαρά του,
ν’ αρματώσει τη χαρά του.
το τραγούδι του να πει,
το τραγούδι του να πει

Πλανέφτρα θάλασσα,
πλανέφτρα θάλασσα.

όλα τ’άρμενα αρμενίζουν
όλα τ’άρμενα αρμενίζουν
με πανιά και με κουπιά
με πανιά και με κουπιά

μα του Τζέκα τ’αρμενάκι,
μα του Τζέκα τ’αρμενάκι.
δεν ξαναγυρίζει πια
στης Γραμπούσας τα νερά

Πλανέφτρα θάλασσα,

πλανέφτρα θάλασσα...

Αλήθειες που είναι σαν ψέματα: Έλα να πούμε ψέματα, της Μάρως Δούκα

Στο «’Ελα να πούμε ψέματα» (Πατάκης, 2014), το τρίτο βιβλίο της τριλογίας της για την Κρήτη και ειδικά για τα Χανιά στον 20^ο αιώνα και στην αυγή του 21ου, η Μάρω Δούκα συνομιλεί και πάλι με την Ιστορία, όπως η ίδια συνηθίζει να λέει. Με το πρώτο βιβλίο («Αθώοι και φταίχτες»), μας έφερε πιο κοντά στο Κρητικό ζήτημα και στο πρόβλημα των Τουρκοκρητικών, αλλά και μας γνώρισε τα Χανιά στις αρχές του 20^ου αιώνα, με ιστορίες και εικόνες ζηλευτές. Περπατήσαμε στους δρόμους της πόλης, ανηφορίσαμε από του Μπόλαρη προς τη Χαλέπα και προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε τα σημεία που περιγράφει. Με το δεύτερο βιβλίο («Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ»), μας αποκάλυψε αυτό που δεν γνωρίζαμε ή είχαμε ξεχάσει ή μας το είχαν αποκρύψει, ότι η κατοχή στη Δυτική Κρήτη (όπως και στη Μήλο, ας μην το ξεχνάμε) κράτησε πολύ περισσότερο σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα και ότι οι Γερμανοί στα Χανιά έμειναν αρκετούς μήνες παραπάνω, με τις ευλογίες τόσο των Άγγλων συμμάχων μας, όσο και των ντόπιων φίλων τους («Επαέ θα το κάνομε Ρέθεμνος», διαλαλούσε ο Γύπαρης!), με αναφορές σε συγκεκριμένες πηγές και ανασκαλεύοντας αρχεία (και κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης).

Στο τρίτο βιβλίο ασχολείται με τον εμφύλιο στην Κρήτη, θέλοντας να διαλύσει το μύθο ότι δεν υπήρξε εμφύλιος στο νησί, που όμως υπήρξε. Και πάλι, ανατρέχοντας στα αρχεία, ξεφυλλίζοντας εφημερίδες, χρησιμοποιώντας πηγές από βιβλία πρωταγωνιστών της εποχής αυτής (Μανούσακας, Κοκοβλήδες, Λιονάκης, Ηλιάκης, Τζομπανάκης και Μπλαζάκης), συνομίλησε με την ιστορία και έφτιαξε ένα μυθιστόρημα, που για μένα είναι ένα από τα καλύτερα που έχω διαβάσει.

Αυτό που με κάνει να το θεωρώ πολύ καλό, δεν είναι (μόνο) το ίδιο το περιεχόμενο, που στο κάτω κάτω για τη συγκεκριμένη περίοδο στην πατρίδα μας έχουν γραφτεί αρκετά (όχι βέβαια για την Κρήτη) και η εποχή έτσι κι αλλιώς μας δημιουργεί αισθήματα τουλάχιστον θλίψης (εμφύλιος πόλεμος, εμφύλιος σπαραγμός, μετεμφυλιακή Ελλάδα, σημερινή Ελλάδα, πολλή θλίψη, συχνά ματαιότητα, και πάλι ελπίδα και προσμονή...). Όμως, αυτό το μυθιστόρημα έχει σφιχτή, στιβαρή γραφή κι έχει ιδιαίτερο στυλ γραφής, έχει έναν τρόπο να μη θέλεις να σταματήσεις την ανάγνωση κι ας είναι περασμένη ώρα και να μη θέλεις να τελειώνει το βιβλίο, να μην τελειώνουν οι ιστορίες, να θέλεις να δεις τι θα γίνει παρακάτω με την Ελεονώρα, με την Αναστασία, με τον αντάρτη το Μανώλη, με την Αριστέα, με τον Μπακούνιν... Ναι, με τον Μπακούνιν, «παίζει» και ο Μπακούνιν στα «ψέματα».

