Όταν γεράσεις...

Όταν σου ασπρίσουν τα μαλλιά κι είναι ο ύπνος σου πολύς
και γέρνεις πλάι στη φωτιά, πάρε κι αυτό κοντά σου,
τα μάτια σου, διαβάζοντας, τα τρυφερά να ονειρευτείς
και τις σκιές πώς βάθαιναν άλλοτε στη ματιά σου·

και πόσοι σ' ερωτεύτηκαν σαν έσμιγες με τη χαρά
τη χάρη σου, κι αγάπησαν πολύ την ομορφιά σου,
μα ένας μόνο λάτρεψε τη φιλαπόδημη καρδιά
και τους καημούς αγάπησε στα πόσα πρόσωπά σου·

κι έπειτα γονατίζοντας στη σχάρα που φεγγοβολά,
ψιθύρισε, λυπητερά, ο Έρωτας εκείνος
πώς έφυγε, περπάτησε για λίγο πέρα στα βουνά
και τη μορφή του έκρυψε σ' ένα των άστρων σμήνος.

Είναι το ποίημα When you are old του William Butler Yeats, στη μετάφραση του Διονύση Καψάλη (ελληνικός τίτλος Όταν γεράσεις, από τη συλλογή Μπαλάντες και Περιστάσεις, Άγρα, 1997, το αντέγραψα από εδώ).

Στο παραπάνω βίντεο ακούγεται να το τραγουδά ο γνωστός Ιταλός τροβαδούρος Άντζελο Μπραντουάρντι. Αυτό το ποίημα διάλεξαν και μια παρέα Ιρλανδών να απαγγείλουν πάνω από τον τάφο του ποιητή στο χωριό Drumcliff της επαρχίας Sligo, όπου έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του (παρακάτω βίντεο). 

Ο Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέητς (1865-1939) ήταν ένας από τους σπουδαιότερους Αγγλόγωνους ποιητές του 20ου αιώνα, ένας οραματιστής, για τον οποίον ο Έλιοτ είπε ότι ήταν ένας από τους λίγους ποιητές που "η ιστρία τους ήταν η ιστορία της εποχής μας" και που αποτελούν "μέρος της συνείδησης της εποχής μας, η οποία δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χωρίς αυτούς" (αντιγραφή από τήν εισαγωγή του Σπύρου Ηλιόπουλου στο "Μυθολογίες και Οράματα", Γαβριηλίδης1999, που έκανε επίσης την επιμέλεια και τη μετάφραση ).

Όμως, για το ίδιο περίπου θέμα, αλλά με άλλη ματιά, έγραψε και ένας πολύ παλιότερος, επίσης σπουδαίος, Ιρλανδός συγγραφέας, ο Τζόναθαν Σουίφτ (1667-1745), με τίτλο Resolutions 1699: When I come to be old, που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα ως Αποφάσεις για όταν θα είμαι γέρος μαζί με το κείμενο Στοχασμός για ένα σκουπόξυλο (αναφορά στον Ιρλανδό επιστήμονα Robert Boyle, γνωστό από τον νόμο των αερίων). Είναι σε μετάφραση Μίλτου Φραγκόπουλου και προλόγισμα Γεράσιμου Βώκου.

Στο κείμενο αυτό, που ο Σουίφτ έγραψε πάντως σε νεαρή ηλικία, δίνει συμβουλές στον εαυτό του τι να προσέξει όταν γεράσει. Και τι λέει; Να μη μιλά πολύ, να μην καυχιέται για την αλλοτινή ομορφιά του, να μη γίνεται φορτικός, να μην είναι αυστηρός με τους νέους, να μη λέει την ίδια ιστορία ξανά και ξανά και μερικά ακόμη και τέλος να μην προσπαθεί να τηρεί όλους τους κανόνες....

Μας λένε τίποτα τα λόγια τους; 

Για τους Ιρλανδούς που γιορτάζουν σήμερα (ημέρα του Άγιου Πατρίκιου σήμερα, μεγάλη γιορτή γι' αυτούς).
Και για όσους και όσες γεννήθηκαν (γεννηθήκαμε) σήμερα (και αύριο).

