Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης για τον Εμμανουήλ Κριαρά: δυο ζηλωτές της γλώσσας

 

Με αφορμή την εκλογή του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη στην έδρα Γλωσσολογίας της Ακαδημίας Αθηνών, θάθελα να κάνω μια μικρή αναφορά στον άξιο επιστήμονα χωρίς να επαναλάβω όσα πολλά (και καλώς) θα γραφτούν αυτές τις μέρες. Έτσι, επειδή είναι και καλός φίλος της Ελληνικής Εταιρείας Ορολογίας, θα μεταφέρω εδώ ένα απόσπασμα από την εξαιρετική πανηγυρική ομιλία του στην έναρξη του 10ου Συνεδρίου της ΕΛΕΤΟ (Αθήνα, 12-14 Νοεμβρίου 2015) που ήταν αφιερωμένο στον Εμμανουήλ Κριαρά. Ο Χαραλαμπάκης αγαπά τον Κριαρά, τον έχει αποκαλέσει άλλωστε «ζηλωτή της γλώσσας» και πολύ συχνά τον επικαλείται (είχα γράψει λίγα εδώ https://katerinatoraki.blogspot.com/2014/10/blog-post_7.html).

Η ομιλία του Χριστόφορου Χαραλαμπάκη είχε τίτλο «Εμμανουήλ Κριαράς: homo universalis» και εδώ παραθέτω το τελευταίο μέρος της που επιγράφει Συμπέρασμα. Αξίζει όμως να διαβαστεί ολόκληρο το κείμενο, γιατί δεν φωτίζει μόνο την προσωπικότητα του σπουδαίου γλωσσολόγου και ανθρώπου Κριαρά αλλά σκιαγραφεί την εικόνα πολλών ζητημάτων γύρω από τη γλώσσα, το γλωσσικό ζήτημα, την ιστορία και τις κακοδαιμονίες του τόπου και φυσικά, έμμεσα, δίνει και στοιχεία από την προσωπικότητα του ίδιου του ομιλητή.

Το όνομα του Εμμανουήλ Κριαρά θα μείνει με χρυσά γράμματα στην ιστορία των νεοελληνικών γραμμάτων ως ένα καθολικό πνεύμα που ήρθε από άλλες εποχές για να φωτίσει το παρόν και να καταυγάσει τον ορίζοντα του μέλλοντος. Η ζωή του ήταν ένα μυθιστόρημα. Όσο περνούν τα χρόνια θα μεγαλώνει ο θαυμασμός των επιγενομένων για το τιτάνιο έργο που επιτέλεσε. Δεν ήταν μόνο λαμπρός επιστήμονας. Είχε τη σπάνια ικανότητα να εκλαϊκεύει την επιστήμη του, να απευθύνεται στα ευρύτερα στρώματα του ελληνικού λαού, για την προκοπή του οποίου αγωνίστηκε, και να ασκεί υπεύθυνη γλωσσική αγωγή και παιδεία. Αγωνίστηκε σθεναρά για αξίες και ιδανικά με κύριο αίτημα την κοινωνική δικαιοσύνη. Γνήσιος επαναστάτης από τα μαθητικά του χρόνια, δεν πρόδωσε τα δημοκρατικά του ιδεώδη ούτε εξαργύρωσε τις φυλακές και τις διώξεις. Διορατικός, ενάρετος, ανιδιοτελής, φιλάνθρωπος, γενναιόδωρος και απέναντι στους εχθρούς του, εξέπεμπε μια ασυνήθιστη λάμψη αταραξίας ψυχής και γαλήνης συνειδήσεως. Δικαίως τιμήθηκε εν ζωή με πλήθος ύψιστων διακρίσεων. Με το φωτεινό του παράδειγμα έδειξε ότι ο Άνθρωπος όταν αξιοποιήσει με θέληση, πάθος και αφοσίωση τις δυνατότητες του νου και της καρδιάς του, χωρίς να ορρωδεί μπροστά στις αντιξοότητες, μπορεί να φτάσει στα ακρότατα όρια της μεγαλοσύνης. 

 

 

Σημείωση: Η φωτογραφία του κ. Χαραλαμπάκη είναι από την τελετή έναρξης του 10ου Συνεδρίου της ΕΛΕΤΟ και η εικόνα με τον Εμμανουήλ Κριαρά είναι από την αφίσα του συνεδρίου.

Ο ύπνος της λογικής, του Γιάννη Ψυχοπαίδη: για την τυραννία της συνήθειας αλλά και της εξουσίας και της ανθρώπινης μωρίας