Αλλά, ας ξεκινήσουμε από την αρχή, από τον τίτλο. Πώς γίνεται, λέει ένας ήρωας της Δούκα, «μετά από τόσες διώξεις και κατατρεγμούς να επιμένεις, πώς γίνεται να χώνεσαι στα παραμύθια, έλα να πούμε ψέματα, γράφει και ξαναγράφει...». Γι' αυτό κι εκείνη δανείστηκε τον τίτλο από ένα πρωταπριλιάτικο τραγουδάκι, για να πει αλήθειες που είναι σαν ψέματα...

Έλα να πούμε ψέματα

ένα σακί γιομάτο,

φόρτωσα έναν μπόντικα

σαράντα κολοκύθια

κι απάνω στα καπούλια του

ένα σακί ρεβύθια.

Είναι ένα μυθιστόρημα που πλέκεται μέσα από πολλές διαφορετικές ιστορίες, εγκιβωτισμένες όπως τις αποκαλεί η ίδια, μέσα από τις ταυτόχρονες ιστορίες διαφορετικών προσώπων, που άλλα είναι καινούρια και άλλα έρχονται από τα παλιά. Είναι ήρωες από τα προηγούμενα βιβλία της τριλογίας. Ένιωθε γι’ αυτούς ειδικά, όπως είπε η ίδια η συγγραφέας στο Αετοπούλειο Χαλανδρίου πρόσφατα, ότι τους χρώσταγε μια συνέχεια, ότι χρώσταγε να συμπληρώσει το κενό για την τύχη τους, λες και ήταν υπαρκτά πρόσωπα. (Μα μήπως και δεν είναι, κατά μία έννοια;)

Είναι οι ιστορίες της Ελεονώρας και του Πανάρη, των δίδυμων παιδιών του Κριαρά, που έρχονται από το πρώτο κι όλας βιβλίο και οι ιστορίες του Ιδομενέα και της Αναστασίας. Και μέσα από αυτούς, οι ιστορίες του νεαρού αντάρτη του Δημοκρατικού στρατού στον εμφύλιο στα Χανιά Μανώλη Αποστολάκη πατέρα του Ιδομενέα και συζύγου της Αναστασίας, η ιστορία του Δαμιανού και της Αριστέας από διήγημα που βρίσκει η Ελεονώρα στα σημειώματα της μάνας της (βασικής ηρωίδας του πρώτου βιβλίου) και η ιστορία του Μπακούνιν που διηγείται ο Πανάρης ανατρέχοντας στις μνήμες από τα δικά του νιάτα.

Πώς μπλέκουν αλήθεια όλες αυτές οι ιστορίες; Οι ιστορίες των σημερινών ανθρώπων με τα προβλήματα μέσα στην κρίση, και οι ιστορίες των ανθρώπων στον εμφύλιο με τις ιστορίες από την περιπλανήσεις του Μπακούνιν στην Ευρώπη πριν από 100 ακριβώς χρόνια (1848-1948);

Κι όμως τις συνδέει, βάζοντας τους νέους ήρωες να σκέφτονται

«για τα κολοβωμένα οράματα του σήμερα και για τα αλώβητα οράματα του τότε»