Μαύρη καγκελόπορτα και άλλες ιστορίες, του Διονύση Καψάλη: αγαπημένες μνήμες και εικόνες

Πεζά ποιήματα ή ποιητικά πεζά θα μπορούσα να χαρακτηρίσω τις μικρές ιστορίες που περιέχονται στην πολύ πρόσφατη δουλειά του Διονύση Καψάλη με τίτλο Μαύρη καγκελόπορτα (Άγρα, 2017). Ιστορίες με καθημερινές στιγμές και εικόνες, όλες γεμάτες νοσταλγία, βγαλμένες από τις μνήμες του ποιητή. Και είναι ιστορίες για τις αγάπες του, γι΄  αυτό και είναι αφιερωμένες σε συγκεκριμένα πρόσωπα, προφανώς αγαπημένα του, στον Γιώργο Αγουρίδη, στον Παντελή Μπουκάλα,  στον Σταύρο και στον Γιάννη Πετσόπουλο, κι άλλους ώσπου να συμπληρωθεί ο αριθμός δώδεκα όσες και οι ιστορίες.

Και μαζί με τις δικές του μνήμες, ο Καψάλης μας γυρίζει πίσω, στον κόσμο χρόνων προηγούμενων, λιγότερο ή περισσότερο παλιών και στον κόσμο αγαπημένων τόπων και μορφών.

Με εικόνες μιας παλιότερης Αθήνας, όπως στην ιστορία για τη Μαύρη Καγκελόπορτα αφιερωμένη στον Γιώργο Αγουρίδη.

Με εικόνες των παιδικών του χρόνων, όπου μια χελώνα σε κάποιο κήπο "σέρνει το γερασμένο σπίτι της/αργά, πολύ αργά πάνω στο χώμα"

Με λόγια και εικόνες για τον Σαίξπηρ (γνωστός καλός μεταφραστής εξάλλου του Σαίξπηρ ο Καψάλης), γιατί ... "το ουσιώδες και το θαυμαστό, είναι ότι υπήρξε αυτός ο άνθρωπος..."

Με λόγια και εικόνες από το Αρχαιολογικό Μουσείο των Σερρών και από την Πέμπτη Συμφωνία του Μπετόβεν!

..................................... Όμως τότε,

με τα παράθυρα ανοιχτά, τις πόρτες

ορθάνοιχτεες στο άναρθρο σκοτάδι,

ξεχύνονταν βαθιά μέσα στη νύχτα, 

λες κι ήθελαν να την εξευμενίσουν,

ήχοι αδροί του τελευταίου μέρους

της πέμπτης συμφωνίας του Μπετόβεν...

Και πώς μιλά για τη Γουίνι, την ηρωίδα του Μπέκετ στις Ευτυχισμένες μέρες*,

Τόσο λίγα όσα μπορείς να πείς -

τα λες όλα : ίσως για να προλάβεις

τη λησμονιά,...

Από τις ιστορίες του, ξεχωρίζω την Αφιέρωση. Την εμπνεύστηκε με αφορμή την αφιέρωση που διάβασε σ' ένα παλιό βιβλίο με ποιήματα του Τόμας Χάρντυ, το Human Shows, Far Phantasies, και που ο ίδιος είχε αγοράσει σ' ένα παλαιοπωλείο της Charing Cross στο Λονδίνο, 90 χρόνια από την αρχική του αγορά! Το βιβλίο είχε εκδοθεί το 1925 και το συγκεκριμένο αντίτυπο είχε χαριστεί το 1926 σε κάποια Χλόη από κάποια  Miss Daisy Forbes-Robertson. Και η δεσποινίς αυτή πρέπει να ήταν η σουφραζέτα που το 1913 φυλακίστηκε γιατί, κατά την επίσκεψη στο Μπέρμινγχαμ του τότε πρωθυπουργού της χώρας, εκείνη διαμαρτυρόμενη έσπασε μια τζαμαρία κτλ κτλ... Πόσο ωραία δένει την ιστορία του συγκεκριμένου αντιτύπου με τους κατά καιρούς κατόχους του μέχρι να φτάσει στα χέρια του ποιητή! **

Η ανακοίνωση σε εφημερίδα της εποχής για το περιστατικό
με τη σουφραζέτα Μις Ντέιζι Φορμπς-Ρόμπερτσον

Τελειώνοντας, νιώθω πως οι ιστορίες του Καψάλη αντιστοιχούν σ' αυτό που ο ίδιος αναρωτιέται για τη λέξη Termagant:

Δεν ξέρω πόσοι άνθρωποι στον κόσμο

μπορούν να σχηματίσουνε μια εικόνα

στη μνήμη τους, μια ιδέα τόπου ή χρόνου,

μια αίσθηση (δεν λέω "ερμηνεία"),...