Μέσα στον ζόφο των ημερών, στην τοξικότητα των "νόμιμων" παρακολουθήσεων από τον Μεγάλο Αδελφό την κυβέρνηση, στην πολιτισμική φτώχεια ανάκατη με διαφθορά και διαπλοκή όπου οι βιαστές παιδιών εισπράττουν συμπάθεια και οι καλλιτέχνες κυνήγι αν εκφράσουν τον αποτροπιασμό τους κι όπου οι δημόσιοι χώροι δεν είναι ελεύθεροι (και ούτε δημόσιους τους θέλουν εξάλλου, βλέπε Στρέφη, Εξάρχεια, αλλά και Φιλοπάππου κ.α.) και όποιοι διαφωνούν δέχονται δακρυγόνα και ξύλο, στον πολλαπλασιασμό των γυναικοκτονιών και των περιστατικών βίας σε μια κοινωνία που δεν μαθαίνει πώς να ζει με δημοκρατία και αξιοπρέπεια, στην απαξία της ανθρώπινης ζωής όταν πεντάχρονο κοριτσάκι πεθαίνει από τσίμπημα σκορπιού μα περνάει στα ψιλά γιατί ήταν προσφυγάκι εγκλωβισμένο στη νησίδα του Έβρου κι όταν άγνωστος αριθμός προσφύγων μεταναστών πνίγονται στο Αιγαίο μα η επίσημη ενημέρωση ασχολείται με τους λίγους που σώθηκαν μη και πιστωθούν στους Τούρκους που επίσης τους διεκδικούν (καλοί κι αυτοί!), όταν καίγεται η Δαδιά αλλά συγγενής του πρωθυπουργού είναι μπλεγμένη με εταιρεία που θέλει να «αναπτύξει» επενδύοντας εκεί μέσα και όταν μπλε και πράσινοι κάδοι αδειάζουν στο ίδιο απορριμματοφόρο κι όταν ο πολιτισμός της καθημερινότητας έχει άγνωστες λέξεις γι' αυτό και ο κύριος από το αυτοκίνητο πετά το μπουκάλι του νερού αφού το ήπιε όλο (τι να το κάνει δηλαδή;) και το νεαρό ζευγάρι στην παραλία φεύγει γρήγορα (και δεν επιστρέφει να φέρει σακουλάκι όπως μου είπε όταν ρώτησα πού πάνε) αφού το σκυλί τους αφόδευσε με περισσή ικανοποίηση πάνω στην άμμο και στο χωριό παρκάρουν όπου νάναι δίπλα στο καφενείο που πίνουν τον καφέ τους και το διαθέσιμο πάρκινγκ παραμένει αδειανό, κι όταν στα χωριά της δυτικής Κρήτης αντηχούν καλάσνικοφ  μα κανείς δεν τ' ακούει, όταν στο νέο αρχαιολογικό μουσείο Χανίων αυτό που διαφημίζεται από επίσημα χείλη είναι όχι έστω η πτέρυγα (ας πούμε τιμής ένεκεν) αλλά η συλλογή Κωνσταντίνου, Μαρίκας και Κυριάκου Μητσοτάκη (που με «συγκίνηση» εγκαινίασε ο τελευταίος!) κι όταν τόσα πολλά μαζεμένα στην πατρίδα την καημένη, ένα κείμενο ποταμός του σπουδαίου Γιάννη Ψυχοπαίδη ήρθε να ταράξει τα νερά της απέχθειας που νιώθω και πάει να γίνει απάθεια, συνήθεια, κανόνας, κανονικότητα! 

Πιάνοντας το νήμα από τον πίνακα του Γκόγια «Μονομαχία με ραβδιά»*, ο Ψυχοπαίδης γράφει στη μνήμη του Ηλία Νικολακόπουλου (τι πιο ταιριαστό για τον άλλο ωραίο άνθρωπο που έφυγε ξαφνικά και πάνω που ο λόγος του θα ήταν ένας χρήσιμος μπούσουλας για την ερμηνεία των πραγμάτων...). Γράφει για όλους και για όλα, για αυτούς «που προβάλλουν ένα χυδαίο είδος καλοταϊσμένης βαρβαρότητας μέσα από μια ανεξέλεγκτη και ασύδοτη εξουσία», αλλά και για «την καταβύθιση και τον εγκλωβισμό στον ιδιωτικό μικρόκοσμο, το ιδιωτικό συμφέρον σε βάρος του κοινού καλού, την αδιαφορία και την αποξένωση απέναντι στη συλλογική ευθύνη του ατόμου μπροστά στην Ιστορία». Κι απέναντι στον σκοταδισμό και τη βαρβαρότητα, ο Ψυχοπαίδης, ερμηνεύοντας τον Γκόγια,  μας δείχνει το δρόμο: αφύπνιση συνειδήσεων, μαχητικότητα, ανθρώπινη αλληλεγγύη. 

Ας μου επιτραπεί να παραθέσω αυτούσιο το κείμενο του ομότιμου καθηγητή Ζωγραφικής ΑΣΚΤ Γιάννη Ψυχοπαίδη που δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών του περασμένου Σαββατοκύριακου (6/8/2022) στο πολύ καλό ένθετο Νησίδες (#508, διαθέσιμο εδώ: https://www.efsyn.gr/nisides/354684_o-ypnos-tis-logikis), χωρίς άλλη δική μου φλυαρία:

Σ’ ένα άδειο, πένθιμο και γκρίζο τοπίο, έξω από κάθε κοινωνικό πλαίσιο και μακριά από κάθε ανθρώπινη παρουσία, δύο άνδρες παλεύουν μόνοι σ’ ένα βάρβαρο παιχνίδι φυσικής εξόντωσης μέχρι θανάτου. Ματωμένοι, χωρίς οίκτο, χτυπούν με τα ρόπαλα ο ένας τον άλλον, χωμένοι μέχρι τα γόνατα σ’ ένα έλος, χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι κάθε χτύπημα βυθίζει και τους δύο ακόμα βαθύτερα μέσα στην άμμο και τους οδηγεί στον κοινό τους χαμό.

Η νίκη του ενός είναι θάνατος και για τους δύο. Η φυσική τους αλληλο-εξόντωση είναι ζήτημα χρόνου. Το έδαφος –το κοινό τους στήριγμα– θα καταπιεί και τους δύο.

Πρόκειται για ένα σημαντικό εικαστικό έργο υψηλού συμβολικού μεγέθους του Φραντσίσκο Γκόγια, το «Duelo a garrotazos», ζωγραφισμένο από τον Γκόγια μέσα στον Ισπανο-γαλλικό Πόλεμο το 1821, προς το τέλος του βίου του, τα χρόνια που ξεσπάει και η Ελληνική Επανάσταση.

Παράλληλα με τον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα για την ανεξαρτησία, στην άλλη άκρη της Ευρώπης μαίνονται οι μάχες των ανταρτών κατά των Γάλλων, ενώ οι εμφύλιες συρράξεις, η βία και η τρομοκρατία σαρώνουν την Ισπανία.

Στο έργο αυτό δεν απεικονίζονται τα δεινά του πολέμου αλλά μάλλον οι παράπλευρες απώλειες από τα δεινά της ειρήνης.

Διακόσια χρόνια πριν από την εποχή μας, με αφορμή ένα βάρβαρο έθιμο, ο Γκόγια, ο μεγάλος στοχαστής των εικόνων, ο δραματικός οραματιστής του πραγματικού, αποτυπώνει καλλιτεχνικά μια σκοτεινή αλληγορία, μια εικαστική παραβολή για την κοινωνία και τους ανθρώπους του καιρού του. Σε μια αποκαλυπτική αντιστοιχία με το σήμερα ο Γκόγια, με μία εικόνα εκτός του τόπου και εκτός του χρόνου, κάνει ένα διαχρονικό σχόλιο για την καθολική ανθρώπινη συνθήκη.

