Ο Λένιν και οι βιβλιοθήκες: μία σχέση βαθειά και διαρκής

Το 2014 είναι η χρονιά που συμπληρώνονται 90 χρόνια από το θάνατο του Λένιν. Δεν έχω σκοπό να κάνω μια συνολική αποτίμηση της προσωπικότητάς του, με την ευκαιρία όμως της σημερινής αναφοράς ως ημέρας του θανάτου του, 21 Ιανουαρίου 1924, σκέφτηκα να παρουσιάσω λίγα στοιχεία από ένα συγκεκριμένο βιβλίο που έχω στη βιβλιοθήκη μου από το 1984. Πρόκειται για το βιβλίο "Lenin and Library organisation" (Progress Publishers 1983), αγγλική μετάφραση από το πρωτότυπο στη ρωσική που είχε εκδοθεί το 1977.

Το βιβλίο περιέχει συνολικά 154 κείμενα του Λένιν που αφορούν και αναφέρονται στη σχέση του ρώσου ηγέτη με το βιβλίο, την ανάγνωση και τις βιβλιοθήκες. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να διαβάζει κανείς πώς ο ξεχωριστός αυτός άνθρωπος αντλούσε στοιχεία για το αγροτικό ζήτημα, για την οικονομία, για την εκπαίδευση, για τα εργασιακά, πώς ενημερωνόταν από διάφορες πηγές και πώς αξιοποιούσε τα στοιχεία από τις άλλες χώρες, από την Ευρώπη αλλά και την Αμερική.

Η αίθουσα της Κρατικής Βιβλιοθήκης Λένιν (Ρωσική Κρατική Βιβλιοθήκη μετά το 1992), στην οποία μελετούσε ο Λένιν. Όπως αναφέρεται στο σχετικό φυλλάδιο της Βιβλιοθήκης (που μου χάρισαν σε επίσκεψή μου το 1982), το όνομα του Λένιν αναφέρεται στο βιβλίο καταχώρισης νέων μελών-αναγνωστών της Βιβλιοθήκης τον Αύγουστο 1893 (ως βοηθός δικηγόρου τότε), καθώς και στο βιβλίο επισκεπτών για τις ημέρες 19-21 Φεβρουαρίου 1897.

Ανάμεσα στα πολλά κείμενα που περιέχονται στο βιβλίο, υπάρχουν πολλές αναφορές από επισκέψεις σε βιβλιοθήκες τόσο της Ρωσίας όσο και πολλών ευρωπαϊκών χωρών, στις οποίες ο Λένιν μετέβαινε είτε ωε εξόριστος ή ακριβώς για να επισκεφεί αυτές τις βιβλιοθήκες προκειμένου να μελετήσει συγκεκριμένο ζήτημα. Περιέχονται επίσης επιστολές που αντάλλασσε με υπεύθυνους βιβλιοθηκών ή με άλλα πρόσωπα, ζητώντας πληροφορίες ή την άδεια να επισκεφθεί τη βιβλιοθήκη.

Έτσι, συνοπτικά να αναφέρω ότι έχει αναφορές για βιβλιοθήκες της Ευρώπης, όπως είναι οι Πανεπιστημιακές της Κρακοβίας, της Βέρνης, της Γενεύης και της Κοπεγχάγης, οι Εθνικές Βιβλιοθήκες της Γαλλίας, της Δανίας και της Ελβετίας, η Βιβλιοθήκη της Λαϊκής Ένωσης για μια Καθολική Γερμανία, η Βασιλική Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης, η Βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσείου στο Λονδίνο, διάφορες άλλες βιβλιοθήκες στη Βέρνη, στη Γενεύη και στη Ζυρίχη κτλ.

Υπάρχουν επίσης αναφορές του 1912 και 1913 για τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης, όπου περιγράφονται οι χώροι και οι λειτουργίες της βιβλιοθήκης αυτής (όντως εντυπωσιακά) για να καταλήξει: "Αυτός είναι ο τρόπος που γίνονται τα πράγματα στη Νέα Υόρκη. Και στη Ρωσία;"

Αξίζει ν' ανατρέξει κανείς σε μερικά κείμενα από τις αναφορές του στις βιβλιοθήκες της Ευρώπης. Γράφει στη μητέρα του στην Πετρούπολη στις 12 Μαρτίου 1916: "...Αφήνουμε τώρα τη Ζυρίχη. Ήρθαμε εδώ να δουλέψουμε στις βιβλιοθήκες. Μας αρέσει εδώ η λίμνη πάρα πολύ και οι βιβλιοθήκες είναι πολύ καλύτερες από της Βέρνης, έτσι πιθανόν να μείνουμε περισσότερο από όσο υπολογίζαμε..."

