Ο Γιώργης Γιατρομανωλάκης για το βασίλειο της Κρήτης και τις αόρατες πόλεις της

Το διάβασα σαν παραμύθι, σαν ένα ύμνο για το νησί μας, σαν ένα παραμύθι που ακόμη και τα άσχημα τα φέρνει έτσι που σε μερεύει, εσένα που δεν αντέχεις τις ασχήμιες του γενέθλιου τόπου, μάλλον ... όχι του τόπου, κάποιων ανθρώπων του γενέθλιου τόπου. Ο λόγος για το Βασίλειο της Κρήτης. Μην φανταστείτε μεγαλοστομίες, ούτε βαυκαλήματα, ούτε λεβεντιές και άλλα τέτοια γλωσσικά χαριεντίσματα, νύξεις και σαρκασμός ίσως κάποιες φορές. Ο λόγος για το «Βασίλειο της Κρήτης» του Γιώργη Γιατρομανωλάκη (Άγρα 2016) με υπότιτλο «Γενικές πληροφορίες και χωριά», ένα βιβλίο που δεν είναι τουριστικός οδηγός έτσι όπως γνωρίζουμε τους οδηγούς, είναι ένας οδηγός του νησιού έτσι όπως ο συγγραφέας νιώθει τον τόπο του και όπως θέλει να μας τον γνωρίσει, επαναφέροντας στη μνήμη «την απόλυτη ωραιότητα της νήσου». 

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος δίνει «Γενικές πληροφορίες περί του Βασιλείου», δηλαδή χλωρίδα και πανίδα του νησιού, έθιμα, τρόπος ζωής, γλώσσα, ιατρική, μουσική, ποτά, τροφές· και παρών ο λαός της Κρήτης, οι populus Cretensis κατά τους Λατίνους, οι άντρες και οι γυναίκες, και οι γυναίκες φορώντας στους λαιμούς τους περιδέραια από χρυσά νομίσματα, τις κολαΐνες. Κι εγώ να θυμάμαι, σε περίοπτη θέση στον τοίχο, την ασπρόμαυρη φωτογραφία της γιαγιάς Μαρίας και του παππού Μανούσου, εκείνη με τις πεντόλιρες κρεμασμένες στο λαιμό της. Τι όμορφη που ήταν!

Η γιαγιά Κουκουβιτομαρία με τις πεντόλιρες στον μπέτη

Η Κρήτη, λέει, φορεί τρία ζωνάρια, δηλαδή 

έχει τρεις φύσεις, συνυφασμένες σε μία: την επιθυμητική, τη θυμοειδή και τη λογιστική. Αυτό δηλοί ότι το σώμα της Κρήτης είναι εργατικό/παραγωγικό, στρατιωτικό/ηρωικό και αρχοντικό/ηγεμονικό.

Όσο για τη γλώσσα, αν ένας κάτοικος της Κρήτης ρωτήσει έναν επισκέπτη από την άλλη Ελλάδα «Θέλεις ένα ποτήρι γάρα;», δεν θα καταλάβει, γιατί αυτός το ίδιο πράγμα το λέει γάλα. Όμως... τη λέξη ευγοράδα δεν την έχει καθόλου, θα πεί «θέα λαμπρότατη, πανοραμική». (Ψάχνοντας στο λεξικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώματος του Ξανθινάκη δεν βρήκα την ευγοράδα - ο Γιατρομανωλάκης είναι από το Ηράκλειο – βρήκα όμως εβγοράδα και βγοράδα, που θα πεί ορατότητα, θέα, λέμε και όβγορο το μέρος με ορατότητα, με θέα και προέρχονται από τα εὖ και ὁρῶ).

Δίνει χρήσιμες πληροφορίες για το ζωικό βασίλειο της Κρήτης. Μιλά για τον σκατζόχοιρο, για τον αφορδακό, ένα είδος βατράχου, το βαθρακό που λέμε στα Χανιά, για τον κάτη, το γάτη της Κρήτης δηλαδή (ξεχνά ν’ αναφερθεί στο φουρόγατο, τον αγριόγατο). Μιλά για τις μύγες και τις χρυσόμυγες, τις σφήκες, τις μέλισσες, τα κουνούπια, μιλά και για τον μπούμπουρα, αυτόν που «στα ελληνικά λέγεται βόμβος» (και θυμήθηκα τη μακρά συζήτηση που είχαμε στην ΕΛΕΤΟ και στο Ελληνικό Δίκτυο Ορολογίας για την απόδοση του drone στα ελληνικά, υπήρχε ήδη η απόδοση κηφήνας, προτάθηκε η άλλη μέλισσα, ο μπούμπουρας, λόγω του βόμβου, τελικά επικράτησε η απόδοση δρόνος, βλέπε αναφορές από τις σχετικές συζητήσεις εδώ και εδώ και εδώ). Μιλά για όλα τα πετούμενα, ας μου επιτραπεί να παρατηρήσω πως λείπει ο γυπαετός, μοναδικός στην Ελλάδα.