Αυτός, ο χρονικογράφος των σκοτεινών ανθρώπινων ενστίκτων, τόσο βαθιά μέτοχος, εκφραστής και διαμορφωτής του αιώνα του, και όχι μόνο, είναι αυτός που με μοναδική διορατική δύναμη διαπερνά και υπερβαίνει τον τόπο και τον χρόνο, καταγράφει τα δεινά του παρόντος και οραματίζεται τη φρίκη, τους εφιάλτες και την αχαλίνωτη βαρβαρότητα ενός ζοφερού μέλλοντος.

Ο Γκόγια στη «Μονομαχία», μέσα απ’ αυτόν τον εικαστικό υπαινιγμό, καταγγέλλει με νηφάλιο πάθος την καταβύθιση και τον εγκλωβισμό στον ιδιωτικό μικρόκοσμο, το ιδιωτικό συμφέρον σε βάρος του κοινού καλού, την αδιαφορία και την αποξένωση του κόσμου της εποχής του αλλά και της δικής μας απέναντι στη συλλογική ευθύνη του ατόμου μπροστά στην Ιστορία.

Καταγγέλλει την εγωιστική τυφλότητα μπρος στην κοινωνική τραγωδία αλλά και την εγκληματική άγνοια ενός εγωπαθούς ατομικισμού που οδηγεί μοιραία το σύνολο της κοινωνίας στον ίδιο κοινό σκουπιδότοπο.

Το βάρβαρο έθιμο με τα ρόπαλα μεταμορφώνεται εδώ σε μια πικρή υπόμνηση της ανθρώπινης ιδιοτέλειας, σε σύμβολο καταστροφής κάθε κοινωνικής συνοχής. Η σκηνή αυτή με τους δύο μονομάχους σε μια αμείλικτη ανθρωποφαγία βάζει διαχρονικά και κυρίως τη σημερινή κοινωνία της νεοφιλελεύθερης επικυριαρχίας της αγοράς μπροστά στον καθρέφτη της. Και αυτό που αντικρίζει είναι το κυνικό πρόσωπο μιας φυσικής και ηθικής αποσύνθεσης.

Ζώντας στη σύγχρονη κοινωνία –που δεν υπάρχει κατά το δόγμα, αλλά υπάρχουν μόνο ξεχωριστοί άνθρωποι–, απέναντι σ’ αυτούς που πάνε να συσκοτίσουν τη μνήμη πλαστογραφώντας την Ιστορία, που εκπαιδεύουν τους πολίτες με το ψεύδος, την υποκρισία και τον ανορθολογισμό, απέναντι σ’ αυτούς που διαστρεβλώνουν τις λέξεις και τις χρησιμοποιούν για να εκφράσουν το αντίθετο της αρχικής σημασίας τους, απέναντι σ’ αυτούς που δωροδοκούν και εξαγοράζουν τις συνειδήσεις, απέναντι σ’ αυτούς που προβάλλουν ένα χυδαίο είδος καλοταϊσμένης βαρβαρότητας μέσα από μια ανεξέλεγκτη και ασύδοτη εξουσία, το μόνο αντίδοτο της θλίψης και της ηττοπάθειας είναι η ανθρώπινη αλληλεγγύη και η μαχόμενη προσδοκία για κάτι καλύτερο και δικαιότερο.

Η εξουσία, που επιβάλλεται στο όνομα της δύναμης και του πλούτου της, εξευτελίζει αυτούς που την ασκούν, αλλά και εκείνους πάνω στους οποίους ασκείται, υποθάλπει την πολιτική απάθεια και την απόσυρση και χειραγωγεί με ανορθολογικές παραμυθίες τους ευάλωτους, τους αδαείς, τους κοινωνικά αδύνατους.

Ανάμεσα σε μια ναρκισσιστική ενδοσκόπηση του εγωπαθούς εαυτού και τη θλιβερή ψευδαίσθηση της ατομικής επιβίωσης, η κοινωνία μας βιώνει τους μικρούς και τους μεγάλους πολέμους, τις παγκόσμιες απειλές και τις τοπικές μάχες, φοβισμένη, ανταγωνιστική, ανασφαλής και τυφλωμένη. Οπως στους «τυφλωμένους» δύο μονομάχους του Γκόγια, που, πολεμώντας με την εγωιστική τυφλότητα της άγνοιάς τους, δεν συνειδητοποιούν τα καταστροφικά δεινά του εμφύλιου διχασμού, φανατισμένα υποχείρια κάποιων που έχουν κάθε λόγο να τους κρατούν σε αυτο-τύφλωση και αλληλο-εξόντωση. Ολοι εναντίον όλων.

Και γύρω τους και γύρω μας «διαβαίνουν και θερίζουν χιλιάδες άρματα δρεπανηφόρα», όπως λέει ο ποιητής.

Διαβαίνουν και θερίζουν τους μοιραίους φυγάδες, τους ασθενείς και οδοιπόρους, τους προσφεύγοντες, που αναζητούν μάταια την ουτοπία μιας άλλης ζωής, αυτούς, που στις θάλασσες της κάποτε ποιητικής νοσταλγίας και τώρα στις ακρογιαλιές των λυγμών, τους «επαναπατρίζουν» στους βυθούς των πελάγων ή στις άγνωστες πια πατρίδες τους που ο λεγόμενος δυτικός τρόπος ζωής έχει καταστρέψει.

«Χώρες του ήλιου και δεν μπορείτε να αντικρίσετε τον ήλιο! Χώρες του ανθρώπου και δεν μπορείτε να αντικρίσετε τον άνθρωπο!» (Σεφέρης)

Και μαζί με τον έξω και ο μέσα πόλεμος μιας ανάλγητης εξουσίας και ενός απολίτιστου πολιτισμού που παλεύει να καταστείλει και να πειθαρχήσει ποινικοποιώντας την ελεύθερη έκφραση, να τιμωρήσει κάθε αντισυμβατική φωνή, να στιγματίσει τα Πανεπιστήμια σαν οίκους ανομίας, να στερήσει τους νέους από ένα μέλλον γόνιμο, σύγχρονο και δημιουργικό, στο πλαίσιο μιας ελεύθερης, ερευνητικής γνώσης και κριτικής πανεπιστημιακής σκέψης.

