Έγρεο, φίλα μάτερ, του Γιάννη Κόκκωνα. Προσωποποιήσεις της Ελλάδας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Έγρεο, φίλα μάτερ, αναφωνούσαν Ευρωπαίοι και Έλληνες συγγραφείς και καλλιτέχνες θέλοντας να δώσουν το σύνθημα ξεσηκωμού για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό. Αυτό το σύνθημα, που θα πεί Σήκω, αγαπημένη μητέρα, αναζητεί στο βιβλίο του "Έγρεο, φίλα μάτερ: Προσωποποιήσεις της Ελλάδας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας" (ΜΙΕΤ, 2018) ο Γιάννης Κόκκωνας, καθηγητής στο Τμήμα Αρχειονομίας Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Αναζητεί, συγκεκριμένα, τις προσωποποιήσεις της Ελλάδας όπως αποτυπώνονται στα έργα Ευρωπαίων και Ελλήνων στο διάστημα 1464-1821, δίνοντας αρχικά πληροφορίες από την αρχαία ελληνική γραμματεία με αναφορές σε Αισχύλο, Ηρόδοτο, Ευριπίδη, Λυσία, Πλούταρχο, Στράβωνα κτλ.

 

Η φράση "Έγρεο φίλα μάτερ" είναι παράφραση στίχου της Οδύσσειας από τη ραψωδία Ψ ("ἔγρεο, Πηνελόπεια, φίλον τέκος"):

ἔγρεο, Πηνελόπεια, φίλον τέκος, ὄφρα ἴδηαι
ὀφθαλμοῖσι τεοῖσι τά τ᾽ ἔλδεαι ἤματα πάντα.

Ξύπνα σου λέω, Πηνελόπη, κόρη της καρδιάς μου, τα μάτια σου
να δουν όσα χρόνια και χρόνια λαχταρούσες. 
(από τη μετάφραση Δημήτρη Μαρωνίτη)

Στο βιβλίο ο συγγραφέας, άριστος γνώστης βιβλιολογίας και της ιστορίας του βιβλίου, αναζητεί και εντοπίζει βιβλία, όχι μόνο ελληνικά και όχι μόνο από ελληνικές πηγές, που χρησιμοποιούν την εικονιστική προσωποποίηση της Ελλάδας ως γυναίκα. Δίνει πολλές πληροφορίες, ιστορικά στοιχεία και πληροφορίες γύρω από την έκδοση των βιβλίων που κυκλοφόρησαν την περίοδο εκείνη, πολλές εικόνες, ενώ η παρουσίαση συμπληρώνεται με ερμηνείες για τη θέση που έπαιρναν οι διάφορες πλευρές απέναντι στο ελληνικό ζήτημα (για παράδειγμα περισσότερο φιλελληνική η στάση των Γάλλων, μεγαλύτερη αποστασιοποίηση από τους Γερμανούς).

Ο κατάλογος περιεχομένων δίνει μια εικόνα του πλούσιου υλικού που έχει συγκεντρώσει ο συγγραφέας, όχι απλά παραθέτοντας πληροφορίες και εικόνες, αλλά δίνοντας εύστοχες ερμηνείες και αναλύσεις για κάθε αναφορά του:

• Αρχαίες προσωποποιήσεις της Ελλάδας (5ος αιώνας π.Χ. - 2ος αιώνας μ.Χ.)
• Οι πρώτες προσωποποιήσεις της Ελλάδας στα νεότερα χρόνια (15ος - 17ος αιώνας)
• Από τη σύγκριση αρχαίας και νέας Ελλάδας στη διατύπωση της ευχής για αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού (18ος αιώνας)
• Οι τελευταίες αυταπάτες για ξένη βοήθεια και το εθνικό κίνημα. Η Ελλάς και τα τέκνα της σε κείμενα και εικόνες από το 1800 ως το 1821

Πρωτότυπη εξάλλου και πολύ βοηθητική στο τέλος της ανάγνωσης είναι η Ανακεφαλαίωση, όπου, σε μορφή εκτεταμένης περίληψης παρουσιάζεται το περιεχόμενο του βιβλίου.

Ο συγγραφέας αναζητεί τις ιστορικές πηγές, τις συνθήκες, τις αιτίες, τα κίνητρα που γέννησαν μια προσωποποίηση της Ελλάδας ως "λαβούσα γυναικός σχήμα". Το πρώτο έργο τέχνης, γράφει, στο οποίο παραστάθηκε η Ελλάδα ως αιχμάλωτη γυναίκα ήταν ένα μετάλλιο του 1480, κι αυτό όμως για να τιμηθεί ο κατακτητής, ο Μωάμεθ ο Πορθητής.