Σημειώσεις

* Το παραπάνω βίντεο είναι από την παράσταση με τις "Ευτυχισμένες μέρες" του Μπέκετ που σκηνοθέτησε ο Αλέξης Μινωτής στο Εθνικό Θέατρο το 1980. Ακούγεται η Βάσω Μανωλίδου ως Γουίνι, ενώ στο ρόλο του Γουίλι έπαιζε ο Μηνάς Χατζησάββας. Η μετάφραση του έργου είχε γίνει από τη Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου. Περισσότερες πληροφορίες εδώ.

**  Ας μου επιτραπεί και μένα μια συμπλήρωση για τις δεσποινίδες Forbes-Robertson. Την ίδια εποχή που έδρασε η σουφραζέτα Μις Ντέιζι, μια άλλη Forbes-Robertson, η φεμινίστρια Beatrice Forbes-Robertson Hale, κυκλοφόρησε το βιβλίο "What Women Want: An Interpretation of the Feminist Movement" (Τι θέλουν οι γυναίκες: μια ερμηνεία του φεμινιστικού κινήματος). Η Μπεατρίς αναφέρεται ως ανηψιά του ηθοποιού Sir Johnston Forbes-Robertson, ο οποίος ήταν αδελφός της Ντέιζι, άρα η Μπεατρις ήταν ανηψιά της Ντέιζι κτλ κτλ. 

Ο Σαίξπηρ πάλι - με αφορμή την παράσταση του Άμλετ από το 4ο ΓΕΛ Χανίων

Μια αξιοπρόσεκτη παράσταση είδα στα Χανιά πριν από λίγες ημέρες. Οι μαθητές και οι μαθήτριες του 4ου Γενικού Λυκείου Χανίων ανέβασαν Άμλετ! Και ήταν ένας εξαιρετικός Άμλετ. Τα παιδιά ήταν όλα πολύ καλά, πλούσιο έργο, δύσκολο θα έλεγα, και δυό ώρες χωρίς διάλειμμα, χωρίς ανάσα, χωρίς και να σκεφτούμε όμως πότε να τελειώνει. 

Δεν έχασαν τα λόγια τους, μετέφεραν το κλίμα της εποχής, τις σχέσεις και τις διαπλοκές της εξουσίας, ακόμη περισσότερο μετέφεραν το δράμα του τραγικού πρωταγωνιστή, του Άμλετ και όλα αυτά μέσα από μια παράσταση πλούσια σε λόγο, σε τραγούδια, σε κοστούμια, σε κίνηση, σε χορό. Ναι, ο χορός ήταν κάτι το ιδιαίτερο στην παράσταση (και... όχι μόνο γιατί χορεύει η ανηψιά μου η Μαριάννα βέβαια). Τα κορίτσια του χορού, με μάσκες, σε μια χορογραφία αέρινη και συνάμα γήινη, συμμετείχαν με τις κινήσεις τους στη μεταφορά της τραγικότητας που έχει το έργο του μεγάλου δραματουργού. 

Όλα αυτά έγιναν χάρη στην πολλή δουλειά που έκαναν τα παιδιά, αλλά φυσικά και χάρη στην αγάπη και στη γνώση και στο μεράκι της φιλολόγου Αριάδνης Παπιδάκη που έκανε τη διασκευή και τη σκηνοθεσία και είχε όλη τη φροντίδα και όλη την ευθύνη της παράστασης. Και τα παιδιά στο τέλος, όλα μαζί, με αυθόρμητο νεανικό ενθουσιασμό, περικύκλωσαν την καθηγήτριά τους πάνω στη σκηνή, δείχνοντας την αγάπη τους και την ικανοποίηση από την ωραία ομαδική δουλειά που είχαν καταφέρει. Ωραία σκηνή!

Μας είπε η κ. Παπιδάκη ότι τα ηχητικά και τα φωτιστικά της παράστασης έγιναν από έναν πρώην μαθητή του σχολείου που τώρα σπουδάζει στο Ρέθυμνο στο σχετικό τμήμα του ΤΕΙ Κρήτης. Και είπε επίσης ότι η χορογραφία έγινε πάλι από έναν πρώην μαθητή του σχολείου που τώρα σπουδάζει χορό στην Αμερική, τον Αλέξανδρο Καραμπατσάκη (ο οποίος, να σημειώσω, έχει ήδη στο ενεργητικό του χορευτικές παραστάσεις και αξίζει, με την ευκαιρία, να τον δει κανείς σε μια σόλο παράσταση εδώ).