Κατάργηση πανεπιστημιακών Σχολών και Τμημάτων, κατάργηση κοινωνιολογικών μαθημάτων και μαθημάτων τέχνης και πολιτισμού στη μέση εκπαίδευση, προς όφελος των ιδιωτικών κολεγίων, χιλιάδες νέοι εκτός Πανεπιστημίων. Τα ξερονήσια της παιδείας, οι νέοι Παρθενώνες.

Η πολιτική και πολιτιστική αυτή ύβρις, υποστηριζόμενη από τη μοναδική βαρβαρότητα της πανεπιστημιακής αστυνομίας, βάζει και την τελευταία επιτάφια πλάκα στο σώμα της παιδείας.

Σ’ ένα τοπίο πνευματικής και υλικής φτωχοποίησης –όπως το άδειο, γκρίζο και πένθιμο τοπίο του Γκόγια– οι «νέοι ορίζοντες» στην παιδεία όπως και στην υγεία, την εργασία, τον πολιτισμό, δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι κλειστοί ορίζοντες των συμφερόντων της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας, ενώ το κράτος έχει μεταβληθεί σ’ ένα απέραντο εργοτάξιο ιδιωτικών εξορύξεων του δημόσιου πλούτου.

Και η τέχνη σήμερα; Γράφει ο Οσκαρ Ουάιλντ ήδη τον 19ο αιώνα: «Η τέχνη εκφράζει την πιο έντονη διάθεση ατομικότητας που ο κόσμος έχει ποτέ γνωρίσει. Είναι μια δύναμη επικίνδυνη και διαβρωτική. Γιατί εκείνο που θέλει ν’ αλλάξει και να ταρακουνήσει είναι η μονοτονία της μορφής, η σκλαβιά στην τυφλή υπακοή στην παράδοση, η τυραννία της συνήθειας».

Αυτή την τυραννία της συνήθειας αλλά και της εξουσίας καθώς και την τυραννία της ανθρώπινης μωρίας καταγγέλλει με τον μεγαλειώδη δικό του τρόπο και ο Γκόγια, αυτός ο παθιασμένος υπηρέτης του παράλογου αλλά και της λογικής, αυτός ο τραγικός χλευαστής της ανθρώπινης μικρότητας, αλλά και ο μεγάλος ηθικός αυτουργός μιας μεγάλης, μαχόμενης ουμανιστικής τέχνης.

Ο Γκόγια μάς φανερώνει αυτά που μας κρύβει, η αλήθεια πάντα βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια. Αφύπνιση συνειδήσεων, μαχητικότητα, ανθρώπινη αλληλεγγύη είναι τα μηνύματα της μεγάλης οραματικής τέχνης του στις ρημαγμένες χώρες του σύγχρονου κόσμου.

Ετσι και σήμερα, η τέχνη, μαζί ατομική και συλλογική, αναζητά συνομιλητές, γιατί χάρη σ’ αυτούς και μέσω αυτών υπάρχει, για να διαμαρτυρηθεί και να αγανακτήσει, μαζί μ’ αυτούς. Για να μοιραστεί μαζί τους την αγωνιστική της δύναμη, να πολεμήσει ενάντια στο τσιμέντωμα των μυαλών, των ιδεολογιών, του περιβάλλοντος, ενάντια στο τσιμέντωμα των δικαιωμάτων, της δημοκρατικής παιδείας, ενάντια στο τσιμέντωμα των ιερών αρχαιολογικών τόπων και ενάντια στην αποδυνάμωση και διάλυση της δημοκρατικής δεξαμενής γνώσης που είναι τα δημόσια πνευματικά ιδρύματα.

Η τέχνη καλείται να αντισταθεί στη λεηλασία του δημόσιου χώρου και, μακριά από κάθε νομιμόφρονα σιωπή, να εκφράσει δυνατά την ενότητα μπροστά στον διχασμό, διεκδικώντας ένα ευρύτερο δημοκρατικό ήθος σ’ ένα κράτος δικαίου. Θα ’ταν καλό να θυμηθούμε ότι ο Γκόγια πρωτοεξέθεσε και πουλούσε τις σειρές με τα χαρακτικά του (Καπρίτσια) σ’ ένα κατάστημα ηδύποτων και αρωμάτων στη Μαδρίτη, στην οδό Απογοητεύσεων.

Μόνο απογοήτευση δεν μεταδίδουν αυτά τα σπουδαία έργα. Αντίθετα, μέχρι σήμερα, που περισσεύει η πίκρα και η απογοήτευση, μεταφέρουν μέσα από τον σαρκασμό, την οδύνη και τη σάτιρα το σπάνιο άρωμά τους, τη βαθιά πίστη στις μεγάλες αξίες της ανθρώπινης ζωής και τη φωνή της αντίστασης σε κάθε μορφή βαρβαρότητας και σκοταδισμού, φωνή αντίστασης στα κάθε λογής τέρατα που γεννά ο ύπνος της λογικής.

-------------------------------------------------------------------------------

* Πρόκειται για το έργο του Γκόγια με τίτλο στα αγγλικά "Duel with Cudgels" ή "Fight to the Death with Clubs" που βρίσκεται στο Μουσείο του Πράδο στη Μαδρίτη. Στη σχετική σελίδα του μουσείου (https://www.museodelprado.es/en/the-collection/art-work/duel-with-cudgels-or-fight-to-the-death-with-clubs/2f2f2e12-ed09-45dd-805d-f38162c5beaf) υπάρχουν χρήσιμες πληροφορίες για το έργο και συνολικά για τον καλλιτέχνη.

 

Κι άλλος επίμονος κότσυφας στη γειτονιά μου, δέκα χρόνια μετά...

Κότσυφας (Turdus merula) από εικόνα γκραβούρας *

 

 

«Ακούστε τα πουλιά της Αθήνας», επιγράφεται το ωραίο αφιέρωμα στο περιοδικό Lifo. Κι ακούγοντας το επίμονο κελάδημα του ωραίου κότσυφα, μοιάζει μ' αυτό του γείτονά μου, μάλλον των γειτόνων μου, είναι πολλοί οι κότσυφες που κελαηδούν τριγύρω, ασταμάτητα, επίμονα, πότε παρακλητικά και πότε θυμωμένα, ερωτικά λες, διεκδικητικά,  τους ακούω κάθε μέρα στη γειτονιά μου, ψηλά στα τηλεγραφόξυλα κι ανάμεσα στις φυλλωσιές των δέντρων, όπως τα τζιτζίκια το καλοκαίρι στο χωριό.