Φουρόγατος ήταν και ο τίτλος εφημερίδας
που εξέδιδε η Οικολογική Πρωτοβουλία Χανίων

Μιλά για τα φυτά, δίνει τις λατινικές ονομασίες τους και σε κάποια οι περιγραφές γίνονται ... αποκαλυπτικές μέχρι τολμηρές, όταν π.χ. τα χαρακτηρίζει επικίνδυνα κι ας δείχνουν ήμερα. «Είναι πανέξυπνα. Συμπεριφέρονται ξέφρενα και αφροδισιακά. Τα λένε και φυτά-επιδειξίες...». Όπως η μυρτιά, η μερθιά στα κρητικά. Ενώ ... η ταγή (η βρόμη δηλαδή, ταή την ήξερα) είναι απονήρευτη και οι βρούβες πετούν εδώ κι εκεί. Υπάρχουν και τα υπνοφόρα φυτά, «τα φανερά υπνοφόρα και τα κρυμμένα ή κρυφοφυτευμένα», στα φανερά ανήκει η μήκων η ροιάς, δηλαδή η παπαρούνα, ενώ γνωστότερο από τα κρυφά είναι το «ορεινόν δενδρύλλιον», αλλιώς και «κανναβόδενδρον». 

Το δεύτερο μέρος επιγράφεται «Χωριά του Βασιλείου» και αποτελεί το ελληνικό παραμύθι για τις Αόρατες πόλεις της Κρήτης, αφού σε κάθε σελίδα του θυμίζει τον Ίταλο Καλβίνο να περιγράφει τις δικές του Αόρατες πόλεις.

Φανερή κι εδώ η αγάπη του συγγραφέα για το νησί, ακόμη κι όταν υπαινίσσεται τα στραβά και άσχημα των τόπων. Ψάχνεις σαν αναγνώστρια να συνδέσεις το παραμύθι με την πραγματικότητα, να εντοπίσεις το χωριό των μουσικών, το χωριό των μελαγχολικών, το χωριό των ερωτευμένων, το χωριό των ποιητών, το χωριό των σιωπηλών, το χωριό των ζωοκλεφτών, το χωριό του Μινώταυρου, μα δεν σ’ αφήνει, δεν το θέλει έτσι, θέλει να σου δείξει την Κρήτη του μέσα από τα είκοσι χωριά της όπως εκείνος τα έχει φανταστεί.

Πρώτο περιγράφει το χωριό των υφαντριών, απ’ όπου «φαίνεται να λαμπυρίζει και να φωτοβολά κάτω βαθιά όλος ο τόπος της Κρήτης».

Ο Ζήνας έβαλε τις υφάντριες ψηλά για να βλέπουν όλο το νησί και να το αποτυπώνουν στα υφαντά τους.

Μέρα και νύχτα οι υφάντριες του Ζήνα σχεδιάζουν, ξομπλιάζουν, υφαίνουν το κορμί του Βασιλείου. Παίρνουν κλωστές μεταξένιες και βαμβακερές. Λινές από τα σπαρτά και τα λινάρια. Μάλλινες από τις κουρές των προβάτων. Τις βάφουν χρυσές. Τις βάφουν ασημένιες. Στο χρώμα των κρητικών υακίνθων. Στο χρώμα των μενεξέδων. Στις αποχρώσεις του λευκού κρίνου. Του κρίνου του μαύρου. Του κρίνου του ερυθρού και του κρίνου του αιματωμένου. Στις αποχρώσεις της μήκωνος της ροιάδος...

Τελευταίο αφήνει το χωριό των μεθυσμένων, όπου όλοι άντρες, γυναίκες και παιδιά είναι μεθυσμένοι, σκυλιά, γατιά, κοκόρια ολομέθυστα. Έστειλε ο βασιλιάς Μίνως Β6 ο Νηφάλιος τους Δώδεκα επιθεωρητές να ελέγξουν και να καταγράψουν τα συμβάντα. Και ...