Οι ρόλοι ήταν όλοι ξεχωριστοί, και ο Άμλετ και η τραγουδίστρια και ο τρελός και η Οφηλία και ο Οράτιος και ο χορός των δαιμονίων και όλοι οι άλλοι. Μπράβο στα παιδιά, μπράβο στο σχολείο!

Για τη συγκεκριμένη παράσταση, χρησιμοποιήθηκαν ως βάση τα κείμενα από τη μετάφραση του Γιώργου Χειμωνά. Στη βιβλιοθήκη μου έχω τη μετάφραση του Βασίλη Ρώτα από τις εκδόσεις Επικαιρότητα (1994). Δανείστηκα το βιβλίο με μετάφραση Χειμωνά (Κέδρος, 1988) από τη βιβλιοθήκη της γειτονιάς μου. Γράφει ο Χειμωνάς στην εισαγωγή:

"... Ποτέ στην λογοτεχνία, κανένα άλλο πλάσμα δεν μίλησε τόσο ωμά, άκαμπτα, βάναυσα, για θέματα ουσίας του ανθρώπου όπως μίλησε ο Άμλετ, αυτό το ξένο πρόσωπο, που ως το τέλος θα μείνει ξένο και που το δράμα δεν το γεννά: το παρασύρει και το εμπλέκει· το αποσπά από το χάος όπου ανήκει και το χρησιμοποιεί στην κίνησή του, προορίζοντάς το, από την αρχή, για την αναγκαία πράξη - αυτήν που ωφελεί το δράμα και το εκπληρώνει...

Ο Άμλετ (έχει κατά κόρον ειπωθεί) μπορεί να είναι ένα έργο πολιτικό ή φιλοσοφικό ή ποιητικό ή όλα μαζί ή τίποτε από αυτά, πλήρες ή ατελές, συγκλονιστικό ή αποτυχημένο - όμως, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε, όπως και να τον μεταχειρισθούμε, να αμελήσουμε αυτήν την ταραγμένη όσο και έντονα αισθητή σχέση του με το απόλυτο, που είπα πριν. Το κεντρικό, θαρρώ, ερώτημα του Άμλετ να ζεις ή να μη ζεις, που συμπυκνώενι (και θα έλεγα ακυρώνει, αναβάλλει) όλη του την αγωνία, υποκρύπτει ένα άλλο πιο θεμελιώδες, πολύ πιο αγωνιώδες - θα το όριζα πρακτικό - ερώτημα: πώς να ζεις..."

Αντιγράφω ένα κομμάτι από τα λόγια του Άμλετ, όταν βγαίνει ο αυλικός Όσρικ από τη σκηνή και ο Οράτιος, ο καλός του φίλος, λέει: "Επιτέλους, αυτός ο τσαλαπετεινός ξαναφόρεσε το λοφίο του κι έφυγε":

"Τα ίδια τσακίσματα θα έκαμνε και πριν βυζάνει
την μάνα του. Δεν είναι μονάχα αυτός. Ολόκληρη αγέλη
σαν κι αυτόν φιλάρεσκοι και τρομαγμένοι αυλικοί
μιας Αυλής που δεν είχε ποτέ βασιληά. Δεν θα τους δεχθεί
ποτέ ο βασιληάς. Τους τρέφει και τους ευνοεί, τους χαίρεται
η ετοιμόρροπη εποχή. Παν κι έρχονται όπου τους πάει το ρεύμα
Η σκέψη τους ένας φλοίσβος. Επιπλέουν πάντα σαν τον αφρό
Φουσκάλες που σκάζουν μόλις φυσήξει αέρας."

Η παράσταση ήταν για τα 400 χρόνια από το θάνατο του μεγάλου Σαίξπηρ. Σαίξπηρ λοιπόν πάλι και πάλι... Ο Σαίξπηρ πάλι. Αυτός ήταν και ο τίτλος του "Αντί ευχών" φυλλαδίου που κυκλοφόρησε το ΜΙΕΤ τον Δεκέμβριο του 2014 για τα 450 χρόνια από τη γέννησή του! Το φυλλάδιο περιέχει κείμενα του Κ.Θ. Δημαρά από τις επιφυλλίδες που δημοσίευσε στο Βήμα την περίοδο 1948-1964. Ο Σαίξπηρ πάλι ήταν ο τίτλος μιας επιφυλλίδας του 1959. Ο Δημαράς, στα σημειώματα αυτά, ασχολείται κυρίως με την παρουσία και τις μεταφράσεις του σαιξπηρικού έργου στην Ελλάδα (μέχρι τότε φυσικά). Γράφει σε ένα από τα κείμενα, με την ευκαιρία της αναφοράς σε μια μια συγκεκριμένη νέα μετάφραση:

"... Πρέπει να διαβάζουμε και  να ξαναδιαβάζουμε τον Σαίξπηρ. Τις ημέρες αυτές, ετοιμάζοντας το σημερινό μου σημείωμα, κάνοντας δειγματοληψίες, συγκρίνοντας την μετάφραση αυτήν με άλλες, είχα την ευκαιρία να ξαναμπώ στην μαγική ατμόσφαιρα την οποία δημιουργεί ο άνθρωπος αυτός με το σκηνικό του έργο. Φαντασία, γνώση του ανθρώπου, λυρισμός, θυμοσοφία, πείρα της ζωής, όλα αυτά εναλλάσσονται και μας συνεπαίρνουν όταν διαβάζουμε το θέατρο του Σαίξπηρ. Αυτό το ξεχείλισμα του σκηνικού του πλούτου ίσως είναι αδευτέρωτο..."

Πλάι στα κείμενα του Δημαρά, πολύ ενδιαφέρον έχει επίσης το Υστερόγραφο του Διονύση Καψάλη, όπου καταπιάνεται, πέρα από το ζήτημα της μετάφρασης στη λογοτεχνία, στην ανάγνωση της λογοτεχνίας γενικότερα και στη σημασία της για "τη συνεχιζόμενη πάλη της ανθρωπότητας κατά της άγνοιας, της δεισιδαιμονίας, της τυραννίας, της μισαλλοδοξίας, του φανατισμού, του ολοκληρωτισμού..."

Επιστρέφοντας στον Βασίλη Ρώτα (για τον οποίο έχω και μια γλυκειά, νεανική ανάμνηση), διαβάζω από τη δική του Εισαγωγή:

"...Ο Σαίξπηρ δίνοντας την εικόνα της εποχής του με την κοσμοθεωρία της, που 'ναι ακόμα ολότελα θρησκευτική, την περιβάλλει με το δέος και την ευλάβεια και την πίστη σε ανώτερη τάξη που τραβάει τους δρόμους της και ξετελειώνει τους σκοπούς της, ρυθμίζοντας και την κοσμικήν ιεραρχία των αξιών. Ωστόσο στο έργο τούτο κάνει αισθητή την εμφάνισή της και μια πίκρα, μια απογοήτεψη από τη ζωή, ..."

Στο τέλος, παρατίθενται σημειώσεις του που επεξηγούν τμήματα του κειμένου ή δίνουν γενικότερες πληροφορίες (π.χ με αφορμή την αναφορά στη Βιττεμβέργη), καθώς και φωτογραφίες από ιστορικές παραστάσεις του Άμλετ (με Αλέξη Μινωτή, Αικατερίνη Βερώνη, Σοφία Ταβουλάρη, Λόρενς Ολιβιέ, Σάρα Μπερνάρ κ.ά.). Ο Ρώτας σημειώνει ότι η μετάφραση αυτή έγινε το 1937 για λογαριασμό του Εθνικού Θεάτρου (η παράσταση ανέβηκε το 1937 σε σκηνοθεσία Ροντήρη με πρωταγωνιστή τον Μινωτή).


Για περισσότερα γύρω από το έτος Σαίξπηρ, ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία, μπορεί κανείς να επισκεφθεί τον ιστότοπο Shakespeare400, με όλες τις σχετικές δράσεις, αλλά και τη σελίδα του εκδοτικού οίκου Cambridge University Press όπου, ανάμεσα στα άλλα, δημοσιεύονται διάφορα κείμενα, αποσπάσματα από βιβλία κτλ. Αλλά και στον τόπο μας γίνονται διάφορα. Ας αναφέρω μόνο την εκπομπή του Γιάννη Ευσταθιάδη στο Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ με τίτλο "Εσύ που είσαι μουσική". Τίτλος παρμένος από το 8ο σονέτο του ποιητή και εκπομπή γεμάτη μουσικές και λόγια από παραστάσεις έργων του Σαίξπηρ.

Εδώ, μια στροφή από το 8ο σονέτο σε μετάφραση του Διονύση Καψάλη:

Εσύ που είσαι μουσική, γιατί θλιμμένα
τη μουσική ακούς; Η χάρη με τη χάρη
κι η γλύκα με τη γλύκα χαίρονται. Κι εσένα
της ηδονής η θλίψη σ’ έχει συνεπάρει;

Ο Σαίξπηρ πάλι και για πάντα!
Και μην ξεχνάμε: το ερώτημα είναι πώς να ζεις!