Ενδιαφέρουσα η αναφορά για τον ρόλο του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, τις καλές σχέσεις με τον Σουλτάνο που δεν επιθυμούσε να διαρραγούν και την επιμονή του να   μην τυπώνονται πλέον τα βιβλία στην ξενιτιά, Βενετία, Παρίσι, Βιέννη, αλλά στο Ελληνικό του Γένους Τυπογραφείο της Κωνσταντινουπόλεως. Γράφει ο Κόκκωνας εδώ:

Το κλειδί του τυπογραφείου αυτού όμως - προσοχή! - "κείται εν χερσί βασιλέως", δηλαδή του σουλτάνου, για να το ανοίγει προκειμένου να είναι "κοιτών των Μουσών" και να το κλείνει κατά την κρίση του, όταν γίνεται "πίθος της Πανδώρας".

Το βιβλίο του Γιάννη Κόκκωνα δεν είναι μια απλή περιγραφή εικόνων, είναι μια περιπλάνηση στον χρόνο κι ένα ξεφύλλισμα της ιστορίας της Ελλάδας μέσα από κείμενα και εικόνες ξένων και δικών, που αποτυπώνουν τις καταστάσεις της εποχής, τις ανάγκες της πολύπαθης χώρας μα και τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν για τον τόπο και τους ανθρώπους του.

 

Όταν το 1464 ένας Γάλλος αυλικός ποιητής προσωποποίησε την Ελλάδα δίνοντάς της ρόλο σε ένα λογοτέχνημα, άρχισε η μακρά διαδρομή ενός "ρητορικού μοτίβου", όπως το αποκαλεί ο συγγραφέας, με την Ελλάδα να παριστάνεται ως γυναίκα, άλλοτε ταλαιπωρημένη κι άλλοτε αρχόντισσα [...] πάντοτε όμως μητέρα μεγάλων μορφών που θεμελίωσαν τις τέχνες, τις επιστήμες, την πολιτική και τη στρατηγική, πάλαι ποτέ ένδοξη και κατόπιν δυστυχής, εκλιπαρεί τους ισχυρούς ηγεμόνες να την απαλλάξουν από τα δεινά της, δηλαδή από την οθωμανική κατάκτηση [...]

 

Είναι δύσκολο ν' απαριθμήσω εδώ τις πάμπολλες πηγές που χρησιμοποίησε από ελληνικές και ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες, τα πάμπολλα ονόματα, τα βιβλία, τα χειρόγραφα, τις εικόνες που περιέχονται στο βιβλίο. Είναι μια ανεκτίμητη πηγή πληροφόρησης, στοχασμού και αναστοχασμού, είναι το αποτύπωμα της σοβαρής δουλειάς ενός ακάματου μελετητή των πηγών και είναι το αποτύπωμα μιας Ελλάδας στο διάβα των αιώνων. 

 

Κλείνοντας το φτωχό αφιέρωμα στο εξαιρετικό βιβλίο του Γιάννη Κόκκωνα που χρωστούσα να κάνω από τότε που το πρωτοδιάβασα μόλις κυκλοφόρησε, ας μου επιτρέψει ο συγγραφέας να προσθέσω δυο προσωποποιήσεις που μου 'ρθαν στο νου διαβάζοντας το βιβλίο του και που τραγουδήθηκαν πολύ. Η μια είναι του Γκάτσου:

Τα ψεύτικα τα λόγια τα μεγάλα
μου τα ‘πες με το πρώτο σου το γάλα.

Μα τώρα που ξυπνήσανε τα φίδια
εσύ φοράς τα αρχαία σου στολίδια
και δε δακρύζεις ποτέ σου μάνα μου Ελλάς
που τα παιδιά σου σκλάβους ξεπουλάς.
...............................................................

Μα τότε που στη μοίρα μου μιλούσα
είχες ντυθεί τα αρχαία σου τα λούσα
και στο παζάρι με πήρες γύφτισσα μαϊμού
Ελλάδα Ελλάδα μάνα του καημού. 

...............................................................

κι η άλλη των Ρασούλη-Αλαγιάννη αλλά στο μυαλό μου πάντα και του Παπάζογλου:

..............................

Αχ Ελλάδα σ' αγαπώ
και βαθιά σ' ευχαριστώ
γιατί μ' έμαθες και ξέρω
ν' ανασαίνω όπου βρεθώ
να πεθαίνω όπου πατώ
και να μη σε υποφέρω

 

Αχ Ελλάδα θα στο πω
πριν λαλήσεις πετεινό
δεκατρείς φορές μ' αρνιέσαι
μ' εκβιάζεις μου κολλάς
σαν το νόθο με πετάς
μα κι απάνω μου κρεμιέσαι

.......................................