ή αλλού να εξοργίζονται

«...και ποιος σας είπε ρε μαλάκες ότι δεν ανήκει και σε μένα η ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά, ποιος σας είπε ότι δεν δικαιούμαι να είμαι και να αισθάνομαι κι εγώ Ευρωπαίος;»

Οι ιστορίες μπλέκουν και συναντώνται είτε μέσα από τη συγγενική σχέση που δίνει στους ήρωες η συγγραφέας ή μέσα από την αντιστοίχιση των καταστάσεων – η Ευρώπη, ένα καμίνι που βράζει στα μέσα του 19^ου αιώνα, πασχίζει να βρεί το βηματισμό της, να αρθρώσει το λόγο της, κάνει τις επαναστάσεις της, και η Ελλάδα, εκατό χρόνια μετά, τι έκανε, τί έψαχνε; Αυτό το ερώτημα βγαίνει στον αναγνώστη, σε μένα τουλάχιστον γεννιούνται τόσα ερωτήματα διαβάζοντας τις σκέψεις και τις πράξεις των ηρώων της εποχής εκείνης.

Η Βαγγελιώ Κλάδου, η αγωνίστρια δασκάλα από τ' Ανώγεια, από τις ηρωίδες σε μια από τις ιστορίες του βιβλίου. Την σκότωσαν στις 6 Δεκεμβρίου 1949 και την κρέμασαν στη γέφυρα του Κλαδισού! Ήταν 30 χρονών. Και δεν ήταν ψέματα!

Πολλά τα σημεία στα οποία θα μπορούσαμε να σταθώ.

Η πλοκή, όπως και στο προηγούμενο βιβλίο, είναι σύνθετη, με πολλά στοιχεία, πολλά πρόσωπα, πολλές λεπτομέρειες. Η συγγραφέας έχει ανατρέξει σε αρχεία, στον τύπο της εποχής, στην ευρωπαϊκή ιστορία των κινημάτων του 19^ου αιώνα. Χρησιμοποιεί πολλά πραγματικά πρόσωπα πλάι σε επινοημένα και μας μεταφέρει το κλίμα της κάθε εποχής που αφηγείται με αλήθεια, με σεβασμό και με ειλικρίνεια. Και με άποψη. Και με θάρρος για την άποψή της. Διαβάζουμε πολλά γνωστά ονόματα, Μανούσακας, Τσιτήλος, Βλαντάς, Χατζηγρηγόρης, Κλάδου κτλ. κτλ. Δείχνει σαν να θέλει ν’ αποκαλύψει αυτά που η Αριστερά δεν θέλησε. Και γιατί όχι, δεν θάπρεπε;

Η γραφή ιδιαίτερη, σφιχτή, μεγάλες περίοδοι, δεν θα τις έλεγα απλές προτάσεις, λες και φτάνει κάθε κομμάτι μέχρι το λαχάνιασμα, για να μην αφήνει τον αναγνώστη σε ησυχία, να μην τον αφήνει να διαβάζει στο δικό του ρυθμό τις ιστορίες. Σε παρασύρει η συγγραφέας στο στυλ ανάγνωσης που θέλει, μάλλον σου υποβάλλει στυλ ανάγνωσης, δεν μπορείς να σταματάς στη μέση το κομμάτι της ιστορίας που κάθε φορά αφηγείται. Άκουσα να παρομοιάζουν τη γραφή της σε αυτό το βιβλίο με το στυλ του Μάρκες. Εμένα πάλι, αυτή η τριλογία μ’ έφερε στην τριλογία του Μπροχ, στους Υπνοβάτες του. Μα μήπως και η Δούκα για υπνοβάτες δεν κάνει λόγο; Μήπως ο Φούμης και ο Κριαράς και ο Στέφανος Σκαράκης και ο Μανούσακας και ο Τσιτήλος και ο Χατζηγρηγόρης και ο Μανώλης και τόσοι άλλοι που περνούν από τις αράδες των βιβλίων, πραγματικοί ή επινοημένοι χαρακτήρες, δεν ήταν υπνοβάτες στο μύθο της Κρήτης του 20^ου αιώνα;  