Θυμήθηκα μια ανάρτηση για τον επίμονο κότσυφα της γειτονιάς μου και για τον κότσυφα του σύμπαντος, ακριβώς πριν από δέκα χρόνια, 18 Μαϊου 2012. Έγραφα τότε:

Ένα κατάμαυρο πουλί με κίτρινο ράμφος ακούγεται ζωηρά εδώ και καιρό στη γειτονιά, κρύβεται στα δέντρα ή κάθεται καμαρωτό πάνω στα σύρματα της ΔΕΗ. Κελαηδά δυνατά και σταματά σαν να περιμένει απάντηση στο μήνυμα που στέλνει και πάλι ξεκινά. Πιάνω τον εαυτό μου να παρακολουθεί πολλή ώρα τη συνομιλία του με τα άλλα πουλιά (που είναι πολλά και χαίρομαι γι' αυτό) προσπαθώντας να μαντέψω τι άραγε να τους ζητά, ψάχνει ταίρι και φλερτάρει, είμαι σίγουρη πια, αλλά η τόση επιμονή του και τόσες μέρες, μήπως ακόμη δεν βρίσκει ανταπόκριση ο καημένος ο κότσυφας; 

Εγώ καμαρώνω τον κότσυφα της γειτονιάς μου κι ο ποιητής Γιώργος Μπλάνας ύμνησε τον Κότσυφα του σύμπαντος: 

"Τι όμορφα που είναι όταν ξυπνάς πριν ξημερώσει
κι ανοίγεις το παράθυρο και μπαίνει φτερουγίζοντας 
όλο φωτάκια και δροσιές ο κότσυφας του σύμπαντος
και λέει: «Επιθυμώ τη δύναμή σου για να φέρω
σε πέρας το άγαλμα της μέρας».
Πραγματικά, καλλίπυγος κι εύζωνος και γλυκιά
η μέρα προμηνύεται και κάνει
χαρές βαθιά η καρδιά και παροτρύνει
το στήθος να συλλάβει στον αέρα
βέλη και δόρατα μεγάλων έργων. Κρίμα!
Ερχεται ο ήλιος πύρινο γρανάζι πεινασμένο
στην βρώμικη φωλιά της πόλης και αρχίζει
να πνίγει τα ημερόπουλα: αίμα και σάρκα
μυρίζει και ο κότσυφας του σύμπαντος γυρίζει
ποιος ξέρει πού. Πολύ φοβάμαι..."

Κι Νιόνιος στο Κανονάκι μας τραγούδησε για τον κότσυφα και τα κοτσυφόπουλα.

 

Ας ακούσουμε τον κότσυφα λοιπόν: 

 

Ακούστε τον κότσυφα

 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------

* Η εικόνα υπήρχε στην προ δεκαετίας ανάρτηση και η λεζάντα έγραφε επιπλέον: (Πηγή: Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη - Κατάλογος εικόνων). Δυστυχώς, ο σύνδεσμος δεν ισχύει σήμερα, ένα μόνιμο πρόβλημα των ψηφιακών εφαρμογών. Σε κάθε περίπτωση, η Ευώνυμος οικολογική βιβλιοθήκη είναι μια σπουδαία βιβλιοθήκη, ιστορικής αξίας, αξίζει μια επίσκεψη επιτόπου, Αγίων Ασωμάτων 9 στο Θησείο.

Κεντούσε η μάνα μου σκυφτή στο παραθύρι δίπλα, ξετίμητο βλησίδι η στοργή της

 

 

Κεντούσε η μάνα μου σκυφτή στο παραθύρι δίπλα.
Όξω βροχή ξεστάλαζε στα χνουδερά χωράφια
και τις φρεσκόλουστες βραγιές. Της Άνοιξης τα μάτια
δακρυογελούσαν άκρυφτα, κι αργόγλυκα κυλούσε

 

πάνω στης γης τη χλωρασιά το κοριτσένιο κλάμα. 

[...]

Ημέρα της μητέρας η σημερινή, είπα να ξεφυλλίσω την ανθολογία των Καστανιώτη-Νιάρχου «Τα ωραιότερα ποιήματα για τη μάνα» που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1997 (στη Βιβλιονέτ υπάρχει η νεότερη έκδοση του 2007). Όμορφη έκδοση, πολλά τα ποιήματα, και πολλοί οι ανθολογούμενοι, για τους οποίους, μάλιστα, δίνονται σύντομα βιογραφικά στο τέλος. Φυσικά, δεν εξαντλείται στον τόμο αυτό η παρουσία της μάνας στην ελληνική ποίηση, εξάλλου, όπως γράφει και ο Θανάσης Νιάρχος στον πρόλογο, «η μάνα από μόνη της είναι μια πραγματικότητα ανεξάντλητη».

 

Ξεχώρισα μικρά αποσπάσματα από πολύ λίγα ποιήματα, λιγότερο γνωστά, που άσκησαν πάνω μου κάποια περισσότερη συγκίνηση ξαναδιαβάζοντάς τα. 

 

Ξεκίνησα με το παραπάνω απόσπασμα από το ποίημα «Της μάνας μου» του Πέτρου Βλαστού όπου λες και  ζωντανεύει την εικόνα της δικής μου μάνας που συνεχώς κεντούσε ... Χαρακτηριστική, βέβαια, η γλώσσα του δημοτικιστή Βλαστού.

 

Ίδιο τίτλο έχει και το ποίημα της Διαλεχτής Ζευγώλη-Γλέζου:

 

Η ακοή μου επόθησε, μάνα, τα ωραία σου λόγια

κι η όρασή μου το ψηλό αεικίνητο κορμί σου,

που, σαν παιδιού είκοσι χρονών, ελεύθερα εσαλεύαν

κι οι τελευταίοι αρμοί σου.

[...]