Να σημειωθεί πως όταν ήταν στη Βέρνη, έπαιρνε τακτικά πληροφορίες από επιστημονικές βιβλιοθήκες της Γαλλίας και της Γερμανίας, καθώς και από βιβλιοθήκες άλλων ελβετικών πόλεων, όπως η Βασιλεία, το Λουγκάνο κ.ά. Όπως έγραψε στην αδελφή του στη Μόσχα στις 22 Δεκεμβρίου 1914, έχει κάνει  "αξιοπρεπείς ρυθμίσεις όσον αφορά τη χρήση των βιβλίων", ενώ και για την γυναίκα του την Κρούπσκαγια αναφέρει ότι "υπάρχει μια παιδαγωγική βιβλιοθήκη εδώ για τη Νάντια και γράφει κάτι γύρω από παιδαγωγικά θέματα".

Τον Απρίλιο του 1902 έστειλε επιστολή στο διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου προκειμένου να γίνει δεκτό το αίτημά του να επισκεφθεί το αναγνωστήριο του Μουσείου (συνοδεύτηκε από συστατική επιστολή το αίτημά του αυτό).

Του άρεσε για την εξαιρετική της οργάνωση η βιβλιοθήκη της Αναγνωστικής Εταιρείας της Γενεύης την οποία επισκεπτόταν συχνά μέχρι το 1908 που έφυγε στο Παρίσι. Εκεί, πήγαινε στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στη Βιβλιοθήκη της Σορβόννης και αλλού, όμως η Κρούπσκαγια δεν ήταν ικανοποιημένη από τον τρόπο λειτουργίας των: "... Η βιβλιοθήκη κλείνει για το μεσημεριανό γεύμα. Η διαδικασία για το δανεισμό βιβλίων είναι μακρά και γραφειοκρατική..."

Τον Αύγουστο του 1910 έστειλε επιστολή σε σύντροφό του στην Κοπεγχάγη ζητώντας να τον πληροφορήσει ποια βιβλιοθήκη ήταν καλύτερη (η Εθνική ή η πανεπιστημιακή) και αν είναι ανοιχτή όλη μέρα. "Χρειάζομαι στοιχεία για τη γεωργία στη Δανία", έγραφε.

Για την πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη της Κρακοβίας έχει να πει τα χειρότερα, συγκρίνοντας με την το ίδιο κακά οργανωμένη Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Γράφει στην αδελφή του το 1914: "... Από όλα τα μέρη που πήγα στις περιπλανήσεις μου, θα επέλεγα Λονδίνο και Γενεύη, αν δεν ήταν τόσο μακριά. Η Γενεύη είναι ιδιαίτερα έξοχη για το γενικό πολιτιστικό της επίπεδο και τις ανέσεις που κάνουν τη ζωή ευκολότερη. Εδώ βέβαια [εννοεί στην Κρακοβία] δεν μπορεί να γίνεται κουβέντα για πολιτισμό - είναι σχεδόν το ίδιο όπως και στη Ρωσία - η βιβλιοθήκη είναι κακή και υπερβολικά άβολη, αν και σπάνια πηγαίνω ..."

Η προσωπική βιβλιοθήκη στο σπίτι που ζούσαν ο Λένιν και η Κρούπσκαγια από το 1888 μέχρι το 1900

Αφού είναι τόσο καλός και μανιώδης χρήστης των βιβλιοθηκών, έχει γράψει και πολλά κείμενα όπου περνάει αυτή την αντίληψη για την ανάγκη ύπαρξης και οργάνωσης των βιβλιοθηκών. Ως δείγμα αυτής της αντίληψης, θα παραθέσω μόνο ένα κείμενο, γραμμένο το Νοέμβριο 1917 και αφορά τους στόχους της Δημόσιας Βιβλιοθήκης στην Πετρούπολη:

"... Οι παρακάτω αλλαγές, βασισμένες σε αρχές που έχουν δοκιμαστεί επί μακρόν στις ελέυθερες χώρες της Δύσης, ιδιαίτερα στην Ελβετία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, πρέπει να γίνουν αμέσως και άνευ όρων:

(1) Η δημόσια βιβλιοθήκη (πρώην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη) πρέπει αμέσως να ξεκινήσει ανταλλαγή βιβλίων με όλες τις δημόσιες και κρατικές βιβλιοθήκες στην Πετρούπολη και στις επαρχίες καθώς και με ξένες βιβλιοθήκες (στη Φινλανδία, Σουηδία κτλ.).