Σαν ήπιαν και την Πέμπτη φλάσκα, άφησαν κατά μέρος τα σύνεργα της γραφής. Άφησαν τα κατάστιχα. Άφησαν τις δέλτους. Ενώθηκαν με τους άνδρες του χωριού των μεθυσμένων. Με τις γυναίκες. Με τις γριές και τους γέρους. Έλαβαν στις αγκάλες τους τα μωρά παιδιά και τα ενανούριζαν. Τα ηρεμούσαν φυσώντας στο πρόσωπό τους τη θεία μέθη τους. Και ως πήγαινε να ξημερώσει, ανέβηκαν επάνω στους φράκτες όλοι οι κόκορες του χωριού των μεθυσμένων. Έλαβαν θέση. Και ωσάν από μυστική εντολή κινημένοι, άφησαν τη λαλιά τους να φύγει όρθια προς τα επάνω, Και μαζί με τη γάργαρη λαλιά τους, ανέβαινε προς τον ουρανό, ως πρωινός ατμός, η απαράμιλλη μέθη του βασιλικού χωριού τους.-

Κι έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα !!!

.....................................................

Σημείωση:

Ο τίτλος του βιβλίου και το εξώφυλλο είναι παρμένα από τον ομώνυμο χάρτη που φιλοτέχνησε ο Ιταλός μηχανικός και χαρτογράφος Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα (Francesco Basilicata) την περίοδο 1618-1619. Διαβάζουμε από το θεματικό συσσωρευτή πολιτισμικών εκπαιδευτικών πόρων φωτόδεντρο τις παρακάτω πληροφορίες για τον χάρτη:

Πρόκειται για χάρτη της νήσου της Κρήτης, του πρώτου τετάρτου του 17ου αιώνα. Χρονολογείται το 1618 και φιλοτεχνήθηκε από τον Ιταλό χαρτογράφο και στρατιωτικό μηχανικό Francesco Basilicata. Είναι μέρος του ευρύτερου έργου του με τίτλο Cretae Regnum – «Το βασίλειον της Κρήτης». Ο «Άτλαντας» αυτός, που πρέπει να φιλοτεχνήθηκε στα 1618-1619, είναι αφιερωμένος στον Natale Donato, προβλεπτή του ιππικού στον Χάνδακα και συνοδεύτηκε από εκτενή έκθεση (Relazione) για την Κρήτη, όπου δίδεται έμφαση στις οχυρώσεις, στους τρόπους άμυνας, αλλά και στη φυσική γεωγραφία, την ιστορία, την αρχαιολογία, τη διοίκηση και την οικονομία του νησιού. Στους χάρτες του ο Basilicata, με επιδέξια χρήση των χρωμάτων, τονίζει την τοπογραφία και τη μορφολογία των περιοχών, ενώ ιδιαίτερη προσοχή δίνει στην αναπαράσταση κάθε λεπτομέρειας οικονομικής σημασίας, τόσο στις θαλάσσιες περιοχές όσο και στις στρατιωτικές θέσεις. Ο συγκεκριμένος χάρτης μας δίνει μια εικόνα του γεωφυσικού τοπίου του νησιού με τοπωνύμια εποχής. Μας δίνει και άλλες εικονογραφημένες πληροφορίες και ονομάζει τις θάλασσες που βρέχουν τα παράλια του νησιού. Ο χάρτης είναι καλλιτεχνικά φιλοτεχνημένος, με καλαίσθητες εναλλαγές χρωμάτων, ενώ εντυπωσιάζει για την αρμονική διάταξη των χώρων και την αγάπη στις λεπτομέρειες. Ο χάρτης της Κρήτης του Basilicata αναγνωρίστηκε ως ο ακριβέστερος της εποχής και χρησίμευσε ως πρότυπο και για τους M. Boschini και V.M. Coronelli.

(Έχει επίσης εκδοθεί Το Βασίλειον της Κρήτης - Cretae Regnum, Francesco Basilicata, 1618. Ηράκλειο, «Μικρός Ναυτίλος» - Βικελαία Βιβλιοθήκη - ΤΕΔΚ Κρήτης, 1994, με την επιμέλεια των Βάσω Δανέζη-Λαμπρινού και Νίκου Παναγιωτάκη)