 

Η Λιλή Ιακωβίδη γράφει για «Μια μάνα που έδωσε το παιδί της για να μην πεθάνει από πείνα το 1941»:

 

Τα μάτια σου τα μαύρα τα μεγάλα
μέσα στην αγκαλιά μου όταν σε κλειούσα
και βύζαινες του κόρφου μου το γάλα
η μέρα ήταν για μέ η φεγγοβολούσα. 

[...]

 

Συχνές οι εικόνες με τις μανάδες να τρέχουν όλη μέρα με τις δουλειές στο σπίτι, στα χωράφια.

 

Ο Βασίλης Ρώτας γράφει στη «Μάνα μου»:

 

[...]

Απ' το πρωί ως το βράδυ στη μπουγάδα,

σαν μηχανή, μ' ορμή και γληγοράδα,

πετάξου μια στιγμή στο μαγερειό,

φέρε το σπίτι βόλτα με τη σκούπα,

πρόφτασε που ξεχείλισεν η σούπα

και ξαναγύρισε στο πλυσταριό.

[...]

 

Η Χανιώτισσα Βικτωρία Θεοδώρου γράφει στο «Εγκώμιο»:

 

[...]

Πιάνω νερό να σαπουνίσω, σε θυμάμαι

ασπρίζω την αυλή μας, σε θυμάμαι

πιάνω να μαγειρέψω των παιδιών, σε θυμάμαι.

Είσαι μες στα πλυμένα ρούχα που στεγνώνουνε

στ΄αγέρι της θάλασσας

Συ μ' έμαθες να γνοιάζομαι τα μικρά και τ΄αδύναμα

και να ομορφαίνω τη φτώχεια.

[...]

 

 Ο Ηρακλειώτης ποιητής Χριστόφορος Λιοντάκης στα «Τελευταία της χελιδόνια»:

 

[...]

Σε βλέπω πάλι βιαστική,

πριν βγει ο ήλιος να προλάβεις

τους ανθούς να κόψεις της κολοκυθιάς,

θειάφι στις ντοματιές να ρίξεις,

τις σταφυλιές να ράνεις με χαλκό,

στα περιστέρια ν' αλλάξεις το νερό,

το δυόσμο να κορφολογήσεις.

Σε βλέπω πάλι βιαστική

πριν βγει ο ήλιος να προλάβεις

τσάι με κανέλλα να μου φτιάξεις.

Μάνα, το σπίτι ξανάγινε το περιβόλι μας:

Πάσα σαρξ χόρτος.

 

Ξεχώρισα το ποίημα «Μητέρα» του Γιωσέφ Ελιγιά και για ένα λόγο παραπάνω, γιατί χρησιμοποιεί τη σπάνια λέξη βλισίδι, που θα πει κρυμμένος θησαυρός, αφθονία και την είχα ξανασυναντήσει σε ποίημα του Σικελιανού. Όπως είχα γράψει σε παλαιότερη ανάρτηση (https://katerinatoraki.blogspot.com/2017/06/blog-post_19.html), η λέξη περιλαμβάνεται στο βιβλίο «Οι λέξεις που χάνονται» του Νίκου Σαραντάκου. Ετυμολογείται από το βάλλω>βλήσις (αφιέρωμα) και για τούτο η σωστή γραφή είναι με ήτα, ενώ χάριν απλοποίησης γράφεται και με γιώτα. Γράφει ο Γιαννιώτης ποιητής (1901-1931):

 

Αμέτρητο, ξετίμητο βλισίδι είν' η στοργή σου.

μανούλα παινεμένη.

Με τον πικρό σταυρό κι οι δυο στα χείλη της αβύσσου

τραβούμε αποσταμένοι.

[...]

 

Η Κερκυραία Ειρήνη Δεντρινού «Στης μάνας μου το θάνατο»:

 

[...]

Τι κι αν πόνο ανιστόρητο μας δίνεις;

Σαν κουρασμένη εσφάλισες τα μάτια

και ξέφευγε η ψυχή στα ουράνια πλάτια.

 

Κι άφησα τελευταίο για τούτη την ανάρτηση το «Τραγούδι της ντροπής» του Ιάκωβου Καμπανέλλη:

 

Αχ, τι ντροπή, τέτοια ντροπή,

μάνα μου και πώς βγαίνει! 

Μηδέ κι αν τρέξει ο ποταμός

μάνα μου δεν την πλένει.

Τι να σου κάνουν δάκρυα δυό,

και στεναγμοί σαράντα δυό,

μανούλα μου.

[...]

Ντυμένο με τη μουσική του Μάνου Χατζηδάκι,  εδώ τραγουδισμένο από τη Χαρούλα Αλεξίου, και σε πρώτη εκτέλεση από τον Λάκη Παππά.

 

Κωνσταντίνος Καβάφης, Κεριά

Γεώργιος Ιακωβίδης, Το κερί της βλάχας

Του μέλλοντος η μέρες στέκοντ’ εμπροστά μας
σα μια σειρά κεράκια αναμένα —
χρυσά, ζεστά, και ζωηρά κεράκια. Η περασμένες μέρες πίσω μένουν,
μια θλιβερή γραμμή κεριών σβυσμένων·
τα πιο κοντά βγάζουν καπνόν ακόμη,
κρύα κεριά, λυωμένα, και κυρτά.

Δεν θέλω να τα βλέπω· με λυπεί η μορφή των,
και με λυπεί το πρώτο φως των να θυμούμαι.
Εμπρός κυττάζω τ’ αναμένα μου κεριά.

Δεν θέλω να γυρίσω να μη διω και φρίξω
τι γρήγορα που η σκοτεινή γραμμή μακραίνει,
τι γρήγορα που τα σβυστά κεριά πληθαίνουν.

 Η καλή και η άσχημη όψη της ζωής, βαραίνει η καλή, η αισιόδοξη,  μα στις μνήμες μας χωρούν και τα σβυσμένα κεριά, κρύα, κυρτά, λυωμένα, που μας λυπεί σαν περάσει από μπροστά μας η εικόνα από το πρώτο τους το φως το χρυσό, το ζωηρό. 