Ο Γιάννης Μανούσακας (1907-1995) (Πηγή φωτογραφίας εδώ: http://topaliorethemnos.blogspot.gr/2011/05/blog-post_23.html)

Από τους κεντρικούς ήρωες του βιβλίου στην ιστορία για τον εμφύλιο στην Κρήτη, ήταν και ο Γιάννης Μανούσακας(1907-1995), εμβληματική φιγούρα, καπετάνιος του Δημοκρατικού Στρατού. Στο «Φυγόδικο», που ξεκίνησα να διαβάζω με αφορμή το βιβλίο της Μάρως Δούκα, περιγράφει τη ζωή του μετά την ήττα στη Σαμαριά και μέχρι την επιβολή της δικτατορίας του ’67. 

Και σε αυτό το βιβλίο δε λείπουν οι ομορφιές της Κρήτης, η μυρωδιά της μαλωτήρας και η γλύκα της δεσπολιάς

Μάνα κι αν έρθουν οι φίλοι μου...

Μια ολοκόκκινη ζωή ξεφυτρώνει μέσ' από τις πέτρες της Σφακιανής γης. Ήταν ένα προσκύνημα με τη φίλη μου τη Νανά το περσινό καλοκαίρι στην Αράδενα, το γενέθλιο τόπο του ενός παππού μου. 

Μάνα κι αν έρθουν οι φίλοι μου
κι αν έρθουν και δικοί μας.
Να μη τους πεις κι απόθανα
να τους βαροκαρδίσεις.

Στρώσε τους τάβλα να γευτούν,
κλίνη να κοιμηθούνε.
Στρώσε τους παραπέζουλα
Να βάλουν τ' άρματά τους
Και σαν ξυπνήσουν το πρωί
και σ' αποχαιρετούνε,

πες του τος πως απόθανα.

Στη μνήμη του Σφακιανού λεβέντη με το πιο γλυκό χαμόγελο που αποχαιρετήσαμε σήμερα το μεσημέρι. Καλό σου ταξίδι Βαγγέλη Γουμενάκη!

Μάνα κι αν έρθουν οι φίλοι μου, παραδοσιακό της Κρήτης, τραγουδησμένο από το Νίκο Ξυλούρη.

Αρχιτεκτονική και Πολεοδομία στην Κρήτη μετά την Ένωση: μια εξαιρετική έκθεση στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων

Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση υπάρχει αυτό τον καιρό στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, ενταγμένη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τον εορτασμό των 100 χρόνων της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Η έκθεση οργανώθηκε από το Σύλλογο Αρχιτεκτόνων Χανίων (τμήμα του Σ.Α.Δ.Α.Σ.-Π.Ε.Α), με τη συνεργασία των αντίστοιχων συλλόγων των άλλων νομών του νησιού και με συνδιοργανωτές την Περιφέρεια Κρήτης - Περιφερειακή Ενότητα Χανίων και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος". Η επιστημονική επιμέλεια έχει γίνει από την Αμαλία Κωτσάκη, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου Κρήτης. 

Ο χώρος της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων

Η έκθεση εκτείνεται στο ισόγειο και στους δύο ορόφους της Πινακοθήκης, ενώ στο υπόγειο προβάλλεται βίντεο με τίτλο: "Χανιά: Μεταμορφώσεις της πόλης μέσα από τον κινηματογραφικό φακό. Μικρή συμβολή στον αγώνα της μνήμης ενάντια στη λήθη» σε επιμέλεια - έρευνα της (και πολύ καλής φίλης μου) Έμμυς Παπαβασιλείου.

