Εξορίες γλώσσας και ναζισμός ή η γλώσσα μετά το ΄Αουσβιτς

Η λέξη "Ολοκαύτωμα" είναι ακατάλληλη και ηχεί παράταιρα για να ονομάσει ένα τέτοιο γεγονός.  Η φράση "όλα - ή όλοι - καμένα" σημαίνει κάτι που βρίσκεται πλησιέστερα στη θυσία, δηλαδή σε μια εξαγνιστική πράξη, κάτι που είναι ακριβώς σχιζοφρενικό σε σχέση με τη ναζιστική πράξη την οποία περιγράφει. Και για να συμπληρωθεί αυτή η σχιζοφρένεια, η λέξη που μοιάζει να είναι εγγύτερα για να ονομάσει την ακατονόμαστη και εκτός της ανθρώπινης διάστασης πράξη είναι εκείνη που προέρχεται από τη γλώσσα των θυμάτων της, "Σοά", που θα πεί "εξόντωση".

 

Τα τερατώδη αποτελέσματα του ναζιστικού ολοκληρωτισμού, τόσο στη δομή της γλώσσας όσο και στην εξορία της, αναλύει εξαντλητικά ο Κώστας Νασίκας, ψυχαναλυτής που ζει και διδάσκει στη Γαλλία, στο βιβλίο του Εξορίες γλώσσας (μτφρ. από τα Γαλλικά Τερέζα Βεκιαρέλλη, Γαβριηλίδης 2016).

Στο βιβλίο του ο συγγραφέας καταδεικνύει με πολλές αναλύσεις, αναφορές και παραδείγματα πώς η γλώσσα συμπιέζεται και διαμορφώνεται και πώς εντέλει εξορίζεται στο καταπιεστικό ναζιστικό καθεστώς και πώς οι άνθρωποι βιώνουν αντίστοιχα αυτές τις δυστοπίες.

Κάνει εκτεταμένες αναφορές στον Πάουλ Τσέλαν, στον οποίο αφιερώνει μάλιστα τη μελέτη αυτή, έναν ποιητή που, όπως πολλοί άλλοι αλλά ίσως περισσότερο τραγικά αυτός, βίωσε αυτή την εξορία της γλώσσας και τελικά δεν την άντεξε. Παραπέμπει επίσης συχνά στον επίσης τραγικό Πρίμο Λέβι, στον Ίμρε Κέρτες, στον Ζέμπαλντ, στον Άπελφελντ, στον ΄Άγκαμπεν, στον Αντόρνο, στη Χάνα Άρεντ και την περίιπτωση του Άιχμαν και σε πολλά άλλα πρόσωπα, στα έργα τους, στον τρόπο που αντιμετώπισαν το συγκεκριμένο ζήτημα χρήσης της γλώσσας "μετά το Άουσβιτς"και στη σχέση μεταξύ τους. 

Σε θεωρητικό επίπεδο αναφέρεται στις ψυχαναλυτικές έννοιες που τον ενδιαφέρουν όπως αυτές της μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης, σε έννοιες όπως η αμφιβολία, η ενοχή και η ντροπή, στη γλωσσολογία και τον πατέρα της γλωσσολογίας τον Σωσσύρ, στη μνήμη, στη λογοτεχνία, στην ποίηση, στην "αντίσταση εντός της γλώσσας", αλλά και στην  "εχθρότητα προς την ποίηση της μετά το Άουσβιτς εποχής". 

Είναι συγκλονιστικά αυτά που καταθέτει ο συγγραφέας για το πώς βίωσαν οι άνθρωποι τον βιασμό της μητρικής τους γλώσσας από το ναζισμό, πώς αρνούνται δεσμούς με τη γλώσσα τους όταν έχει υποστεί αυτό τον βιασμό ή αντίθετα πώς χρησιμοποιούν τη μητρική  για να μην μείνει στους Ναζί ή πώς κρύβουν τη μητρική γλώσσα φοβούμενοι έναν τέτοιο βιασμό.

Πολλά μπορεί κανείς να μεταφέρει από το βιβλίο, γεμάτο σημειώσεις το δικό μου αντίτυπο, διαβασμένο από το '17 βέβαια, απλά εδώ μεταφέρω μόνο το γενικό κλίμα, τις θεματικές του, πραγματικά αξίζει  να δει κανείς κι αυτή την πλευρά των αποτελεσμάτων από τη ναζιστική θηριωδία.