Θάλεγε κανείς πως ο Γερμανός καλλιτέχνης Gerhard Richter εμπνεύστηκε από τον Καβάφη την ιδέα για τον πίνακα "Δυο κεριά", το ένα στο σκοτεινό φόντο που λυώνει πιο γρήγορα, το άλλο πιο ζωηρό.

Gerhard Richter, Zwei Kerzen (https://www.gerhard-richter.com/en/art/paintings/photo-paintings/candles-6/two-candles-6475)

Ήταν μια μέρα σαν κι αυτή που γεννήθηκε ο Αλεξανδρινός ποιητής της οικουμένης Κωνσταντίνος Καβάφης, ίδια κι η μέρα που τα κεράκια του έσβυσαν όλα, που σώθηκε το λάδι.

Όχι ότι χρειαζόταν αφορμή για την ανάρτηση, αλλά ήταν ένα κίνητρο το όμορφο αφιέρωμα με το ποίημα Κεριά και τη σχετική ανάλυση στον ιταλικό ιστότοπο για το βιβλίο και τον πολιτισμό Libreriamo που μου κοινοποίησε πρωί πρωί ένα φίλος.Και να πώς το μεταφράζει στα ιταλικά ο Filippo Maria Pontani.

Candele

Stanno i giorni futuri innanzi a noi
come una fila di candele accese,
dorate, calde e vivide.
Restano indietro i giorni del passato,
penosa riga di candele spente:
le più vicine danno fumo ancora,
fredde, disfatte, e storte.
Non le voglio vedere: m’accora il loro aspetto,
la memoria m’accora il loro antico lume.
E guardo avanti le candele accese.
Non mi voglio voltare, ch’io non scorga, in un brivido,
come s’allunga presto la tenebrosa riga,
come crescono presto le mie candele spente.

 

Στα αγγλικά, η μετάφραση του Daniel Mendelsohn όπως το βρήκα δημοσιευμένο στο twitter από τον @CCavafy:

Καλή Άνοιξη, καλή Ανάσταση!

 

«Χριστός ανέστη». Ύμνος κι οι κρότοι
των όπλων κι όλες οι καμπάνες μαζί,
σ’ όλην την πόλη κι οι άνθρωποι
όλοι μαζί είχαν την ίδια χαρά,
τέλειωνε η προσφορά της προσπάθειας,
τους πένθους, της συλλοής.

..................................................

Πρέπει το σώμα να σηκωθεί,
να πάει με τους άλλους μαζί, να χαρεί
την γιορτή, την απλή χαρά,
να δεχτεί την πλούσια συμμετοχή,
να παραδεχτεί τη χαρά προσιτή.
Ανάσταση να χαρεί, λευτεριά
ύστερ’ απ’ το πλήθος του πόνου,
πίστη, την αγάπη του ανθρώπου.*

Αν και οι ευχές ακούγονται καμιά φορά σαν λόγια από συνήθεια για γιορτές πάλι από συνήθεια, είναι από την άλλη μια ευκαιρία για περισυλλογή και μαλάκωμα της ψυχής. Ας το ευχηθούμε, λοιπόν, κι ας ευχηθούμε να πάψουν ν' ακούγονται όπου γης  οι κρότοι των όπλων και να νιώσουμε οι άνθρωποι τη χαρά της άνοιξης, της ανάστασης και της ειρήνης. 

*    Ζωή Καρέλλη «Πριν την Ανάσταση»

** Η εικόνα είναι του Άγγλου καλλιτέχνη David Hockney, έργο καμωμένο στο iPad μέσα στην καραντίνα του 2020 με τον εμβληματικό τίτλο «δεν μπορούν να ακυρώσουν την άνοιξη»!!!

Ήλιος ήλιος και βροχή, αγαπημένο παιδικό βιβλίο από τη Ζωή Βαλάση

 

Μια φορά κι έναν καιρό, Άνοιξη ήταν, σηκώθηκε πρωί πρωί η κυρά-βροχούλα και είπε:

- Δε βάζω μπουγάδα να τα ΄χω όλα πλυμένα καθαρά πριν φύγω για τις διακοπές μου; Το καλοκαίρι όπου να 'ναι φτάνει.

Αυτό που σας λέω κι όλα όσα θα σας πω να τα πιστέψετε, γιατί γίνανε παλιά, πολύ παλιά, κι εγώ δεν ξέρω πόσο...

 

Ξανάπιασα στα χέρια μου τα παραμύθια της Ζωής Βαλάση και συγκινήθηκα. Το παιδικό βιβλίο Ήλιος ήλιος και βροχή (Κέδρος, 1982), εμπνευσμένο από τη λαϊκή παράδοση, αποτελεί ένα στολίδι στην παιδική λογοτεχνία. Οι ιστορίες από διαφορετικά μέρη της Ελλάδας, παραμύθι και ιστορία και γεωγραφία και ομορφιά και καλοσύνη και φαντασία, η αφήγηση, η γλώσσα, η εξαιρετική εικονογράφηση, όλα μαζί αφήνουν μια τέτοια γλυκύτητα! Κρίμα που έχει εξαντληθεί.

Το παραπάνω απόσπασμα από Το παραμύθι της γλυκόπικρης νεράιδας μας ταξιδεύει στη Ρόδο. Κι ύστερα μας πάει στα Γιάννενα για να μας πει το Παραμύθι για ένα παλικάρι με γαλάζιο άλογο. Και κατεβαίνει στο Κάστρο με τις σαράντα κάμαρες που είναι πιο κάτω από τη Χαλκίδα και φυλάει το πηγαινέλα της θάλασσας κι ακούμε τους πραματευτάδες να τραγουδάνε

 

Να 'μουν στη Σκύρο λεμονιά

στη Σκιάθο κυπαρίσσι

να 'μουν νερό στης Κάρυστος

την κρουσταλλένια βρύση.

Και το ταξίδι συνεχίζεται...

 

Πρωί πρωί, την άλλη μέρα, σηκώνεται ο ήλιος, κοιτάζει τον ουρανό, εντάξει ήταν, καθαρός, δίχως γκρίζους αφρούς, κοιτάζει τη γη, εντάξει ήταν, δίχως δράκους.

«Ε, ας βγω να πάω στη δουλειά μου», είπε ο ήλιος και πήρε ήσυχα το δρόμο τους.