Μέσα από τις 8 θεματικές ενότητες όπως έχουν κατανεμηθεί στα τρία επίπεδα, μας δίνεται η δυνατότητα, μέσα από φωτογραφίες και σχέδια (σπάνια σε αρκετές περιπτώσεις), να περιηγηθούμε, όχι μόνο στα αρχιτεκτονικά έργα, αλλά ταυτόχρονα και στην ιστορική, κοινωνική, οικονομική και πολιτική διαδρομή της Κρήτης από την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας μέχρι σήμερα. Ένα πολύ σημαντικό στοιχείο είναι οι ξεναγήσεις που γίνονται από την κ. Κωτσάκη, η οποία διαθέτει, πέρα από την πολύ καλή γνώση του θέματος, θέρμη, μεράκι, καλή διάθεση και αστείρευτη υπομονή, εξηγώντας με κάθε λεπτομέρεια τις αρχιτεκτονικές, αλλά και ιστορικές και κοινωνικές πτυχές των διαδρομών που περιγράφει.

Έννοιες που τονίζονται στην έκθεση και αξίζει κανείς να σταθεί ιδιαίτερα, συσχετίζοντάς τις και με άλλες σχετικές γνώσεις και αναγνώσεις που έχει κάνει, είναι η πολυπολιτισμικότητα που χαρακτήριζε τον κρητικό χώρο στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, ο εξευρωπαϊσμός και το όραμα του αστικού εκσυγχρονισμού, η "μινωική φαντασίωση" και η "επινόηση της σχέσης με την Ελλάδα", η αναζήτηση και η ερμηνεία του τόπου και ο "κρη(ι)τικός τοπικισμός", η αρχιτεκτονική της ανάγκης και η αρχιτεκτονική της ανάκαμψης, φύση και ιστορία στην αρχιτεκτονική της Κρήτης.

Η "μινωική φαντασίωση" στην αναζήτηση του τόπου

Ο λαϊκός πολιτισμός και η παράδοση στην αναζήτηση του τόπου

Ένα άλλο επίσης χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η συμβολή γνωστών αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων της εποχής, όπως ο Πικιώνης, ο Καραντινός, ο Μητσάκης, ο Καυταντζόγλου, ο Κωνσταντινίδης, ο Δοξιάδης, ο Μυλωνάς, ο Σαββάκης, ο Δεκαβάλλας, ο Καλλιγάς, ο Μπίρης κ.ά. Από τα έργα που σχεδιάστηκαν (π.χ. Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών!) ή/και υλοποιήθηκαν (σχολικά κτίρια, ξενοδοχεία Ξενία, αποκατάσταση/αξιοποίηση μνημείων κτλ.) γίνεται φανερή τόσο η σημασία που δινόταν για πρόοδο και ανάπτυξη, αλλά φυσικά και η οικονομική δυνατότητα που υπήρχε για τέτοια έργα.

Κι όμως, είχαν σχεδιάσει στις αρχές του αιώνα την ανέγερση Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών στην Κρήτη (νομίζω στο Ηράκλειο)

Η Δημοτική Αγορά, στολίδι και σημείο αναφοράς για την πόλη των Χανίων

Η έκθεση αρχίζει από το 1898, χρονιά που έρχεται ο Πρίγκηπας Γεώργιος ως Ύπατος Αρμοστής στην Κρήτη και ξεκινά η περίοδος της Κρητικής Πολιτείας. Έτσι, η πρώτη ενότητα έχει τίτλο "Κρητική πολιτεία 1898-1913: Η προετοιμασία για την Ένωση". Παρουσιάζεται το φύλλο αρ. 23 από την Επίσημη Εφημερίδα της Κρητικής Πολιτείας όπου δημοσιεύεται ο νόμος "Περί σχεδίου των πόλεων, κωμοπόλεων και χωρίων". (ενδιαφέρουσα αναφορά στα διατάγματα που είχαν ψηφιστεί την περίοδο εκείνη στην Κρήτη σχετικά με τις οικοδομικές άδειες κάνει ο Γ. Νίκας σε άρθρο του στα Τεχνικά Χρονικά του 2010 - δυστυχώς δεν εκδίδονται πλέον περιοδικά από το ΤΕΕ!).