(2) Η προώθηση βιβλίων από μία βιβλιοθήκη σε άλλη πρέπει με νόμο να γίνεται με δωρεάν ταχυδρομική αποστολή.

(3)  Το αναγνωστήριο της βιβλιοθήκης πρέπει να είναι ανοιχτό, όπως είναι η πρακτική στις ιδιωτικές βιβλιοθήκες και αναγνωστήρια για τους πλούσιους στις πολιτισμένες χώρες, από τις 8 το πρωί μέχρι τις 11 τη νύχτα καθημερινά, συμπεριλαμβανομένων Κυριακών και αργιών.

(4) Το απαιτούμενο προσωπικό πρέπει να μετακινηθεί αμέσως στη Δημόσια Βιβλιοθήκη από τα διάφορα γραφεία του Υπουργείου Παιδείας (με περισσότερες γυναίκες, δεδομένων των στρατιωτικών αναγκών σε άνδρες), όπου τα εννέα δέκατα του προσωπικού ασχολούνται όχι απλώς σε άχρηστη, αλλά σε εντελώς επιβλαβή εργασία".

Ο Λένιν κοινοποίησε στον κομισσάριο Παιδείας Λουνατσάρσκυ την απόφασή του για αναδιοργάνωση των βιβλιοθηκών στη Ρωσία, ζητώντας του να πάρει μέτρα για την ίδρυση κεντρικού συστήματος βιβλιοθηκών, καθώς και για την εισαγωγή του Ελβετο-αμερικάνικου συστήματος. Με το τελευταίο, εννοούσε όλα τα θετικά χαρακτηριστικά της οργάνωσης των βιβλιοθηκών στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ελβετία, και συγκεκριμένα: ταχεία εξυπηρέτηση, ελεύθερη πρόσβαση στα βιβλιοστάσια, διαδανεισμός μεταξύ βιβλιοθηκών, γενικοί κατάλογοι κτλ.

Και να τι είπε για τον βιβλιοθηκονόμο (ή βιβλιοθηκάριο) στο πρώτο Συνέδριο Βιβλιοθηκών του 1924, μιλώντας για τις βιβλιοθήκες που από νεκρές αποθήκες έντυπου υλικού θα μετασχηματιστούν σε πολιτισμική, κινητήρια δύναμη: "Ο βιβλιοθηκάριος-φροντιστής, ο βιβλιοθηκάριος-βιβλιοσκώληκας, ο οποίος διατηρεί αυτά τα βιβλία, δίνοντας το ένα ή το άλλο μόνο όταν ζητηθούν από εκείνους που τα χρειάζονται - αυτός ο βιβλιοθηκάριος θα σβήσει. όπως όλο το παλιό σύστημα θα σβήσει. Τώρα έχουμε ένα νέο τύπο βιβλιοθηκάριου. Είναι ένας πραγματικός εκπαιδευτής. Θα έλεγα ότι είναι ο κύριος εκπαιδευτής, είναι ο απαραίτητος σύνδεσμος ανάμεσα στις μάζες και στην επσιτήμη και κουλτούρα..."

Υπάρχουν και άλλα πολλά που θα μπορούσα να παραθέσω. Έτσι κι αλλιώς πάντως, η σχέση του Λένιν με τα βιβλία και με τις βιβλιοθήκες ήταν όντως βαθιά και διαρκής. 

Και ύστερα, κάνω σκέψεις πολλές. Τι έγινε μετά το 1924; Τι έγινε μετά το 1989; Τι γίνεται σήμερα στις χώρες εκείνες; 

Κι ακόμα σκέφτομαι και τι γίνεται αλλού και τι γίνεται στον τόπο μας. Ποια να είναι άραγε η σχέση των πολιτικών μας με το βιβλίο και με τις βιβλιοθήκες; Να μια καλή ερώτηση. Δεν είναι ντε και καλά αρνητική, δεν είναι τουλάχιστον για όλους, αυτό είναι σίγουρο. Κι έχω τέτοια δείγματα. Αλλά... στο σύνολο, ποια είναι τέλος πάντων; Και υπάρχει άραγε άποψη; Υπάρχει όραμα; Μακάρι να βγει κάτι από το πρόγραμμα συζητήσεων του Σύριζα για το βιβλίο που αρχίζει αύριο, μάλλον να ... ξεκινήσει μια κουβέντα. Γιατί οι ανακοινώσεις δεν φτάνουν.