Μα κει που πήγαινε, άκουσε γέλια και φωνές κι ένα τραγούδι μαγικό... 

[...]

Το τραγούδι, όμως, ήταν στ' αλήθεια μαγικό κι όποιος τ' άκουγε ξεχνούσε τον τόπο του κι έμενε για πάντα στην Κρήτη!

[...]

 

Για κοπιάστε! Για κοπιάστε!

Είμαι ο πραματευτής 

με τις πολλές πραμάτεις!

Πουλώ το χιόνι του βουνού 

και τις ελιές του κάμπου!

Πουλώ τον Ψηλορείτη μας

με τις χρυσές κορφούλες!

Πουλώ τον ήλιο γι’ άλογο

και τ’ άστρα για κοπάδι!

Γρήγορ’ αφέντη, διάλεξε

και πλήρωσε ως το βράδυ!

Γέλασε ο ήλιος.

- Αχ πώς μου αρέσουν οι πολιτείες της Κρήτης, είπε και τράβηξε παραπάνω.

 

Παραπάνω βρήκε το ρήγμα της Κρήτης που έπινε κόκκινο κρασί από μία δίκαιη κούπα, που χώραγε όσο κρασί έπρεπε, ούτε στάλα παραπάνω ούτε στάλα παρακάτω.

 

Ο Ρήγας της Κρήτης κέρασε κόκκινο κρασί τον ήλιο και γίνανε φίλοι και τραγούδησαν οι δυο τους.

 

Τ' Ανώγεια έχουν λυγερές 

και το Λασίθι μύλους

κι εγώ έχω το γλυκό κρασί

για τους οχτρούς και φίλους!

 

Δάκρυσε ο ήλιος.

-  Αχ πώς μου αρέσει το κρασί της Κρήτης! είπε και κίνησε παρακάτω.

Παρακάτω ήταν ένα καλύβι μοναχό και μέσα ένας γέροντας τηγάνιζε ψάρια.

- Γιατί τηγανίζεις ψάρια, αφού πέρασε το μεσημέρι; ρώτησε ο ήλιος το γέροντα.

Κι ο γέροντας του αποκρίθηκε:

 

Στα κυπαρίσσια του Ομαλού 

έστησα δέκα δίχτυα

κι έπιασα ψάρια μπόλικα

 ψάρια με μαύρα μάτια.

Σαν καλοτηγανιστούν 

τρεις κοπέλες θα γενούν

να μαζέψουν το μαλλί 

της γαϊδούρας της κουφής 

να το γνέσουν, να το υφάνουν

και μία βράκα να μου κάνουν!...

 

- Χα! χα! χα! ο ήλιος τρελάθηκε στα γέλια. Αχ! πώς μου αρέσουν τα ψέματα της Κρήτης! Και πήρε να κατέβει το βουνό.

[...]

Και πιάνει τις ακτίνες του, τις κάνει κουβαράκια, τα κρεμάει στις πορτοκαλιές της Κρήτης και παρατάει τον ουρανό!

Τώρα, ποιος και πώς τον ξανά ανέβασε στον ουρανό, θα τα πούμε την άλλη φορά. 

 

Και συνεχίζουμε το ταξίδι! Και πάμε στον Πηνειό να δούμε Το γεφύρι κι ύστερα στη Θράκη να βρούμε Το τελευταίο χρυσό παξιμάδι και στη Ζάκυνθο με Τα εφτά πετράδια και καταλήγουμε στον Πειραιά και στην Αθήνα για να συναντήσουμε Τον παράξενο πραματευτή! 

 

[...]

Κάθισε τότε στο μόλο και κοίταξε τα καράβια κι έλεγε: «Άμα πέσει ένας σπόρος στη γη γίνεται λουλούδι κι άμα ανέβει μια στάλα στον ουρανό γίνεται σύννεφο κι άμα γλιστρήσει ένα βότσαλο στη θάλασσα γίνεται μαργαριτάρι... Μα, αν χαθεί το κλειδάκι της αγάπης, πώς θα γίνονται φίλοι οι άνθρωποι;»

 

Κι έκλαιγε κι έλεγε πως δεν είναι καλός πραματευτής, αφού έχασε την πιο πολύτιμη πραμάτεια του.

 

Γι' αυτό λέω ν' αρχίσουμε όλοι μαζί το ψάξιμο. Μπορεί να το βρούμε μεις το κλειδάκι. Και τότε - πού ξέρεις; - ίσως να γίνουμε όλοι παράξενοι μικροί πραματευτάδες μ' ένα μαγικό κλειδάκι της αγάπης για τις καρδιές των φίλων μας.

Τελειώνοντας, θα πρέπει να σταθώ στην εξαιρετική εικονογράφηση του Διονύση Βαλάση, είναι όλη του η συνεισφορά στη βιβλιοδεσία και στην εικονογράφηση των βιβλίων τόσο σημαντική. Τα λίγα δείγματα που καταθέτω εδώ το μαρτυρούν άλλωστε. Να συμπληρώσω πως ήταν ο αγαπημένος, ευγενής καθηγητής των φοιτητών και φοιτητριών στο Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας του ΤΕΙ Αθήνας. 

 

Και την ομορφιά του βιβλίου συμπληρώνει ο αγαπητικός σαν παραμύθι πρόλογος του Αντώνη Σαμαράκη:

 

Άλλο τι να σας πω; Το καλό παραμύθι είναι χαρά και ομορφιά στον κόσμο μας, που τόσα βάσανα έχει. [...] Είναι όπως η ανατολή ή το ηλιοβασίλεμα, μαγεύει κι αυτό την ψυχή μας με τη δική του και μόνο δύναμη. Είναι όπως ένα τριαντάφυλλο ή ένα αγριολούλουδο, όπως η ζωγραφιά της φύσης: ήλιος, ήλιος και βροχή. Πρώτα, πρώτα, όμως, είναι όπως εσείς, παιδιά, που δεν έχετε ανάγκη να σας προλογίσει ένας άλλος, γιατί η παρουσία σας μιλάει και συγκινεί και μας κερδίζει από μόνη της.

 

Γεια σας

 

Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου η σημερινή, ημέρα γέννησης του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (2 Απριλίου 1805), του παραμυθά από τη Δανία.