Η μορφή του Ελευθέριου Βενιζέλου δεσπόζει στην ιστορική πορεία της Κρήτης

Οπωσδήποτε, η περίοδος αυτή όπως και η επόμενη, σημαδεύονται και από την παρουσία του Ελευθέριου Βενιζέλου στα κρητικά και στη συνέχεια στα ελληνικά πολιτικά πράγματα (το 2002, το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Βενιζέλος"  μαζί με το ΕΜΠ και το ΤΕΕ είχαν οργανώσει Συνέδριο με θέμα "Ελευθέριος Βενιζέλος και Ελληνική πόλη: Πολεοδομικές πολιτικές και κοινωνικοπολιτικές ανακατατάξεις").

Η δεύτερη ενότητα έχει τίτλο "Μεσοπόλεμος 1913-1940: Η μετάβαση", όπου περιγράφεται η περίοδος μετάβασης της Κρήτης στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη μετά την Ένωση, με σοβαρές αναφορές στα προβλήματα μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών, στις ανάγκες ανοικοδόμησης, στέγασης και μόρφωσης του πληθυσμού, αλλά και αντιμετώπισης μολυσματικών ασθενειών κτλ.

Ξαναχτίσανε τις ζωές τους πάνω στα ερείπια

Η τρίτη ενότητα  "Ο πόλεμος 1940-1944: Η καταστροφή" και η τέταρτη ενότητα "1945 - 1958: Η ανόρθωση" ασχολούνται με τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής και στις προσπάθειες αποκατάστασης και επανόδου σε κατάσταση ανάπτυξης και ευημερίας. Εδώ θα δούμε τις καταστροφές και τα μνημεία που δημιουργήθηκαν τα επόμενα χρόνια, την Έκθεση της Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Κρήτης (συμμετείχαν οι Καζαντζάκης, Κακριδής, Καλιτσουνάκης, Κουτουλάκης), την παρουσία του Κωνσταντίνου Δοξιάδη στο έργο της οικιστικής ανάπτυξης του νησιού. (Ας μου επιτραπεί να συμπληρώσω ότι εδώ πρέπει να αναφερθεί και η παρουσία της ξεχωριστής αρχιτεκτόνισσας  Μαρίας Ζαγορησίου, η οποία ήρθε το 1945 στην Κρήτη και κατέγραψε την κατάσταση, όπως περιγράφονται και στο βιβλίο της "Λαϊκή αρχιτεκτονική στην Κρήτη").

Η έκθεση συνεχίζεται με τις ενότητες "Η μεταπολεμική αστική έκρηξη: 1945-2002", "1958 - 1967: Μια βραχύβια αισιόδοξη παρένθεση" και "1967 - 2013: Αντιφάσεις και προοπτικές", στις οποίες είναι φανερή η έντονη ανοικοδόμηση σε συνάρτηση με την οικονομική και τουριστική ανάπτυξη. Είναι χαρακτηριστικό εξάλλου, σε κάθε περίοδο που μελετά η έκθεση, όπως παρατηρεί και η κ. Κωτσάκη, ότι κατέστρεφαν σημεία των παλιών ιστορικών στιγμών του τόπου για να δημιουργήσουν καινούρια, που αντιπροσώπευαν τα εκάστοτε νέα, αναδυόμενα οικονομικά και κοινωνικοπολιτικά ενδιαφέροντα της εποχής (βλέπε στα Χανιά τη δημοτική αγορά πάνω στα ενετικά τείχη, στα Χανιά και στο Ηράκλειο τα Ξενία αντίστοιχα  κτλ.). Έχει επίσης ενδιαφέρον η ιδιαίτερη αναφορά στην περίοδο της δικτατορίας (τότε που ο Παττακός διαλαλούσε ότι θα φτιάξουν κτίρια να φτάσουν στον ουρανό!).