Ο Βικτόρ Κλεμπερέρ είναι ο πολύτιμος μάρτυρας και ο αντιστασιακός αυτής της γλώσσας, ο οποίος αντιλήφθηκε πολύ νωρίς την τύχη που της επιφύλασσε το ναζιστικό σύστημα· ήταν ίδια με την τύχη που επιφύλασσε σε όλους όσους δεν κατάφερνε να αφομοιώσει ο ναζισμός ή σε εκείνους που τους αντιστέκονταν: η εξορία στο στρατόπεδο συγκέντρωσης και στη συνέχεια, προοδευτικά, η εξόντωση. Η ευαισθησία του ως καθηγητή λογοτεχνίας, το "σημάδεμά" του ως Εβραίου και ο γάμος του με γυναίκα της άριας φυλής, που στάθηκε στο πλάι του, φαίνεται να υπήρξαν οι καθοριστικοί παράγοντες για την τοποθέτησή του σε αυτή την άκρως επικίνδυνη θέση, τη θέση του μάρτυρα της προοδευτικής εξορίας της γερμανικής γλώσσας εντός της ναζιστικής γλώσσας. Θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή τη δική του αλλά και της γυναίκας του, καταχώρισε στις σημειώσεις του, τις οποίες έκρυβε επισταμένως, την προοδευτική υποδούλωση των λέξεων, κι έπειτα ολόκληρης της γλώσσας, στο ναζιστικό σύστημα...

Έτσι αρχίζει το βιβλίο του Νασίκα. Ο Βίκτορ Κλέμπερερ, γερμανός φιλόλογος, από Εβραίους γονείς, δημοκράτης κυνηγημένος από τους Ναζί, κυκλοφόρησε  το 1947 βιβλίο για τη γλώσσα του Γ' Ράιχ (πρωτότυπος τίτλος "LTI – Lingua Tertii Imperii: Notizbuch eines Philologen". * Πώς στη ναζιστική Γερμανία η γλώσσα της εποχής εμποτίζεται από τη ναζιστική ιδεολογία και θηριωδία. Αποκαλυπτικό. 

Αυτό ήταν το θέμα της εικαστικής εγκατάστασης "Ο Κήπος του Φιλόλογου" της εικαστικού Ελένης Παπαϊωάννου που παρουσίασε το 2018 στον Κήπο του Επιγραφικού Μουσείου στην Αθήνα. Επιλέγει αποσπάσματα από το βιβλίο και μας καλεί να μελετήσουμε και να ερμηνεύσουμε τον ρόλο της γλώσσας μέσα ή έξω από τον αρχικό κόσμο της. όπως στην παραπάνω εικόνα που λέει: Η επιμονή είναι αρετή.

Άραγε, αναρωτιέται ο Νασίκας, οι λέξεις που είναι ξεκομμένες από την πραγματικότητα την οποία ονόμαζαν, εξακολουθούν να είναι λέξεις;

Και ο Τσέλαν **

Μία λέξη - ξέρεις;

ένα πτώμα.

Ας το πλύνουμε,

ας το χτενίσουμε,

ας γυρίσουμε το μάτι του

προς τη φορά του ουρανού

 

Ας είναι αυτή η ανάρτηση αφιερωμένη στη μνήμη για τα θύματα του Ολοκαυτώματος, της Σοά.  

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Παραπομπές και Σημειώσεις

* Για "τον Κλέμπερερ και τη γλώσσα του Τρίτου Ράιχ είχε γράψει ο Γεράσιμος Βώκος άρθρο στο Βήμα (24/11/2008). Επίσης, πολύ ενδιαφέρον έχει το άρθρο με τίτλο "Ενα πολύτιμο κόκκινο βιβλιαράκι" της Μικέλας Χαρτουλάρη στην Εφημερίδα των Συντακτών, στο οποίο παρουσιάζει το LTI-Λεξικό της Ελληνικής Στρατιωτικής Χούντας,  παραπέμποντας στο βιβλίο του Κλέμπερερ. (Στοιχεία καταλόγου για το ελληνικό λεξικό: LTI – Lingua Tertii Imperii. Editor D. G. Andújar. Wörterbuch der griechischen Militärjunta / Glossary of the Greek Military Junta. Τρίγλωσση έκδοση (ελληνικά – γερμανικά – αγγλικά). Σελ. 190. Documenta 14 at Parko Eleftherias / Documenta und Museum, Kassel, 2016.)

 ** Το αντέγραψα από το βιβλίο του Νασίκα (σελ. 63). Παραπέμπει στο βιβλίο Paul Celan: Ποιητής, επιζών, Εβραίος του J. Felstiner (μτφρ. Ιωάννα Αβραμίδου, Νεφέλη 2008).

Σημείωση: Η εισαγωγή του Μπερνάρ Γκολς που υπάρχει στο βιβλίο έχει δημοσιευτεί ολόκληρη στο ηλεκτρονικό περιοδικό ο αναγνώστης.