Ο Αλέξης Μινωτής στο Φρούριο Φιρκά στα Χανιά

Το Αμφιθέατρο του Ευαγγελάτου στη Φορτέτσα Ρεθύμνου

ΙΗ 7η ενότητα χωρίζεται στις υποενότητες  "Η σχέση με το παρελθόν", "Αναζήτηση του τόπου" και "Η σχέση με τη φύση", όπου πολύ όμορφα συναντώνται η φύση με την ιστορία μέσα από την αρχιτεκτονική και την πολεοδομική πρόταση, όπου ανακινείται το ζήτημα της αναζήτησης και της ερμηνείας του τόπου και της τοπικότητας, όπου τίθενται και τα ζητήματα της κακής ερμηνείας και υλοποίησης       

Η τελευταία ενότητα είναι "Νέες πόλεις για τη γνώση" με αναφορές στο καινούριο που εκφράζεται και στην αρχιτεκτονική της Κρήτης, αλλά και με μια σημαντική αναφορά του οραματιστή Τάκη Ζενέτου που στη ρυθμιστική μελέτη του 1967 για την Αγία Γαλήνη στα νότια του Ν. Ρεθύμνης είχε κάνει λόγο για τηλε-εργασία, τηλε-επαφές, που θα προκύψουν ως αποτέλεσμα της εξελισσόμενης τεχνολογίας τηλεπικοινωνιών, δοκιμάζοντας έτσι τολμηρές προτάσεις με σεβασμό όμως στη φύση και στον πολιτισμό του συγκεκριμένου τόπου... (να αναφέρω εδώ το βιβλίο "Τάκης Χ. Ζενέτος, Ψηφιακά οράματα και αρχιτεκτονική").
      
Αξίζει να επισκεφθεί κανείς την έκθεση, μαθαίνει την ιστορία του τόπου, μαθαίνει και κρίνει...

Τη μέρα που επισκέφθηκα την έκθεση στα Χανιά, στην ομάδα που ξεναγηθήκαμε από την κ. Κωτσάκη ήταν και ο παλαίμαχος Χανιώτης φωτογράφος Τάσος Πρωτοψάλτης, ο Τάσος όπως υπογράφει, γεννημένος το 1930. Εδώ μας δείχνει μ' ενθουσιασμό μια δική του φωτογραφία...

Άλλος δρόμος δεν υπήρχε...

Έφυγε και ο Κοκοβλής! Μετά το Λιονάκη πριν από λίγους μήνες, τώρα η δική του σειρά! Δεν έχει νόημα να γράψω πολλά λόγια, μου αρκεί η αφιέρωση της Αργυρώς Κοκοβλή στο βιβλίο τους "Άλλος δρόμος δεν υπήρχε" τότε στην εκδήλωση προς τιμήν τους στα Χανιά τον Απρίλη του 2009  και μου αρκούν οι εικόνες από τη θαυμάσια ταινία του Σταύρου Ψυλλάκη (δεν θα ξεχάσω τη φιγούρα του Λιονάκη όταν ξεναγούσε στις σπηλιές του Αποκόρωνα όπου κρύβονταν για πάνω από μια δεκαετία γιατί δεν δέχονταν να παραδώσουν τα όπλα και να παραδεχτούν ότι ο εμφύλιος είχε τελειώσει και δεν θα ξεχάσω τις χαμογελαστές φιγούρες των Κοκοβλήδων όταν ξαναγύριζαν στα σπίτια εκείνων που τους είχαν κρύψει και τους είχαν βοηθήσει έπειτα να φύγουν).

Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή: και διηγώντας τα να γελάς...

Γιάννης Λιονάκης: τολμηρός κολυμβητής, μας γνώρισε τις σπηλιές του Αποκόρωνα

Άλλος δρόμος δεν υπήρχε, λένε οι αντάρτες. Προσκυνούμε!

Στο βιβλίο τους οι Αργυρώ και Νίκος Κοκοβλής διηγούνται τις επιλογές ζωής που κάνανε μετά τον εμφύλιο στα Χανιά

 Πολλές λεπτομέρειες για τους τρεις τους και για την ταινία βρίσκονται εδώ.